تحلیل حمام آقانقی اردبیل
مقدمه
حمام علاوه بر شستشو از کارکردهای مختلف دیگری نیز برخوردار بوده است. این مکان گاهی محل ملاقات ها و مذاکرات سران حکومتی هم بوده است. همچنین کارکردهای علمی و فرهنگی نیز داشته. یعنی محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است.
جالب تر این که چنین مباحثاتی معمولا با استقبال عمومی هم مواجه می شده است. سرودن و خواندن اشعار در گرمابه ها نیز موضوعی رایج بوده و گاهی در حمام شاهنامه خوانی نیز انجام می شده است. از دیگر وجوه فرهنگی گرمابه باید به کتیبه های آن اشاره کرد که آراسته به ابیاتی از شاعران مختلف بود و بر دیوارهای گرمابه نصب می شده است.
به علاوه در برخی از گرمابه های تاریخی ایران می توان نقاشی های دیواری را مشاهده کرد که اغلب روایت گر داستان های شاهنامه است. از جمله کارکردهای مختلف گرمابه می توان به موارد زیر اشاره نمود.
تاریخچه
مکان اصلی موزه مردم شناسی که قبلا حمام بوده، شخصی به نام ظهیرالاسلام در دوره ایلخانی بنا کرده است و امروز بعد از ۲۰۰ سال بخش هایی به این بنا اضافه شده است. البته بازسازی های مربوط به این حمام از زمان قاجار با خریداری فردی به نام آقانقی موتمن الرعایا آغاز گردید، به همین جهت این حمام به نام دو نفر نامیده می شود.
در زمان پهلوی نیز کاربری حمام را حفظ کرده بود و تا اواخر دهه چهل شمسی به طور فعال محلی برای استحمام اهالی بوده است اما بعد از مدتی در جریان احداث خیابان جدید بخش زنانه این حمام به طور کامل تخریب شد و پس از این مدتی بلا استفاده گردید تا در نهایت در سال ۱۳۷۸ این حمام توسط میراث فرهنگی خریداری شد و بازسازی های مربوطه انجام گرفت،.
بر اساس بررسیهای سازمان میراث فرهنگی، در این بنا، دو مرحله ساختمانی متفاوت با فاصله زمانی حدود دویست سال قابل تشخیص است. این مطالعات نشان می دهد که مصالح بخش چالحوض حمام حدود ششصد و پنجاه سال قدمت دارد و مصالح دیگر قسمتها در حدود چهارصدو پنجاه سال.
بر این اساس، دو حدس می توان زد: اول آنکه حمام در ابتدا کوچک تر بوده و در دوره بعدی توسعه یافته است؛ دوم آنکه در جای حمام فعلى حمام یا بنایی قدیمی تر بوده است که از آجرهای آن در ساخت چالحوض استفاده کرده و بخشهای دیگر را با آجرهای جدیدتر ساخته اند
در دوره های بعد، با پرکردن چالحوض، این قسمت را حمام زنانه کرده اند. در همان زمان، کف سربینه را نیز بالاتر آورده اند و در نتیجه، حوض سربینه در زیر خاک مدفون شده است.
در سی سال گذشته، تعریض خیابان مجاور حمام موجب تخریب سردر و هشتی و قسمتی از سربینه شده است. سازمان میراث فرهنگی در سالهای اخیر بنا را مرمت کرده و کف سربینه و چالحوض را به صورت گذشته آنها در آورده است.
موقعیت
بنا : حمام آقانقی
مکان : اردبیل
آدرس : میدان عالی قاپو ، خیابان سعدی
کتیبه های تاریخ حمام آقانقی اردبیل :
در بنا، کتیبه تاریخ دار یافت نشده است.
موزه مردم شناسی اردبیل در مکان حمام تاریخی آقانقی یا ظهیر الاسلام در میدان عالی قاپو اردبیل واقع شده است. در این موزه علاوه بر تماشای ۳۳ نوع مجسمه با پوشش محلی از مردم استان اردبیل چندین نوع آثار و دست نوشته وجود دارد که همگی مربوط به هویت چندین سال قبل این منطقه هستند و واقعا ارزش بازدید دارند..
بانیان و سازندگان بنا:
بانی اولیه حمام شناخته نشده است. امروزه حمام و محله پیرامون آن به «آقانقى» معروف است. آقانقى ظهیر الاسلام از رجال دوره قاجار بوده که در سال ۱۲۹۷، لقب موتمن الرعایا گرفته است.
موزه مردم شناسی اردبیل در تاریخی ترین میدان شهر اردبیل به نام میدان عالی قاپو قرار گرفته است. در این میدان مهم ترین بناهای تاریخی وجود دارد که شهرت جهانی دارند و در گوشه و کنار این میدان آثار تاریخی متعددی از زمان پیش از صفویه به یادگار مانده اند.
حمام تاریخی آقانقی یا ظهیرالاسلام نیز جزو همین بناهای تاریخی است که دقیقا روبروی درب ورودی بقعه شیخ صفی در میدان عالی قاپو واقع شده است و اینکه آقا نقی خود نام محله ای در مجاورت میدان عالی قاپو است و این نام از موسس این حمام گرفته شده است.
این حمام سه بخش اصلی دارد: سربینه و گرم خانه و چالحوض.
سربینه
گرم خانه
چالحوض
ویژگی خاص گرمابه(معرفی کلیه فضاها)
گرمابه ها دارای ورودی با راهروهای بسیار طویلی هستند که در نزدیکی هشتی با چرخشی نود درجه فرد را به داخل راهنمایی می کنند. از دلایل ساخت این راهروی طولانی عقاید عامه است که بعد از خروج از گرمابه باید چهل قدم در راهروی خروجی قدم بر دارند تا به فضای بیرون برسند در غیر این صورت دچار بیماری می شوند.
دلیل ساخت این نوع ورودی ها در ایران وجود بادهای بسیار سرد و پر سرعت در فصول سرد است که با ساخت این راهروی طولانی از ورود این بادها به داخل گرمابه جلوگیری می کردند. هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می شود تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.
هشتی با چرخشی نود درجه
سردر
سردر از اجزای ورودی می باشد که به وسیله ی آن مدخل بنا را به طرق مختلف، مانند قاب بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی می کند. گاهی سردر فضایی است نیم باز و ایوان مانند که به دلیل معماری آن که نباید داخل آن مشخص شود دارای فضای بسته ای است. بیشتر گرمابه ها دارای سردر ویژه ای هستند که در پیشانی ورودی آن ها نگاره های پهلوانی و عامه پسند می کشیدند.
با عبور از سردر و گشتن از یک سری پله و چرخشی نود درجه به سربینه وارد می شویم که هدف از این چرخش، جلوگیری از دید مستقیم بوده است، که مانع از دید عابران داخل کوچه به درون گرمابه و همچنین از ورود ناگهانی هوای بیرون به حریم داخل گرمابه جلوگیری می شود.
سردر
سربینه
سردخانه، رختکن، سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه ی اول گفته می شود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است.
هوای سربینه کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می شود. از نظر معماری سقف سربینه معمولا گنبدی شکل است که اقطار و اضلاع آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کرند.
سربینه
سربینه دارای حوض نسبتا متوسطی بوده است که شخصی که استحمام می کرد ابتدا پای خود را در آن می شست و بعد پای خود را روی قطعه سنگ هایی که حد فاصل حوض و سکو بود می گذاشته و بعد روی صفه سربینه که پوشش آن سنگ است می نشست. سربینه دار، لنگی را که اصطلاحا خشک می گفتند بر روی دوش استحمام کرده می انداخته است.
معمولا سقف سربینه با چلچراغ برای روشنایی آذین می شده است و بر روی دیوارها تصویرهای خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می شد. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها می نشسته است و دخل را کنترل می کرد.
حوض نسبتا متوسطی
میاندر
میاندر جایی بود که مزاج تر و سرد ترکیب می شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند. ارتباط سربینه با گرمخانه از طریق میان در صورت می گرفته است. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بوده است که با یک هشتی کوچکی ساخته شده می شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به سربینه برود. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک باره از حمام خارج نشود و انرژی را هدر ندهد.
حد فاصل بین سربینه و گرمخانه، فضایی است که با هندسه ی خطی و تغییر جهت، از انتقال گرما از گرمخانه به بیرون جلوگیری می کند. میان سربینه و گرمخانه اختلاف دمای قابل ملاحظه ای وجود دارد و میاندر فضایی است که دمای میانگینی از دمای آن دو فضا را به وجود می آورد. در نتیجه افراد پیر و بیمارانی که نفس تنگی داشته اند و نمی توانستند در هوای بسیار گرم گرمخانه طاقت آورند در این مکان می نشستند.
میاندر
گرم خانه
خانه ی سوم را گرم خانه می نامند که مزاج گرم و تر دارد و که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می آید. این قسمت محل استحمام و شستشو بوده است. محل اصلی گرمابه معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می شده است که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ملات ساروج می پوشاندند. سقف گرم خانه از سقف بقیه ی قسمت ها مرتفع تر بوده است. طاق اصلی آن جام خانه نام داشت که حکم چراغ و سیستم روشنایی داشت. در گرم خانه، خزینه ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشته است.
معماران ایرانی در کف خزینه، صفحه ای 110 سانتی متر فلزی به قطر 60 سانتی متر قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه، حمام همیشه آب گرم و سرد داشته است. خزینه ی آب گرم معمولا از در ورودی دور است و به همین دلیل در میان فضاهایی که دسترسی از گوشه ها به آن آسان تر است قرار می گیرد. حوضچه ها در طرفین جایی که محل تردد است قرار دارند و در اطراف آن فضاهای ساکتی برای مشتریان فراهم است. در برخی از قست های گرم خانه محل خصوصی تری قرار دارد تا اعمالی مثل حجامت در آن انجام شود.
خزینه
خزینه فضایی است برای آب کشیدن نهایی فرد استحمام کرده که در ضمن آب گرم حمام را تامین می کرده است. در کف آن دو جای تعبیه شده برای تیان وجود دارد.تیان، آهن هفت جوشی است که زیر آن آتش روشن کرده و با انتقال گرما به آب، آن را گرم می کرده است.
سوراخ نسبتا بزرگی در دیوار خزینه را به گرم خانه متصل می کند. چند پله در دو طرف این دیوار برای بالا و پایین رفتن مردم قرار دارد. آب از انبار سرد به خزینه هدایت شده که بعد از گرم شدن به حوض آب های وسط گرمخانه می رفته است.
خزینه
ویژگی های طراحی
قسمت میانی سربینه فضایی با قاعده مربع است که طاق رسمی بندی مرتفعی آن را پوشانده است. در هر وجه این فضا، سکویی با قاعده نیم هشت عقب نشسته که امروزه یکی از آنها از بین رفته است.
تزیینات
بر پیرامون سکوها نیز، سکوی باریکی وجود دارد که به نظر کارشناسان، از الحاقات دوره پهلوی است. طاق سربینه و انتهای رسمی بندی آن پوشیده از نقوش گیاهی و تصاویر مختلف بوده که سربینه را فضایی رنگین و مجلل می ساخته است.
حوض هشت گوش میانی سربینه با جویهایی تا لبه سکوها امتداد یافته است. بدین ترتیب، مراجعان پس از شستن پا به سکوها پا می گذاشته اند.
برسی سربینه و گرمخانه
میان در فضایی هشتی مانند است. راه خروج از سربینه و ورود به گرمخانه در امتداد محورهای این فضاهاست، اما این فضاها چنان قرار گرفته اند که جهت حرکت در میان در تا حد زیادی تغییر زاویه می دهد.
گرم خانه متشکل از سه فضای اصلی و نیز فضاهای فرعی وابسته به آنهاست. فضای میانی قاعده ای مربع شکل و طاقی رسمی بندی دارد. راه ورود به گرم خانه از میانه این بخش می گذرد و درگاه خزینه در برابر آن قرار دارد.
چنان که گذشت، دستگاه ورودی این حمام در دوره اخیر تخریب شده و اطلاعی از وضع گذشته آن در دست نیست. امروزه، درگاه ورودی حمام به فضایی کوچک باز می شود که نقش هشتی دارد و به سربینه راه می یابد.
بدین ترتیب، محوری قوی پدید آمده که در فضای عقب نشسته در ابتدا و انتهای آن بر ورودی گرم خانه و خزینه تاکید می کنند. در طرفین گرم خانه، در فضا با قاعده مستطیل قرار دارد. هر یک از این دو فضا در امتداد محور خود توسعه یافته و فضاهای خصوصی تر پدید آمده است. یکی از این فضاها به حوض گرم خانه اختصاص یافته است. در سوی جنوب غربی گرم خانه، فضایی طویل قرار دارد که آن را با ردیفی از تویزه ها پوشانده اند و چالحوض بزرگی در میانه آن است. در طرفین این فضا، طاق نماهایی برای شستشو و تماشای شناگران وجود دارد
https://pickcad.com/%d9%be%d8%a7%d9%88%d8%b1%d9%be%d9%88%db%8c%d9%86%d8%aa-%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%ad%d9%85%d8%a7%d9%85-%d8%a2%d9%82%d8%a7%d9%86%d9%82%db%8c-%d8%a7%d8%b1%d8%af%d8%a8%db%8c%d9%84-%d8%a8/
https://safarmarket.com/blog/attractions/iran/ardabil/ardabil-anthropology-museum
https://iranwatching.com/fa/architecture/812