بررسی معماری حمام سلطان امیراحمد
تاریخچه
شواهد و آثار به دست آمده از این حمام، پیشینه آن را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند؛ اما سربینه حمام -که بعدا در مورد آن سخن خواهیم گفت- از دوران قاجار بر جای مانده است. به طور کلی آثار به جای مانده پس از زلزله ویرانگر سال 1150 خورشیدی، قدمت این حمام را دوران سلجوقیان نشان می دهند و این در حالی است که بنای سربینه چیز دیگری می گوید. برخی بر این باورند که حمام فعلی در زمان قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ هجری قمری (حدود 1254 خورشیدی) بر روی خرابه های حمام قدیمی ساخته و حمام کوچکی به مجموعه آن اضافه شده است.
معرفی پروژه
حمام تاریخی سلطان امیراحمد ، نمونه ای از زیبا ترین حمام های ایران از نظر معماری و تزئینات با وسعت 1000 متر مربع در محله سلطان امیراحمد واقع در خیابان علوی می باشد.
کارشناسان آثار باستانی ، از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف 1192 هـ . ق کاشان، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه آن بازمانده دوران قاجار می باشد.
معرفی شهر کاشان حمام های تاریخی کاشان، از جمله آثار باشکوهی هستند که در دوران صفوی مورد ستایش جهانگردان داخلی و خارجی گردیده، به طوری که شاردن فرانسوی می گوید: « گرمابه های کاشان فوق العاده عالی، خوب و تمیز هستند.
این حمام ها با معماری عالی ویژگی های خاص یکی از پنج عنصر اصلی شهر ( مسجد، بازار، خانه، حمام، آب انبار ) به شمار می آید از جمله حمام های معروف کاشان می توان به گرمابه های باغ فین، حمام سلطان امیر احمد، حمام گذرنو، حمام عبدالرزاق خان، حمام محتشم و… اشاره کرد. البته حمام های میرعماد، اردهال و ملاقطب هم در زمره حمام های قدیمی بوده اند
قدمت بنا
حمام تاریخی سلطان امیر احمد، از نظر معماری و تزئینات یکی از زیباترین حمام های ایران، وسعتش هزار متر مربع، آثار به جا مانده از زلزله کاشان در سال ۱۱۹۲ هجری قمری نشان دهنده قدمت این بنا مربوط به دوران سلجوقی می باشد اما بنای فعلی سربینه اون از دوران قاجار به جا مونده است. این حمام زیبا شامل دو بخش بزرگ و کوچک است.
سیر تحول بنا:
این بنا را در دوره قاجاریان مرمت شده است و حمامی کوچک به آن افزوده اند. این بنا تا چند سال پیش دایر بوده و پس از چند سال تعطیلی، اداره میراث فرهنگی کاشان آن را مرمت کرده است.
علت نامگذاری
– وجه تسمیه حمام: علت نامگذاری حمام به سلطان امیر احمد، مجاورت آن با امازاده ای به همین نام است
ویژگی معماری
– مساحت حدودی حمام سلطان امیر احمد کاشان: 1102 متر مربع – معروف ترین قسمت های پشت بام و ورودی حمام است. – معماری حمام به دوره سلجوقی، صفویه، قاجار بر می گردد.
– بنای اولیه حمام سلطان امیر احمد پس از زلزله سال 1192 هجری قمری تخریب شد – مرمت حمام سلطان امیر احمد به طور جدی سال 1375 پیگیری شد. – منحصر به فردترین ویژگی معماری حمام سلطان امیر احمد: استفاده از شیشه های رنگی به نام گلجام
نوع معماری
حمام های قدیمی، معماری پیچیده ای دارد و گاهی دو حمام در کنار همدیگر قرار می گیرند. بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار دارد، هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرم خانه، سلامتشان در خطر نیفتد.
ورودی حمام و نیز فضای بین بینه و گرم خانه را که «میان در» نامیده می شود به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود. کل حمام را برای حفظ گرمای درونی آن، معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند.
بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارد. یعنی فضاهای مربوطه به تامین آب و حرارت حمام مثل تون و انبار هیزم، که تون محل افروختن آتش در پشت گرم خانه و خزینه قرار داشته و از بیرون حمام به آن وارد می شوند. حمام به لحاظ اصول فنی که باید در ساختنش رعایت شود، از پیچیده ترین انواع بناست.
معماری حمام
حمام به خاطر اصولی که باید در ساختنش رعایت شود از پیچیده ترین بناها محسوب می شود. این فضا را برای حفظ گرمای درونی آن پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساختند تا در مصرف انرژی نیز صرفه جویی کنند.
حمام سلطان امیراحمد تزیینات بسیار چشم نوازی دارد و از این حیث حمامی منحصر به فرد به شمار می رود.
آهک بری و گچ بری های این بنا هر چشمی را به خود خیره می کنند. آهک بری، هنر حکاکی نقوش برجسته بر سطحی از آهک است که یکی از تزیینات زیبای بناهای ایرانی محسوب می شود. تعداد 17 لایه مرمتی در این بنا شناسایی شده که حکایت از قدمت آن دارند.
کاشی های آبی فیروزه ای و طلایی، گچ بری های هفت لایه ای و معماری خاص، باعث شده است تا از این حمام به عنوان یکی از برجسته ترین حمام های ایران یاد کنند. از ویژگی های دیگر این حمام می توان به استفاده از سقف های طاقی، موزاییک های چشم نواز و نقاشی های دیواری آن اشاره کرد که جلوه خاصی به سازه بخشیده اند.
برای تامین آب از دو حلقه چاه و برای انتقال آب بین بخش های مختلف حمام از تنبوشه یا لوله های سفالین استفاده شده است و شیشه های رنگین به نام گلجام نیز در سوراخ سقف یا دیوار حمام به چشم می خورند.
بخش های مختلف حمام
دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل فضاهای زیر است که عبارتند از:
جلو خان
سردر ورودی
هشتی
راهروهای ارتباطی
سربینه، میان در
گرم خانه
خزینه
صفه شاه نشین
اتاق نظافت
تون،
گربه رو (چپیله)، دستک، برف انداز، جام خانه و چاه خانه می باشد.
این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده است.یکی از موارد مهم این بنا، آهک بری و گچبری هایی است که تعداد 17 لایه مرمتی ، بیانگر قدمت بناست. از دیگر شاهکارهای بنا، بام زیبای آن می باشد.
بام این حمام، یکی از زیباترین بامهای گنبدی شکل ایران بوده که روی هر گنبد، شیشه های عدسی محدب قرار گرفته تا ضمن تامین نور کافی برای قسمت های مختلف حمام، مانع دید به داخل شود.
بام حمام
بخش اعظم این بنا را حمام بزرگ تشکیل می دهد. این حمام، مطابق معمول، شامل دو بخش سربینه و گرم خانه است. سربینه فضایی با قاعده هشت ضلعی است که هشت ستون آن را به دو فضای متفاوت تقسیم کرده است: فضای میانی محل تردد و عبور است و با سقف رسمی بندی مرتفع و مزینی پوشیده است.
حمام بزرگ
فضای پیرامون، که کف آن بالاتر است، محل کندن رختکن و استراحت است. فضای میانی حوضی هشت گوش در مرکز دارد و تزیینات معقلی در سقف.
در میانه شمسه رسمی بندی سقف و بر بالای حوض، نورگیر بزرگی قرار دارد که نقوش کاشی بر گرداگرد آن بر زیبایی اش افزوده است.
در بعضی فصول، با برداشتن گلجامهای این نورگیر، دما و رطوبت هوای سربینه را تنظیم می کرده اند. فضاهای پیرامونی سربینه سقفهایی کوتاه تر دارند.
در این فضاها، غرفه هایی هست که مهم ترین آنها دو غرفه روبه روی هم، با قاعدہ نیم هشت، در محور سربینه است. از غرفه ها و طاقچه های متعدد فضاهای پیرامون سربینه گوشه ها و فضاهای خصوصی تر پدید آمده است.
سربینه
سقف و دیوارهای این قسمت آهک بری دارد. کاشی کاری گنبد میانی سربینه با آزاره کاشی این فضا تکمیل شده است. درگاه ورود به سربینه و خروج از آن، به طرف گرم خانه، در مقابل یکدیگر قرار دارد و تداعیگر محوری در این فضاست.
راه خروج از سربینه و ورود به گرمخانه ، با دو چرخش نود درجه، از طریق میان در است. میان در به فضاهای خدماتی دیگر نیز راه دارد.
ورود به گرمخانه
درگاه ورود به سربینه و خروج از آن
میان در
البته دو فضای اصلی در حمام های قدیمی به ترتیب، سربینه و گرم خانه می باشد.
سربینه
گرم خانه
حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده، در واقع وسعت زیاد سربینه، حمام سلطان امیراحمد، خود گواه این موضوع می باشد.
البته سربینه حمام سلطان امیراحمد، به شکل هشت ضلعی با گچبری های زیبا و سقف رسمی بندی و جاکفشی های سنگی که ستون ها و دیوارهای آن با کاشی معرق تزیین شده است.
سربینه به شکل هشت ضلعی
گرم خانه
فضای دوم در گرم خانه، محل شستشو و تطهیر بدن است. گرم خانه اغلب فضایی ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد. خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد.
روشنایی گرم خانه از نور گیرهای سقفی تامین می شود. نورگیرهایی با شیشه های عدسی مانند وجود دارد تا نور کافی وارد حمام شده و داخل حمام نیز دیده نشود. ازاره و دیوار گرم خانه تا یک متر کاشی کاری معرق و تا سقف آهک بری با ملات ساروج می باشد.
گرم خانه
روشنایی گرم خانه
چهار ستون در میانه گرمخانه آن را سه بخش کرده است: دو قسمت طرفین، که نسبتا کوچک تر است و هر یک حوضی در میانه دارد، قاعدتا به نشستن و استحمام اختصاص داشته و بخش میانی راه تردد و رسیدن به خزینه بوده است.
طاقها و تویزه های گرم خانه نیز آهک بری داشته که آسیب دیده است.
چهار ستون میانه گرمخانه را به سه بخش کرده
خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام، در مجاورت گرم خانه قرار گرفته اند. درگاه خزینه حمام در وسط ضلع مقابل ورودی تعبیه شده است. خزینه اتاقی کوچک برای شست و شو است که بر روی گلخن -که در ادامه در مورد آن توضیح خواهیم داد- قرار دارد و تا نیمه در آن، آب می ریزند.
در حمام های کامل، سه خزینه یا خزانه وجود داشته که یکی برای آب گرم و یکی برای آب سرد و در وسط این دو، خزینه آب ولرم ساخته می شده است. هیچ کس در هر دو خزانه آب سرد و آب گرم پا نمی گذاشت. گرم خانه خصوصی در دو گوشه خزانه مخصوص اعیان و اشراف بود. این فضاها به جای خزانه حوضچه ای کوچک به نام دستک داشتند که آب را از درون آن برداشته و بر روی بدن خود می ریختند. طاق ها و تویزه های گرم خانه مزین به آهک بری بوده اند که در طول زمان آسیب دیده اند.
تون یا گلخن
بخشی از فضاهای حمام، نقش پشتیبانی را دارند که از میان آنها می توان به فضاهایی برای تامین آب و حرارت مثل تون و انبار هیزم اشاره کرد. مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی در کف و زیر خزینه قرار دارد که به آن تون، گلخن، تیون یا پاتیون می گویند. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسی به شکل گودالی کوچک کار می گذاشتند. در زیر این ظرف اتاقکی وجود دارد که از طریق راهرویی به بیرون از حمام راه پیدا می کند. شخصی به اسم "تون تاب" در فواصل زمانی منظم هیزم و سایر مواد سوختی را در تون روشن می کرد تا آب داخل خزینه گرم بماند.
دود و دم سوختن تون مستقیما به دودکش نمی رفت بلکه ابتدا از گربه روهای کف حمام می گذشت. گربه روها سوراخ های هواکش زیر کف گرم خانه هستند که دالان های مختلفی دارند. دود و آتش را به آنها راه می دادند تا پس از عبور از آنها از طریق دودکش خارج شود. گربه روها نقش رادیاتور را در فضای حمام داشتند و عبور دادن دود تون از گربه روها موجب گرم شدن کف حمام می شد. در بینه تعداد این گربه روها را کم می کردند تا هوا نیمه گرم شود.
بررسی ورودی
جلوخان: محوطه ای از ورودی است که پیش از سردر و در جلو آن قرار دارد.
سردر ورودی: سردر بخشی مهم در معماری ایران قدیم است و هر بنای مهمی با این بخش مشخص می شود. در سردر حمام سلطان امیراحمد نقوش زیبایی قرار دارد که از جمله آنها می توان به نقوش گل و بته و کبوتر و همچنین مجسمه ها و تصاویری از زنان و مردان و تصویر شکارگاه های اطراف شهر اشاره کرد که برخی از آنها به شدت تخریب شده اند.
بخش سردر مزین به پشت بندهای کاشی کاری شده، طاق یزدی بندی و طاق نماهای مقرنس کاری شده است و گچ بری های بالای درگاه و دیگر قسمت های سردر ظرافت و زیبایی خاصی را به نمایش گذاشته اند.
جلوخان
در قسمت ورودی ساختمان دو سکو قرار دارد که اصلاحا به آن پیر نشین می گویند که برای افراد پیر که توانایی ایستادن را ندارند استفاده می شود
هشتی و راهروی ارتباطی: در ورودی بنا قرار دارد و بلافاصله پس از سردر و در واقع شده است و فضایی برای ارتباط بیرون و درون محسوب می شود. این فضا با استفاده از راهرو به درون بنا راه پیدا می کند. سقف هشتی حمام سلطان امیراحمد از رسمی بندی ساده و خوش تناسبی برخوردار است.
پس از عبور از هشتی با دالانی پر پیچ و خم مواجه سربینه قرار دارد . علت ایجاد راهروهای پیچ در پیچ در حد فاصل هشتی و سربینه این است که تغییر ناگهانی دمای هوا موجب آزار و اذیت مراجعه کنندگان نشود و هوای گرم حمام و هوای سرد بیرون با یکدیگر جا به جا نشوند
هشتی
دستگاه ورودی حمام سردری معظم دارد، با جلوخانی که به آن تشخص مضاعف بخشیده است. سردر پشت بغلهای کاشی کاری شده و طاق یزدی بندی و طاق نماهای مقرنس کاری دارد. گچ بریهای بالای درگاه و دیگر قسمتهای سردر بر ظرافت و زیبایی آن افزوده است.
هشتی حمام در پشت این سردر واقع است و سقفش رسمی بندی ساده و خوش تناسبی دارد. پس از عبور از این هشتی و گذر از دالانی با چرخشهای متوالی، می توان به سربینه حمام راه یافت.
هشتی حمام
دستگاه ورودی حمام
حمام کوچک ورودی ساده ای دارد. با عبور از دالان، می توان وارد سربینه شد. سربینه فضایی با قاعده هشت و نیم هشت است که سکوهایی در پیرامون آن قرار دارد و طاقی رسمی بندی آن را می پوشاند.
تزیینات سقف و ازاره این سربینه به تزیینات سربینه حمام بزرگ شباهت کامل دارد. گرم خانه و دیگر قسمتهای این حمام احتمالا در دوره اخیر تغییراتی یافته و صورت اصلی خود را از دست داده است.
ورودی حمام کوچک
ازاره کاشی کاری شده در ترکیب با کاشیکاری گنبد میانی سربینه فضایی زیبا را ایجاد می کند. این کاشی کاری از نوع زیرزنگی محسوب می شود که در آن کاشی ها خشتی هستند، روی نقش آنها لعاب شیشه ای وجود دارد و پخت آنها در کوره صورت گرفته است.
در سقف سربینه، عبارت شریفه لا اله الا الله در جهت قبله حک شده و در طرف مقابل تاریخ 1292 ه.ق، مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه را نشان می دهد. گفته می شود این سقف در این زمین لرزه از میان رفت و همزمان با ساخت خانه بروجردی ها در مجاورت آن، ساخت سقف آجری و کاشی کاری آن انجام شد. در میان شمسه رسمی بندی سقف و دقیقا بر بالای حوض، نورگیر بزرگی به چشم می خورد که نقوش کاشی در پیرامون آن به کار رفته اند.
سابقه مرمت و بازسازی این بنا با شماره 1351 در سال 1335 هـ .ش در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و سپس در سال 1375 هـ.ش توسط هیات امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان و همچنین توجه وزیر وقت صنایع و معادن، آقای مهندس محلوجی توسط شهرداری کاشان خریداری شد. این حمام، مدتی تغییر کاربردی یافته و به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی استفاده شد ولی امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.
https://lastsecond.ir/attractions/3542-sultan-amir-ahmad-bathhouse-kashan
https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%A9/
https://fa.tripyar.com/iran/%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A7%D8%A8%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF.html
https://www.findatour.co/blog/iran/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AA%D9%88%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86
https://iran-onlin.ir/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7/?print=1
https://www.karnaval.ir/things-to-do/sultan-amir-ahmad-bathhouse-kashan