1
عنوان:
مبانی رهبری
مقدمه
شیوه های رهبری به شدت تحت تاثیر محیط فرهنگی جوامع قرار دارد. به طوری که می توان گفت شیوه های رهبری و مدیریت در هر تمدن جلوه ای از ساخت فرهنگی آن تمدن است. بدیهی است که ساختار فرهنگی هر جامعه تحت تاثیر محیط های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی و هنری آن جامعه قرار دارد.
تعریف رهبری
به نظر یک گروه رهبری عبارت است از اقدام برای ترغیب دیگران به تلاش مشتاقانه برای نیل به اهداف معین.
برخی نیز معتقدند که رهبری یعنی فعالیتهایی که مردم را برای تلاش مشتاقانه در جهت تحقق اهداف گروهی، تحت تاثیر قرار می دهد. به دیگر سخن رهبری عبارت است از تحت تاثیر قرار دادن دیگران برای کسب هدف مشترک.
رویکردهای عمده در مطالعات رهبری
خصوصیات و صفات ویژه رهبری
رفتار رهبری
رهبری اقتضایی
خصوصیات و صفات ویژه رهبری
برخی بر این باورند که رهبران از صفات ویژه و ممتازی برخورداند. برخی از صفات و خصوصیات مورد نظر این گروه عبارت اند از:
رفتار رهبری
به طور کلی دو نوع رفتار رهبری در این مطالعات بررسی شد: رفتار آمرانه مبتنی بر وظیفه و رفتار مبتنی بر روابط انسانی.
اگر رهبر قدرت خود را ناشی از مقام خودش بداند و انسان را موجودی ذاتاً تنبل و غیرقابل اعتماد تصور کند، رفتاری آمرانه و وظیفه گرا خواهد داشت؛ در حالی که اگر قدرت خود را ناشی از حمایت پیروانش بداند و انسان را موجودی مسئولیت پذیر و قابل اعتماد تصور کند، رفتاری مشارکت جویانه و انسان گرا خواهد داشت.
سبک سنج مدیریت
سبک سنج مدیریت ارائه شده توسط بلیک و موتن، درجات مختلف میزان تمایل رهبر به انسان گرایی و وظیفه گرایی را در 81 حالت ترکیبی نشان میدهد. این سبک سنج روی یک محور مختصات شکل می گیرد که در یک بعد آن میزان توجه رهبر به وظیفه و در بعد دیگر میزان توجه رهبر به کارکنان مدنظر قرار می گیرد.
پنج حالت ویژه در سبک سنج مدیریت
در حالت1/1، فقط تاحدی که به عضویت فرد در سازمان خدشه وارد نشود، برای انجام کار تلاش می شود (تلاش در حداقل ممکن)؛
در حالت 1/9، کارها به گونه ای تنظیم می شود که تا حد امکان، دخالت عواطف و روابط انسانی در کارایی سازمان کاهش یابد. (توجه صرف به وظیفه سازمان و کارایی)؛
در حالت 5/5، سعی می شود از طریق ایجاد توازن بین حفظ روحیه کارکنان و انجام وظایف، بازدهی سازمان در حدی مطلوب تامین گردد؛
در حالت 9/1، نیازها و مسائل نیروی انسانی مورد توجه قرار می گیرد و برای ایجاد حسن رابطه تلاش می شود تا محیط دوستانه ای به وجود آید، ولی کارها با صبر و حوصله انجام می گیرند (توجه صرف به روابط انسانی).
در حالت 9/9،جوی صمیمی و دوستانه و مبتنی بر اعتماد و احترام متقابل بین کارکنان به وجود می آید و در نتیجه به دلیل معاونت و مشارکت صمیمانه افرادی متعهد، اهداف سازمان در حدی بسیار مطلوب تحقق می یابند.
سیستمهای مدیریت
لیکرت و همکارانش نتیجه مطالعات خود در مورد رهبری را در قالب سیستمهای چهارگانه ذیل ارائه داده اند:
رهبری اقتضایی
برخی از صاحبنظران، رهبری را تابع سه عامل رهبر، پیرو و موقعیت می دانند و رابطه ذیل را تعریف می کنند:
رهبری تابعی است از (رهبر، پیروان و عوامل تعیین کننده موقعیت).
یعنی موفقیت رهبر تابع میزان تناسب رفتار رهبر با توان و تمایل کارکنان و متغیرهای تعیین کننده وضعیت است. به این ترتیب، ویژگیهای رفتاری و شخصیتی رهبر، میزان توان و تمایل کارکنان و میزان تناسب اهداف شخصی آنان با اهداف سازمانی، و محیط اقتصادی و سیاسی و فرهنگی سازمان، میزان اثربخشی فراگرد رهبری را تعیین می کند.
نظریه رهبری اقتضایی فیدلر
فیدلر در تلاش برای ارزیابی موفیت رهبری، رابطه میان سبک رهبری و مطلوبیت وضعیت محیطی را مورد مطالعه قرار داد. وی برای تعیین سبک رهبری، از مدیران خواست تا کارکنان را طبق نظر خود، و حتی المقدور بدون غرض ورزی رتبه بندی کنند.
مدیرانی که میان کارکنان تمایز و ترجیح کمتری قائل بودند، بیشترین امتیاز را از پرسشنامه ویژه ای که بدین منظور تنظیم شده بود به دست آورند، در مقایسه با مدیرانی که امتیاز کمتری کسب کرده بودند، عامه کارکنان را با دید موافق و مثبت تری در نظر میگرفتند. فیدلر دسته اول را مدیران رابطه گرا و دسته دوم را مدیران کارگرا نامید.
به نظر فیدلر، مطلوبیت وضعیت با سه متغیر ذیل قابل تبیین است:
1. رابطه رهبر و پیرو (قدرت و نفوذ شخصی رهبر)- احساس پیروان نسبت به رهبر، میزان اعتماد و اطمینان کارکنان به مدیر و درجه وفادارزی آنان به وی؛
2. ساختار یافتگی کار- میزان یکنواختی و تکراری بودن یا تنوع وظایف کاری، میزان تعیّن و مشخص بودن یا ابهام آنها؛
3. قدرت منصب و مقام- میزان حمایت مافوقها از مدیر، میزان قدرت تشویق و تنبیه مدیر.
نظریه رهبری وضعیتی
این نظریه بر خلاف سایر نظریه های اقتضایی که برای مجموعه ای از شرایط گوناگون یک سبک را تجویز می کنند، برای هر وضعیت خاص فقط یک سبک ویژه را تجویز می کند.
بدین ترتیب چهار سبک رهبری متمایز می شوند:
1. سبک دستوری: برای موقعیتی که سطح آمادگی کارکنان کم و کارکنان ناتوان و بی تمایل باشند. در این حالت به کارکنان گفته می شود که چه کاری را چگونه انجام دهند؛
2. سبک اقناعی (استدلالی- تشویقی) برای موقعیتی که آمادگی کارکنان زیر متوسط است و افراد توان قبول مسئولیت ندارند، ولی علاقمندند و اعتماد به نفس دارند. در این حالت ضمن صدور دستور، برای آنان توضیح داده می شود و برای حفظ شور و شوق کارکنان از ابزار تشویق استفاده می شود.
3. سبک حمایتی(مشارکتی- تسهیل کنندگی): برای موقعیتی که سطح آمادگی کارکنان بالای متوسط باشد و از توان کافی برای قبول مسئولیت برخوردار باشند ولی سطح تمایل و اطمینان آنها پایین باشد. در این حالت رهبر بر ارتباطات دوجانبه و همکاری مبتنی بر اعتماد تاکید می کند؛
4. سبک تفویضی: برای موقعیتی که سطح آمادگی کارکنان زیاد است و توان و تمایل آنها در حد مطلوب است. در این حالت افراد نیاز ناچیزی به حمایت و هدایت دارند.
رهبری و قدرت
رهبری فراگرد اثرگذاری بر فعالیتهای افراد یا گروهها، برای کسب هدف در یک وضعیت معین است. قدرت بر تحمیل اراده و نفوذ بر رفتار دیگران دلالت دارد؛ بنابراین رهبر باید دارای قدرت باشد تا بتواند افراد را تحت نفوذ خود قرار دهد و بر رفتار آنها اثر بگذارد.
همراه با قدرت، پاداش و تنبیه نیز داده می شود که از منصب و مقام فرد نشات می گیرد. هنگامی که مقامی به یک شخص واگذار می شود، باید اختیار کافی و مسئولیتش به وی اعطا گردد.
اختیار دربرگیرنده حق تصمیم گیری، حق صدور دستور و قدرت تنبیه و تشویق است؛ زیرا قدرت پاداش و تنبیه از مقام و منصب افراد نشات می گیرد.
منشا انواع قدرت و فراگرد نفوذ بر افراد
قدرت بالقوه
قدرت بالفعل
نفوذ
رفتار موردنظر
نفوذ نتیجه ای است که از بکارگیری قدرت حاصل می شود.
قدرت پاداش دادن بر توان فراهم آوردن چیزهایی که افراد به آنها علاقه دارند، دلالت دارد.
قدرت تنبیه کردن عبارت است از توان محروم ساختن افراد از چیزهایی که به آنها علاقه دارند.
قدرت ناشی از استناد به قوانین و مقررات عبارت است از قدرتی که به موجب قانون اعمال می گردد و افراد را به اطاعت وادار می سازد.
قدرت ناشی از مشروعیت یا قدرت عرفی، از ارزشها و هنجارهای اجتماعی ناشی می شود؛ این حق بر حق فرماندهی و تصمیم گیری مدیر در مواردی که کارکنان در شان وی می دانند دلالت دارد.
میزان قدرت شخصی مدیر تحت تاثیر مقبولیت وی نزد کارکنان قرار دارد؛ بدین ترتیب جلب اعتماد کارکنان پیروان بر میزان قدرت شخصی مدیر می افزاید.
اگر شخص از مجموعه دانشها، تجارب و مهارتهایی برخوردار باشد که دیگران فاقد آن باشند، و دیگران به آن نیازمند باشند و خود فاقد آن دانشها و مهارتها باشند، قدرت وی ناشی از مهارت و خبرگی است.
هر گاه کارکنان ویژگیهای مانند صداقت، امانت و رازداری را به رئیس خود نسبت دهند، رئیس دارای قدرت ناشی از صلاحیت است.
قدرت ناشی از افراد با نفوذ بر وجود ارتباط یا تصور کارکنان از وجود ارتباط میان مدیر و مراکز قدرت در داخل یا خارج سازمان دلالت دارد.
قدرت ناشی از اطلاع داشتن بر توانایی ناشی از داشتن اطلاعات مفید یا توان شخصی برای دسترسی به آن اطلاعات دلالت دارد.