تحلیل حمام خان سنندج
پیشینه تاریخی حمام:
ساخت حمام در کشور ایران سابقه ای دیرپا دارد، بقایای قدیمی ترین حمام مربوط به تخت جمشید است، در دوره های اشکانی و ساسانی حمام ها عمدتاً در مجاورت کاخ ها و حتی در داخل آنها و محلات شهرها ساخته شده اند.
در دوره اسلامی ساخت حمام به روال گذشته و حتی به شیوه ای که نمونه های آن امروزه طی کاوش های باستان شناسی کشف شده، تداوم یافت.
آثار معماری حمام های موجود نشانگر توجه ایرانیان به موضوع بهداشت فردی و اهمیت گذران بخشی از وقت در فضایی توام با آثار هنری که در آرامش روح تاثیر داشته است، می باشد.
ایرانیان در ساخت حمام ذوق و سلیقه خاصی به خرج داده اند که تزئینات معماری حمام ها گواهی بر این ادعاست، در هر شهری که دارای محلات و کوی های مختلفی بوده، حمام هایی هم در مرکز محله و کنار مساجد وجود داشته است به همین دلیل حمام های بسیاری در محلات قدیمی شهرهای ایرانی باقی مانده است.
جایگاه گرمابه در بافت تاریخی
چگونگی قرارگیری گرمابه در یک بافت یعنی موقعیت قرارگیری گرمابه در یک مکان به عواملی بستگی دارد که اصلی ترین آن عوامل دسترسی به آب است. بنا به نوع دسترسی به آب موقعیت قرارگیری گرمابه در بافت تغییر می کند. در موارد بسیاری گرمابه ها در کنار یک مجموعه ی خدماتی و مذهبی شکل می گیرند که به عنوان مرکز محله تعریف می شوند. گاهی این مجموعه ها از قبل طراحی شده اند و عناصر معماری یک محله اعم از مسجد، مدرسه، گرمابه، بازارچه، آب انبار و… در کنار یکدیگر قرار می گیرند. به طوری که اگر آب گرمابه از چاه تامین می شد آزادی عمل در تعیین جای گیری گرمابه بیشتر بوده است. اما در صورتی که با توجه به وجود نهر و چشمه در محیط روستا بنای گرمابه در کنار آن شکل می گرفت، در این صورت گرمابه دقیقا از شرایط اقلیمی محیط خود پیروی می کند و بقیه ی عناصر محله نیز در اطراف آن شکل می گرفته است. گاهی اوقات با وجود آن که آب نهر روان در کنار گرمابه وجود داشت با زدن چاه، آب گرمابه را تامین می کردند به همین ترتیب برای دفع فاضلاب، مالک گرمابه سعی می کرد به گونه ای فاضلاب را از محل دور نگه دارد.
گرمابه ها به دو صورت در بافت قرار می گیرند.
کنار گذر اصلی
داخل کوچه
تاریخچه حمام خان
حمام خان در شهر سنندج، بنایی تاریخی و دیدنی در مجاورت مسجد داروغه بوده که از گذشته های دور تا به امروز با بازار سرپوشیده سنندج ارتباط تنگاتنگی داشته است. این حمام در مرکز محله های باستانی شهر قرار داشته و همین امر بر محبوبیت آن می افزاید.
حمام خان یکی از مکان های تاریخی شناخته شده شهر سنندج هست که در دوران حکمرانی امان الله خان اردلان، در سال 1220 هجری قمری ساخته شد. حمام خان، پس از ساخت متحمل آسیب های بسیاری شد و همین امر آن را از حالت اولیه خود خارج کرد.
به همین خاطر، در دوران حکومت فرهاد میرزای معتمدالدوله، این مکان مورد بازسازی قرار گرفت و تزئینات آهکی بدان اضافه شدند. حمام خان سنندج در تاریخ 25 اسفند 1378، تحت مالکیت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و تا به امروز تلاش شده تا از این اثر تاریخی به بهترین شکل ممکن حفاظت شود.
ویژگی خاص گرمابه
گرمابه ها دارای ورودی با راهروهای بسیار طویلی هستند که در نزدیکی هشتی با چرخشی نود درجه فرد را به داخل راهنمایی می کنند. از دلایل ساخت این راهروی طولانی عقاید عامه است که بعد از خروج از گرمابه باید چهل قدم در راهروی خروجی قدم بر دارند تا به فضای بیرون برسند در غیر این صورت دچار بیماری می شوند.
دلیل ساخت این نوع ورودی ها در ایران وجود بادهای بسیار سرد و پر سرعت در فصول سرد است که با ساخت این راهروی طولانی از ورود این بادها به داخل گرمابه جلوگیری می کردند. هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می شود تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.
فضاهای این حمام ترکیبی از اشکال هندسی: مربع، مستطیل و هشت ضلعی است. در فضای سربینه از چهار ستون آجری چهارگوشه استفاده شده است.
نقشه هشتی ورودی هم عموماً مستطیل ها و نظافت فضاهای خزینه، خلوتی شکل هستند.
ساختار معماری گرمابه
در سردر حمام ها از اشکال دیو، رستم، شیطان و مالک دوزخ که اصطلاحا نقاشی قهوه خانه ای نام دارد استفاده می کرند. گرمابه در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد به صورت زوجی زنانه و مردانه ساخته شده است و قبل از اذان صبح باز می شدند.
حمام ها در زیرزمین و از سطح زمین پایین تر ساخته می شده اند تا اولا از سرمای زمستان محفوظ باشد و ثانیا آب سطحی در جوی ها بتواند در بالاترین مخزن آن جاری شود. در قدیم سوخت حمام از خار بیابان، هیزم و فضولات حیوانات بوده است. معماران ایرانی در ساختمان حمام از سنگ، آجر، ملات شن و آهک استفاده می کردند. در زیر خزینه ی گرمابه، تون (آتش دان یا آتش خان) قرار داشته است.
ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده بود و در زیر آن آتش می افروختند تا در اثر عمل کنوکسیون یا همرفت رفته رفته آب خزینه در طول شب، گرم و برای استحمام در صبحگاهان آماده شود.
اصلی ترین بخش های گرمابه ی ایرانی شامل بینه، میان در و گرمخانه بودند که براساس طب سنتی ایرانی طراحی شده بودند. هر بخش به گونه ای ساخته می شد تا سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم، معتدل) را ایجاد کند. ساختمان حمام ها بر اساس چهار طبع یا مزاج اصلی شناخته شده در طب سنتی ایرانی یعنی گرم، سرد، خشک و تر طراحی می شوند. چون سلامت انسان را در تعادل بین این طبع ها می دانند
معماری و تزئینات حمام خان
حمام خان سنندج به سبک حمام های ایرانی طراحی و ساخته شده و دارای بخش های مختلفی نظیر سردر ورودی، هشتی، سربینه (حمام سرد)، میان در، بینه (حمام گرم)، خزینه، خلوتی، سرویس های بهداشتی و آب انبار اضافی هست.
ترکیب بندی فضاهای حمام به همراه آب نماهای زیبا و استفاده از آب قنات برای استفاده، از مواردی بوده که سبب محبوبیت روز افزون این بنا در بین گردشگران داخلی و خارجی شده است.
سردر
سردر از اجزای ورودی می باشد که به وسیله ی آن مدخل بنا را به طرق مختلف، مانند قاب بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی می کند. گاهی سردر فضایی است نیم باز و ایوان مانند که به دلیل معماری آن که نباید داخل آن مشخص شود دارای فضای بسته ای است.
بیشتر گرمابه ها دارای سردر ویژه ای هستند که در پیشانی ورودی آن ها نگاره های پهلوانی و عامه پسند می کشیدند. با عبور از سردر و گشتن از یک سری پله و چرخشی نود درجه به سربینه وارد می شویم که هدف از این چرخش، جلوگیری از دید مستقیم بوده است، که مانع از دید عابران داخل کوچه به درون گرمابه و همچنین از ورود ناگهانی هوای بیرون به حریم داخل گرمابه جلوگیری می شود.
سربینه
سردخانه، رختکن، سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه ی اول گفته می شود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است.
هوای سربینه کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می شود. از نظر معماری سقف سربینه معمولا گنبدی شکل است که اقطار و اضلاع آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کرند.
میان در
سرخان یا میاندر جایی بود که مزاج تر و سرد ترکیب می شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند. ارتباط سربینه با گرمخانه از طریق میان در صورت می گرفته است. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بوده است که با یک هشتی کوچکی ساخته شده می شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به سربینه برود. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک باره از حمام خارج نشود و انرژی را هدر ندهد.
حد فاصل بین سربینه و گرمخانه، فضایی است که با هندسه ی خطی و تغییر جهت، از انتقال گرما از گرمخانه به بیرون جلوگیری می کند. میان سربینه و گرمخانه اختلاف دمای قابل ملاحظه ای وجود دارد و میاندر فضایی است که دمای میانگینی از دمای آن دو فضا را به وجود می آورد. در نتیجه افراد پیر و بیمارانی که نفس تنگی داشته اند و نمی توانستند در هوای بسیار گرم گرمخانه طاقت آورند در این مکان می نشستند.
گرم خانه
خانه ی سوم را گرم خانه می نامند که مزاج گرم و تر دارد و که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می آید. این قسمت محل استحمام و شستشو بوده است.
محل اصلی گرمابه معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می شده است که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ملات ساروج می پوشاندند. سقف گرم خانه از سقف بقیه ی قسمت ها مرتفع تر بوده است. طاق اصلی آن جام خانه نام داشت که حکم چراغ و سیستم روشنایی داشت. در گرم خانه، خزینه ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشته است.
خزینه
خزینه فضایی است برای آب کشیدن نهایی فرد استحمام کرده که در ضمن آب گرم حمام را تامین می کرده است. در کف آن دو جای تعبیه شده برای تیان وجود دارد. تیان، آهن هفت جوشی است که زیر آن آتش روشن کرده و با انتقال گرما به آب، آن را گرم می کرده است. سوراخ نسبتا بزرگی در دیوار خزینه را به گرم خانه متصل می کند. چند پله در دو طرف این دیوار برای بالا و پایین رفتن مردم قرار دارد. آب از انبار سرد به خزینه هدایت شده که بعد از گرم شدن به حوض آب های وسط گرمخانه می رفته است.
معماران ایرانی در کف خزینه، صفحه ای 110 سانتی متر فلزی به قطر 60 سانتی متر قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه، حمام همیشه آب گرم و سرد داشته است. خزینه ی آب گرم معمولا از در ورودی دور است و به همین دلیل در میان فضاهایی که دسترسی از گوشه ها به آن آسان تر است قرار می گیرد.
حوضچه ها در طرفین جایی که محل تردد است قرار دارند و در اطراف آن فضاهای ساکتی برای مشتریان فراهم است. در برخی از قست های گرم خانه محل خصوصی تری قرار دارد تا اعمالی مثل حجامت در آن انجام شود.
سربینه دارای حوض نسبتا متوسطی بوده است که شخصی که استحمام می کرد ابتدا پای خود را در آن می شست و بعد پای خود را روی قطعه سنگ هایی که حد فاصل حوض و سکو بود می گذاشته و بعد روی صفه سربینه که پوشش آن سنگ است می نشست. سربینه دار، لنگی را که اصطلاحا خشک می گفتند بر روی دوش استحمام کرده می انداخته است.
معمولا سقف سربینه با چلچراغ برای روشنایی آذین می شده است و بر روی دیوارها تصویرهای خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می شد. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها می نشسته است و دخل را کنترل می کرد.
در دو سکوی این حمام دو آب نما وجود داشته که به احتمال زیاد در حین عملیات مرمت حمام کشف شده اند.
به طور کلی، حمام در بخش سرد دارای سه آب نما، در بخش حمام گرم دارای دو آب نما و در هر یک از خلوتی ها دارای آب نمایی مجزاست.
کف حمام از سنگ مرمر خوش تراش پوشیده شده و سقف تمام فضاهای داخلی از ترکیب طاق و گنبد ساخته شده که همین امر سبب افزایش مقاومت بنا در برابر بلاهای طبیعی شد.
هنر کاشیکاری ایرانی از هنرهای اصیلی هست که در ساخت حمام خان کاربرد داشته است. حمام خان که با نام حمام ظهیری نیز شناخته می شود، یکی از حمام ها و بناهای تاریخی شهر سنندج، مرکز استان کردستان، است که توجه گردشگران و علاقمندان را به خود جلب کرده است.
کاشی های این بنا که از بهترین نوع انتخاب شده اند، زیباترین طرح و رنگ را دارا هستند. نقاشی های کاشی ها شامل طرح حیوانات و گیاهان خصوصا طاووس بوده و نشان از ذوق و سلیقه معماران و سازندگان حمام تاریخی خان دارند.
حمام دارای نورگیرهای متعددی است که نور کافی در طول روز علاوه نیاز از نور مصنوعی را تامین کنند.
https://hamgardi.com/fa/Place/9942-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%A7%D9%86
https://jfaup.ut.ac.ir/article_29699_d7f8e970e5d1ca30b9f7c4794bb7c142.pdf
https://www.iribnews.ir/fa/news/2582571/%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D9%86
https://iranwatching.com/fa/architecture/812