1
بسم الله الرحمن الرحیم
حمام ها و تاریخچه آنها
2
شاید کمتر کسی بداند که ایرانی ها بیشتر از 3هزارسال پیش شهرهایشان حمام عمومی داشته اند و احتمالا اولین حمام تاریخ را جمشید پادشاه پیشدادی ساخته است ناخودآگاه یک مسیر منطقی را طی کنی؛ بعد از سر در حمام، یک راهرو افراد را به فضای سربینه می برد که از نظر دما خیلی نزدیک به فضای بیرون بود. بعد یک راهرو قرار داشت که هوایش کمی گرم تراز سربینه بود و در آخر گرمخانه بود که از تمام فضاهای دیگر گرمتر بود. شست وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی ها-غسل کردن یکی از شرط های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه هایی از حمام پیدا می کنند بلکه باستان شناس ها، بعد از کلی جست وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده ا-
از گذشته های دور تا کنون ، شستشو و پاکیزگی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است ، زیرا که گذشتگان به خوبی می دانستند که رعایت نکردن نظافت تن ، موجب امراض مختلف مسری خواهد شد و البته پاکی جسم ، پاکی روان نیز به دنبال خواهد داشت . برابر مدارک تاریخی سابقه شستشو در ایران به قبل از زمان زرتشت مربوط است و احتمالا مهر پرستان می باید برای انجام مراسم مذهبی به مدت سه روز و سه شب در فواصل معین غسل کنند تا قادر باشند در مراسم دینی شرکت کنند . از این رو محرابه ها وعبادتگاه ها می بایست در محلی قرار گیرند که آب روان از داخل آنها عبور کنند و یا در کنار چشمه واقع شوند
3
حمام
تاریخچه
در آیین زرتشت به چگونگی تطهیر اشاره شده است و برای انجام مراسم مذهبی باید کلیه مومنان این دین ، روزی سه مرتبه از آرنج تا ا ز سر دست از پس گوش تا چانه و تا ساق پا را بشویند و سپس مراسم مذهبی را به جا آورند . هخامنشیان از حمام های خصوصی استفاده می کردند که یک نوع از آن در تخت جمشید کشف شده و در کنار آن لوازم شستشو مانند کاسه سفالی گلابدان بدست آمده است . در دوره اشکانی نیز نمونه هایی از حمام در کاغ عاشور بدست آمده است . با ظهور دین مبین اسلام و تاکید این دین بر تطهیر و پاکیزگی ، تحولی در زندگی اجتماعی مردم به وجود آمد . غسل های واجب و متعدد ، شستشوی پنج گانه به عنوان وضو در شبانه روز اهمیت زیادی در بهداشت مردم یافت و من جمله « النظافت من الایمان » شعار مسلمانان گردید . به این ترتیب حمام ها یکی بعد از دیگری ساخته شدند و مورد استقبال عموم قرار گرفتند . معماری و ساختن بنای حمام ها را پیش تر ، ایرانیان عهده دار بودند
کلیه سیاحان ومورخان اسلامی که از شهر های مختلف اسلامی جهان و ایران بازدید کرده اند تعداد حمام ها را بیشتر نوشته اند . شاردن ، سیاح فرانسوی در دربار صفوی ، در سفرنامه خود تعداد حمام های اصفهان را 272 دستگاه ذکر کرده است . تعدادی از این حمام ها که در نهایت زیبای و با معماری ویژه و هنرمندانه ساخته می شدند هنوز در شهر های ایران باقی مانده اند از جمله حمام گنج علی خان در کرمان و حمام خسرو آقا در اصفهان .
ساخت حمام هاب مجلل در دوره زندیه و قاجاریه ادامه می یابد و ما در ارگ کریم خانی ، حمام خسوسی کریم خان و حمام دیگری در نزدیکی بازار وکیل شیراز به نام حمام وکیل از دوره زندیه داریم که تقریبا سالم باقی مانده اند .
4
5
از گذشته های دور تا کنون ، شستشو و پاکیزگی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است ، زیرا که گذشتگان
حمام سلطان میراحمد کاشان
سربینه و گرمخانه حمام را پر از ساقه ها، گیاهان مارپیچ و حیوانات آهکی کرده.
6
7
معماری حمام ها : حمام ها در بین فضاهای شهری ، از اهمیت زیادی برخوردار بوده اند و بهد از مسجد و مدرسه و مجموعی بازار ، یکی از مهمترین بناهای شهری بوده اند . حمام ها می باید در جایی در مسیر گذر آب روان ساخته شوند و نیز خروجی فاضلاب آنها در نظر گرفته شوند ،چون مصرف آب در حمام ها زیاد است . از عمامل دیگری که در بنای حمام تاثیر بسیار داشت تنظیم حفظ دما و گرمایش است .
فضاهای تشکیل دهنده یک حمام عبارت اند از :
بیله : این بخش میان در و گرم خانه کلیه حمام ها تا قبل از لوله کشی آب با اختلاف سطح از زمین و در گودی ساخته می شد و می بایستی مانند آب انبار ، با تعدادی پله به طرف حمام رفت زیرا آب می بایست فشار لازم را برای حرکت در داخل حمام د اشته باشد . به علاوه ، چون دیوارهای جانبی حمام تکیه بر خواب داشتند و با هوای بیرون مربوط نبودند ، از این رو ، همواره داخل حمام ها گرم بود و سرما نفوذی در آنها نداشت .
در اغلب حمام ها مسیر دسترسی به مراحلی که یاد کردیم با طراحی های جالبی صورت می گرفت . به این ترتیب که هر فضا به وسیله راهرو هشتی مانندی از فضاهای دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم گردد . به این ترتیب از ورود ناگهانی به فضای سرد جلوگیری می کردند . اکثر حمام ها ، قبل از ورود به راهروی منتهی به حمام ، در جلوی خود محل کوچکی به نام پیشخوان داشتند و سر در حمام ها با تزیینات آجر کاری و بیشتر کاشی کاری با گل و بوته و یا کاشی های خشت ، اغلب با مضمون های حماسی شاهنامه مزین بود و احتمالا در میان پیشانی سر در ، شکل خورشید خانم با شعاع های اطراف آن به وسیله ی کاشی تزیین می شد .
حمام سلطان میراحمد کاشان
8
حمام سلطان میراحمد کاشان
9
گربه رو
این کانال های باریک زیرزمینی، اسمشان به این خاطر گربه رو است که به اندازه یک گربه عرض دارند وگرنه هیچ ربطی به گربه یا هر جک و جانور دیگری ندارند. وقتی آتشدان حمام روشن می شد گربه روها که از محل گرم کردن آب حمام (تون) شروع می شدند و تمام کف حمام را طی می کردند، پر از دود و هوای گرم می شدند. به این روش، حمام گرم می شد. از طرفی، چون این کانال ها بین کف حمام و زمین فاصله می انداختند، نمی گذاشتند نم به دیوارهای حمام نفوذ کن
10
سربینه
11
12
پس از پیشخوان ، نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با خارج قرار می کرفت سپس به وسیله راهرویی باریک و پیچ دار که مانع به هدر رفتن دمای داخل حمام بود به دهلیز و ازآنجا به بیله یا سر بیله حمام می رسید فضای سر بیله جایگاهی بود برای در آوردن لباس و مانند سکویی دور تا دور فضا را گرفته بود . در بعضی از حمام ها ، قسمت مقابل در ورودی ، وسیع تر و تمیز تر تزیین شده بود که به ان « شاه نشین » می گفتند . این محل مخصوص اعیان و بزرگان و دولت مردان بود .
فضای سر بینه معمولا هشت گوش و چهار گوش و به ندرت دایره است و اطراف آن سکوهای نشینمن و رختکن و در زیر سکوها حفره هایی برای کفش کن تعبیه شده بود .
در وسط فضای سر بینه که گود تر از فضای سکوها بود حوض کوچکی متناسب با نقشه سربینه ( چهار گوش ، هشت گوش و یا دایره ) قرار داشت بر بالای این قسمت ، گنبد حمام که از داخل تزیینات آجری و یا کاشی و یا آجر کاشی داشت . بر پایه چهار ستون پیل پا استوار شده بود . در سقف حمام ، نورگیرهای زیبایی قرار داشت که در راس قوس طاقها تعبیه نشده بود و فضای داخل را روشن می کرد .
ارتباط سربینه با گرم خانه از طریق میان در انجام می شد . این دالان نیز به منظور جلوگیری از به هدر رفتن گرمای داخل گرم خانه پرپیچ و خم و باریک و دارای سقف کوتاهی بود و معمولا سرویس بهداشتی نیز در این محل قرار داشت . گرم خانه شامل خزینه آب گرم و فضاهای شست وشوست و در کنار خزینه مخزن آب سر وجود داشت .
آب خزینه را معمولا روزی یک بار و بعضا دو بار در روز عوضمی کردند . کف حمام با سنگ مرمر پوشانده می شد ، از اره های سربینه از جنس سنگ یا کاشی بود . آهک بری به صورت ساده و رنگی از جمله تزیینات داخلی حمام ها به شمار می رفت . نمونه زیبای آهک در حمام وکیل شیراز وجود دارد .
حمامها معمولا از سوی خیرین ساخته و بعضا وقف می شد. آیین مختلفی در حمام ها انجام می شد که منبع غنی و سرشاری از فولکولور و فرهنگ عامه ایرانیان است .
`
گرمابه ی مجموعه تاریخی ۴۰۰ ساله گنجعلی خان در بازار شهر کرمان.
حمام گنجعلی خان اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس کاری ها، کاشی کاری ها و گچ بریهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است. آب مورد نیاز این حمام از قناتی تامین می شد که مظهر آن در میدان گنجعلی خان بود.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
حمام شیخ بهایی
حتما شما نیز اسم شیخ بهایی و حمام معروفش را شنیده اید. حمامی که در بین عموم معروف است که با شمع گرم میشده است. و عده ای میگویند آن شمع با اتم کار میکرده است. و نهایت اینکه شایع شده که چون این شمع با اتم کار میکرده است انگلیسی ها یکی از شمعها را برده اند و آن یکی را دست کاری کرده اند و بخاطر آن، از کار افتاده است.
22
23
حمام وکیل شیراز
24
موقعیت جغرافیایی حمام وبازاروکیل شیراز
25
مقدمه:
حمام وکیل شیراز:
ساخت توسط کریم خان زند
درمرکز شهر شیراز
حمام وکیل در سال(1172_1193)
26
فهرست مطالب:
تاریخچه
معماری بنا
خصوصیات بنا
کاربرد بنا
مصالح کاربردی دربنا
27
حمام وکیل:
28
فهرست مطالب:
تاریخچه
معماری بنا
خصوصیات بنا
کاربرد بنا
مصالح کاربردی دربنا
29
تاریخچه وخصوصیات حمام:
ساخت توسط کریم خان زند
درمحل درب شاهزاده
مساحت8860,طول120,عرض80
مصالح:اجر,اهک,سنگ وساروج
تاسیس1187 ه .ق
مرمت1351
30
معماری بنا:
ورودی حمام
ورودی به رختکن
گرمخانه
مدخل ورودی(پهلوی)
بینه وسربینه
ستون های حمام
فرم فضایی حمام
31
ورودی پایین ترازسطح زمین
شیب ملایم به هشتی
ورودی زاویه داربه رختکن
32
گرمخانه
دالان های کم عرض وباریک
خزینه اب گرم
شاهنشین وحاکم نشین
حوضی ازسنگ مرمر
33
34
35
بینه وسربینه:
سکوی تعویض لباس
4حوض سنگی جهت استحمام
حوض کثیرالاضلاع مرکزی
راهروی منتهی به هشتی
حوضچه حمام
زورخانه حمام
شاهنشین
36
37
38
39
40
41
42
43
ستون های حمام:
44
جنسیت:سنگ گندمک گوگرد دارسخت
فرم هندسه یکپارچه
مقرنس گچی کم عمق برجسته
45
46
47
48
49
نتیجه :
باتوجه به اینکه ساخت این بنا مربوط به1172_1193میباشداما رعایت اصول گرمایش فضا بسیارکامل وحساب شده میباشد.
وجود راهروههای باریکی که به صورت مفصل فضاهای بنا رامرتبط ساخته وهشتی هاوارتفاع کم ورودی های بنا
50
منابع:
اینترنت سایت google
کتاب اشنایی با بناهای تاریخی
51
پایان