پاورپوینت بررسی معماری حمام گنجعلی خان کرمان

بررسی معماری حمام گنجعلی خان کرمان

موقعیت
بنا : حمام گنجعلی خان
مکان : کرمان
آدرس : میدان گنجعلی خان
کتیبه های تاریخ دار بنا:
بر سر در بنا، کتیبه ای با این ماده تاریخ به چشم می خورد
قم کشید منک بر فلک پی تاریخ
کسی نداده نشان در جهان چنین حمام
که تاریخ ۱۰۲۰ را نشان می دهد. این تاریخ در انتهای کتیبه نیز به رقم آمده است.

بانیان و سازندگان بنا:
بانی این حمام گنجعلی خان زیک بوده است. او از اوان کودکی شاه عباس اول صفوی ملازم و از خدام مخصوص او بود. گنجعلی خان در سالهای ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ حکومت کرمان را بر عهده داشت و حوزه حکومت او از مرز فارس تا سر حد قندهار بود. از جمله آثار وی در این سالها مجموعه ای است در کنار بازار کرمان، مشتمل بر یک میدان بزرگ و بازاری که تقریبا به دور آن می چرخد و ضرابخانه و مسجد و کاروانسرا (یا مادر سیاه) و آب انبار و حمام، که در اطراف میدان قرار گرفته اند.
معمار این مجموعه و نیز حمام استاد محمد سلطانی، معمار یزدی بوده که نام وی بر طاق سردر حمام دیده می شود. نام امیرشکرالله» نیز بر سر در، در زیر نقاشیهای روی گچ، دیده می شود. کتیبه ای کمربندی به خط نستعلیق با استحکام و زیبایی تمام در سردر مشاهده می شود. به علت وجود نام علی رضا عباسی بر کتیبه کاروانسرای (یا مدرسه) گنجعلی خان، بعضی کتیبه حمام را نیز اثر این خطاط دانسته اند.

دیگر اطلاعات مکتوب :
در جغرافیای کرمان، تاریخ ساخت این بنا سال ۹۹۰ ذکر شده است؛ اما مولف گنجعلی خان، با اشاره به اینکه حکومت گنجعلی خان از سال ۱۰۰۵ آغاز شده است، تاریخ مذکور را صحیح نمی داند و تاریخ کتیبه سردر را درست می داند.

سیر تحول بنا:
چنان که گذشت، این بنا در دوره صفویان و در نیمه اول قرن یازدهم ساخته شده است. این حمام تا سال ۱۳۱۶ ش دایر بود؛ و پس از آن، قسمتهایی از آن به مرور زمان آسیبهای جدی دید. در حدود سال ۱۳۴۸ش، بنا کاملا مرمت شد و بازسازی گردید. امروزه بنا را موزه کرده اند و در آن، صحنه هایی از وضع حمام در قدیم و نیز مجسمه هایی از خدمه حمام و طبقات مختلف مردم را همراه با لوازم استحمام به نمایش گذاشته اند.

نکاتی درباره معماری بنا:
حمام در کنار میدان گنجعلی خان واقع است و ورودی آن در بازار کنار میدان قرار دارد. این حمام، مانند اغلب حمامهای قدیمی، از دو بخش اصلی، یعنی سربینه و گرم خانه، تشکیل شده است. سربینه، که مردم کرمان به آن جامه کن» می گویند، در واقع فضای اصلی بناست – جایی که معمار همه توان خود را به کار بسته تا فضایی عالی و باشکوه خلق کند. او با به کارگیری نظمی کامل و تناسباتی نغز و ترکیبی حساب شده از سطوح کاشی کاری پر نقش و نگار رنگارنگ و سنگهای مرمر و سقفهای گچی پر شکنج سفید فضایی پرتکلف و مسحور کننده آفریده است.

بررسی سربینه
فوران آب از فواره های حوضهای متعدد و نورپردازی دقیق نیز جلوه این فضا را دو چندان کرده است. سربینه فضای میانی وسیعی با قاعده هشت گوش کشیده دارد. این فضا شش غرفه در شش ضلع و حوضی کشکولی شکل در میانه دارد. غرفه های واقع بر محور عرضی فضای میانی از دیگر غرفه ها عریض تر و عمیق تر شده اند و بدین ترتیب، این محور را تقویت کرده اند.

تزیینات
فضای میانی علاقی بلند دارد که رسمی بنا پر کار در ترکیبی زیبا با مقرنسهای ظریف آن را به سقفی موزون و پرچین و شکنج بدل کرده است. حوض کشکولی شکل میانه این فضا در زیر نورگیر بزرگ وسط سقف جلوه خاصی یافته است. غرفه های پیرامون بالاتر از بخش میانی نشسته اند و سقف کوتاه تری دارند. از این رو، فضاهایی مستقل پدید آمده است – فضاهایی که هر یک حوضچه ای در میانه دارد. این فضاها از پشت به یکدیگر مرتبط اند. به این ترتیب، سربینه، در عین اینکه فضایی یکپارچه و واحد جلوه می کند، دارای گوشه هایی دنج و تو در توست که هر یک استقلال تمام دارد و فضایی مناسب برای استراحت و عبادت و گفتگوست.

معروف است که غرفه های شش گانه سربینه به طبقات مختلف جامعه، یعنی سادات و روحانیون و خوانین و اعیان و بازاریها و رعایا، اختصاص داشته است. در بخشهایی از پیرامون فضای میانی، مجموعه ای از انواع طاقهای رسمی بندی دیده می شود. از اردهای بلند سربینه از کاشیهای هفت رنگ است که نقوش گیاهی زیبا و رنگارنگی دارد. قسمتی از ازاره کاشی مستطیل شکل با تصاویری شبیه تصاویر نگارگری است که کارشناسان آنها را با توجه به نقش و رنگ آمیزی و پختشان متعلق به دوره قاجاریان دانسته اند.

ویژگی بارزبنا
در این حمام، میان در، که تبادل حرارت بین سربینه و گرم خانه را به حداقل می رساند و دید مستقیم آنها به هم را از بین می برد، بخشهای مختلفی دارد. در میانه قسمت اصلی میاندر، فضایی با قاعده مربع و طاق رسمی بندی وجود دارد و سه فضا باقاعدہ نیم هشت به صورت سکو در سه ضلع آن بالاتر قرار گرفته اند. میان در خود به سربینه کوچکی می ماند که مراجعان پس از استحمام مدتی در آن تامل می کردند تا تغییر درجه حرارت را راحت تر تحمل کنند. بخش دیگر میان در فضایی است شش گوش، که آن هم سکوهایی در پیرامون دارد و به گوشه گرم خانه راه می برد.

بررسی گرمخانه
گرم خانه در میان فضایی با قاعده مربع و سقف رسمی بندی کوتاه دارد. در یک سوی این فضا، بخشی باقاعده مستطیل واقع است که حوضی چهارگوش در میانه آن است. دو فضا باقاعدہ نیم هشت، در دو ضلع روبه روی هم، وطاق نمایی عقب نشسته در ضلع سوم این فضا مکانهایی برای شستشو برگرد حوض پدید آورده اند. قسمتهای مختلف این بخش از گرم خانه را متناسب با شکل قاعده هر یک با طاقهای رسمی بندی متنوع پوشانده اند، در سوی دیگر فضای میانی گرم خانه، فضای چالحوض قرار دارد. در این مکان، حوض هشت پهلوی بزرگی واقع است که هشت ستونی پیرامون آن طاق رسمی بندی وسیعی را بر دوش گرفته اند.

فضای چالحوض شاه نشین مفصل جداگانه ای در ضلع جنوبی دارد. این شاه نشین نیز قاعده مربع دارد و در سه وجه آن، غرفه هایی با قاعده های نیم هشت با آن ترکیب شده است. راه ورود به خزینۂ حمام از ضلع مقابل ورودی گرم خانه است و در محل ورودی خزینه و ضلع مقابل آن، دو غرفه با قاعده نیم هشت عقب نشسته اند و محوری در امتداد ورود به خزینه پدید آورده اند.
خزینه سه حوض مستقل دارد که حوض میانی را با آب گرم و دو حوض دیگر را با آب نیم گرم و سرد پر می کرده اند. خلوت گرم خانه فضایی است با قاعده هشت ضلعی و در کنار خزینه. این فضا نیز طاق رسمی بندی دارد و دو حوض کوچک در غرفه های پیرامون آن هست. حوضها و حوضچه ها و خزینه های حمام از آب قنات معروف شهرآباد پر می شده که آن نیز از آثار گنجعلی خان بوده است.

سردر
سردر حمام بر روی محور عرضی میدان گنجعلی خان قرار دارد و تزیینات زیبا و پر کار آن توجه هر بیننده ای را جلب می کند، طاق سردر یزدی بندی است و سطوح آن تا بالای ازاره با نقاشی روی گچ مزین شده است. در اینجا، نقوش گل و اسلیمیهای کوچک و اشکال مختلف حیوانات و پرندگان در کنار هم قرار گرفته اند. به نظر برخی از کارشناسان، این نقاشیها، با توجه به ترکیب و رنگ آمیزی آنها، متعلق به دوره قاجاریان است. پس از این سردر و چند پیچ و خم، یک هشتی زیبا و سپس سربینه قرار دارد. درگاه هشتی به سربینه از سنگ یشم است که نقوشی از مرغ ماهی خوار در حالات گوناگون بر آن نقش بسته است.

ابعاد و اندازه حمام
حمام گنجعلیخان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود یک هزار و 300 متر مربع  مساحت دارد و تا 80 سال قبل از مورد استفاده عموم مردم بود که معماری و تزئینات، یکی از شاهکارهای معماری دوره صفویه محسوب می شود.
بنای این اثر تاریخی ارزشمند در سال 1020 هجری قمری توسط استاد سلطان محمد معمار یزدی آغاز شد و در دوران علیمردان خان پسر گنجعلیخان به اتمام رسید که در دوره های تاریخی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
سردر ورودی این حمام با الهام از معماری دوره صفویه با گچبری و نقاشی های دوره صفویه و قاجاریه آراسته و با مقرنس کاری استادکاران تزئین شده که توجه هر ببیننده ای را به خود جلب می کند.

ساختمان این حمام بنا به سنت ساخت حمام های قدیمی از 2 قسمت سربینه و گرمخانه و چند بخش فرعی تشکیل شده و قسمت رختکن 6 غرفه مختلف دارد که هر کدام از آن ها مخصوص طبقه خاصی از افراد شامل روحانیون، اعیان، بازاری ها، رعایا، خان ها و سادات است.
رختکن حمام با سقفی کوتاه، یزدی بندی و کاربندی های مختلف و چشم گیری دارد که از کاشی های خشتی و نقاشی های اسلامی برای تزئین آن استفاده شده و بازدیدکنندگان در این قسمت، وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام در قدیم از جمله سدر، تاس، حنا، شانه های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آیینه های گوناگون که در آن دوران مورد استفاده قرار می گرفت را از نزدیک مشاهده می کنند.
کاشی های معرق و هفت رنگ، گچ بری ها، نقاشی ها، کادربندی ها و مقرنس کاری حوضچه ها و فواره های متعدد در کنار نورپردازی زیبا حمام گنجعلیخان را به موزه ای کم نظیربا زیبایی چشم نوازی تبدیل کرده است.

گرمای این حمام به وسیله گلخن یا تون تامین می شد و از تون کانال هایی به زیر گرمخانه حمام کشیده شده که هوای گرم را از خود عبور داده، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنه ها به خارج از حمام منتقل می کرده است.
در سال 1352 مجسمه هایی توسط دانشکده هنرهای زیبای تهران به این مکان انتقال داده شد که افراد را در مکان های مختلف این بنای تاریخی و در حال استحمام نشان می دهد که جاذبه زیبایی برای گردشگران بشمار می رود.

این بنا از دهه 50 پس از مرمت به موزه مردم شناسی تبدیل شد و سالانه گردشگران خارجی و داخلی زیادی از حمام گنجعلیان کرمان بازدید می کنند و ضمن دیدن آثار تاریخی با گوشه ای از آداب و رسوم مردم کرمان آشنا می شوند.

https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%AF%D9%86%D8%AC%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7/
https://www.irna.ir/news/83520643/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%AF%D9%86%D8%AC%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B4%DA%A9%D9%88%D9%87-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86