بنام خداوند جان و خرد
حمام ها)معماری,مشخصات و تصاویر آنها(
حمام ها
کلیات ارائه:
مقدمه
اصول فنی حمام ها
حمام گنجعلی خان کرمان
معماری حمام ها
حمام پهنه سمنان
حمام شیخ بهایی
مقدمه: هر محله یا گذر شهر قدیم،در کنار دیگر بناهای عمومی،حتما حمام یا حمام هایی برای استفاده مردم داشته است؛و این حمام ها را معمولا افراد خیر می ساختند و وقف عموم می کردند. اهمیت حمام های عمومی در شهر ها ناشی از لزوم رعایت نظافت در نظر مردم و در شرع اسلام بوده است.
حمام ها در گذشته فقط محل استحمام نبوده،بلکه:
مکانی برای گذراندن اوقات فراغت
گفتگو و تبادل نظر
رفع خستگی و حتی عبادت
گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی
در حمام نه فقط تن ها،که جان ها تازه می شد.
غرفه روحانیون،حمام گنجعلی خان،کرمان 1385
غرفه پیشه وران:
غرفه بازاری ها:
حمام گنجعلی خان،موزه مردم شناسی:
گنجعلی خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که به سال 1005 هـ .ق به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان گردید.
حمام گنجعلی خان یکی از مهمترین بناهای مجموعه، حمامی است که در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است.
معمار: استاد محمد سلطانی یزدی
طول حمام 65 متر – عرض 20 متر – مساحت 1280 متر مربع
کاربندی ها،کاشی کاری ها و آهک بری ها
پلان مجموعه:
– میدان بزرگ کرمان – تفرجگاه عمومی – گنجعلی بیک ملقب به گنجعلی خان – این مجموعه از چهار طرف با بناهای اختصاصی محصور سده است. – مدرسه،مسجد،بازار،حمام،آب انبار،ضرابخانه – این بنا 100 مترطول و 50 متر عرض دارد.
حَمّام گَنْجْعَلی خان اوج هنر و شاهکار معماری دوران صفویه:
تامین نور بنا،از طریق انعکاس نور در حوض ها انجام می شد.
با توجه به تقسیم طبقاتی عصر صفویه،رختکن حمام به 6 غرفه تقسیم شده؛که هر غرفه مخصوص یک طبقه از اجتماع،یعنی:
سادات
روحانیون
خان ها
اعیان
بازاری ها
رعایا
کاشی کاری اسلیمی
مقرنس کاری ها و نقاشی های سر در ورودی
گرم خانه
حمام ها به لحاظ اصول فنی،که در ساختش باید رعایت شود؛از پیچیده ترین انواع بناهاست.
این پیچیدگی به علت:
جریان دائم آب در بنا
گرم کردن آب و هوای داخل بنا
آب رسانی به فضاهای مختلف
عایق بندی مخازن گوناگون
تفکیک آب های سرد و گرم از یکدیگر
دفع فاضلاب وجلوگیری از تداخل آن با آب تمیز
جلوگیری از تبادل حرارت و رطوبت در بین فضاهای حمام و حمام با بیرون
تهویه فضای مختلف
شیوه انبار کردن سوخت و چگونگی افروختن آتش
مشتی از خروار:
بیست و سه حمام عمومی در چهارده شهر…
معماری حمام ها:
مسیر دسترسی به بنای حمام ها،با طراحی جالبی صورت می گرفت.
در حمام ها،هر فضا بوسیله راهرو هشتی مانندی از فضای دیگر جدا می شد.
عامل مهمی که در بنای حام ها تاثیر داشت،تنظیم و حفظ دما و گرمایش بود.
هر حمام از دم فضای اصلی تشکیل می شد:
بینه یا سربینه(جای آماده شدن برای استحمام و خارج شدن)
گرم خانه(محل شستشو و تطهیر بدن)
فضای سربینه معمولا هشت گوش،چهار گوش و به ندرت دایره بود.
حوض کوچکی متناسب با نقش سربینه وجود داشت.
سقف سربینه نورگیر های زیبایی داشت و فضای داخل را روشن می کرد.
میان در(دهلیز یا راهرو)- ارتباط گرم خانه با سربینه از طریق میان در بود.
دیوار های جانبی حمام تکیه بر خاک داشتند.
کف حمام ها معمولا از مرمر یا ساروج بودند.
واژه نامه:
آتش خانه:تون
تون:مکانی در حمام که کوره در آن است. به این مکان ”گلخن و آتش خانه ” نیز می گویند.
چهار طاقی:فضایی با قاعده مربع و متشکل از چهار ستون و چهار قوس بر روی آنها که طاقی مدور آن را می پوشاند.
حجره:اتاق کوچک در بناهای عمومی
خزینه:اتاق کوچکی برای شستشو،در کنار گرمخانه و بر روی گلخن،که در آن تا نیمه آب می ریزند.
خلوت گرم خانه:در حمام،فضایی در جوار گرم خانه که مخصوص استحمام خواص و بزرگان بوده است.
دهلیز:دالانی که در حد فاصل مدخل و درون فضا باشد.
سنگاب:ظرفی بزرگ از سنگ یک پارچه،که در اماکن دینی قرار می دادند و در آن آب برای آشامیدن می ریختند.
آهک بری:تریینی که با بریدن و تراشیدن اندود آهک به اشکال مختلف پدید می آوردند.در حمام به جای گچ بری به کار می رفته است.
اسلیمی:نوعی نقش گیاهی،متشکل از اجزای گیاهوار تجریدی در ترکیبی دوار بر هندسه ای پنهان مبتنی است .
کاربندی:انواع طاق سازی تزینی،مانند:مقرنس،رسمی بندی،کاسه سازی ،یزدی بندی
کاسه سازی:نوعی از کاربندی متشکل از چند جز کاسه مانند.
مقرنس:نوعی کاربندی متشکل لز آلت های سه بعدی سوار بر هم
ساخت بنا 856 هجری قمری(پانصد سال پیش)
متعلق به دوره تیموریان – قرن 9 هجری
باز سازی در دوره قاجاریه 1296 هجری قمری
این بنا در گوشه غربی تکیه پهنه و در نزدیکی بقعه امام زاده یحیی قرار دارد.
این بنا از دو حمام کوچک و بزرگ تشکیل شده است.
آشنایی با موزه مردم شناسی سمنان:
پلان حمام پهنه سمنان:
برش از حمام پهنه سمنان:
ورودی حمام:
کروکی از موقعیت بنای حمام در بازار سمنان:
حمام
تکیه پهنه
رساته بازار
راسته بازار:
تکیه پهنه:
مسجد موجود در بازار:
ورودی حمام کوچک:
دهلیز با انحراف جزئی،راه دسترسی به درب دوم حمام:
نگاه آخر:
حمام بنایی خدماتی است که لازمه زندگی انسان است،اما اقوام و فرهنگ های مختلف کمتر به کیفیت معماری آن نظر داشته اند؛حال آنکه توجه به هنر معماری و فضا سازی در ساده ترین حمام های ما مشهود و قابل درک است.
این اهمیت حمام و ظرافت دقت در معماری آن،را باید پیش از هر چیز،نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست.
در این فرهنگ،انسان موجودی والا و محترم است که هر مکانی شایسته حضور و مقام او نیست؛و از این رو حمام نیز،مانند همه بنهایی که مکان زیست انسان اند،باید فضایی در خور و گران مایه باشد که دل او را آرامش بخشد و روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدارد.
منابع و ماخذ:
گنج نامه – دفتر هجدهم – فرهنک آثار ملی ایران
سازمان میراث فرهنگی استان سمنان
آشنایی با بناهای تاریخی
سبک شناسی معماری ایرانی.(مرحوم دکتر پیر نیا)