تحلیل تاریخچه حمام یا گرمابه درایران
ویژگی حمام ها
همان طور که می دانید تنها سرزمین و نقطه در جهان که همیشه یکتا پرست بودند مردم ایران هستند. باستان شناسان هرگز نتوانستند نشانه ای از بت پرستی و یا نماد پرستی در سرزمین ایران پیدا کنند. ما همواره خدا را در قالب ادیان آسمانی پرستش می کردیم. در آیین های مختلفی که به سرزمین ایران وارد شدند مانند میترائیسم، مزدیسنا، زرتشت و در نهایت اسلام، به اصل پاکیزگی جسم و روح تایید داشتند و این یکی از اصول اعتقادی مردم فلات ایران بود. به همین دلیل در سراسر قلمروی ایران حمام ها از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. بنا به گفته موبد اردشیر خورشیدیان (رئیس انجمن موبدان ایران) ایرانی ها نخستین قوم در جهان هستند که برای شست وشو گرمابه ساختند. باید دانست که بزرگی حمام و امکانات آن به فاصله شهرها، میزان اهمیت شهر در دوره زمانی خودش و امکانات منطقه بستگی داشت. به همین علت بعضی از حمام های ایرانی مانند حمام سلطان امیر احمد کاشاندر اوج تجمل و زیبایی ساخته شدند و برخی دیگر از گرمابه ها مانند گرمابه های قدیمی شهر تهران کاملا ساده و کوچک بودند.
حمام و گرمابه ایرانی در گذر تاریخ
در ایران و در آیین های میترائیسم، مزدیسنا و زرتشت و همچنین دین مبین اسلام به کرات به پاکیزگی جسم و روح تایید داشتند. به همین دلیل در سراسر قلمرو ایران زمین حمام ها از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. بنا به گفته موبد اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان ایران، ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست وشو، به ساخت گرمابه پرداختند.
قدیمی ترین گرمابه های ایران
شاید یکی از کهن ترین حمام ها یا به عبارتی گرمابه ها، گرمابه موسوم به قلعه آب گرم در شمال غربی سمنان باشد. این مجموعه از خانه، حمام و کاروانسرا تشکیل شده است. از قدیمی ترین حمام های عمومی، حمام بندر تجاری سیراف است که در قرن سوم هجری قمری در کنار بازار و مسجد جامع احداث شده بود، متاسفانه در دوره های بعدی ویران شد. در دوره سلجوقی و در ادامه رونق ساخت حمام های عام المنفعه دو گرمابه در ویرانه های شهر جرجان و در حاشیه معبد آناهیتای کنگاور پدیدار شد.
رواج ساخت بناهای عام المنفعه در ایران از ایلخانان یا صفویه
در دوره ایلخانی به ویژه پس از اصلاحات غازان خان، عصر ساخت بناهای عام المنفعه شتاب زیادی گرفت. در شهر هایی مانند مراغه، تبریز، اردبیل، سلطانیه، کیش و تخت سلیمان گرمابه های زیادی ساخته شد. اما بی شک عصر شکوفایی ایجاد حمام را باید در دوره صفویه دانست. در دوره صفوی گرمایه ها در سراسر ایران به صورت یک دست و با توجه به معماری و زیبایی ظاهری ساختمان داخلی و خارجی بنا گسترش یافت. در سفرنامه شاردن اینگونه ذکر شده است که اصفهان دارای ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۱۰۸۲ کاورانسراو ۲۷۲ حمام یوده است. حمام های زیبای ایرانی در دوره صفویه همچون گرمابه گلشن لاهیجان، خان و گنجعلی خان کرمان، علی قلی آقا، حمام شاه اصفهان و حمام رِهنان نشان دهنده ذوق معماران ایرانی در آن دروه بوده است. پس از صفویه حمام ها به سبک معماری اصفهان ادامه یافت و حمام های وکیل شیراز (زندیه)، حمام چهار فصل (اراک) و حضرت یا پهنه (سمنان) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) ادامه یافت.
حمام سازی در دوره پیش از اسلام
ساخت بناهای عام المنفعه و حمام های خصوصی در دوره های مختلف رواج داشت. در هر زمان امپراتوری ها سعی می کردند تا با ایجاد بناهای عمومی و خصوصی ضمن ایجاد رفاه به محبوبیت خود بیافزایند. متاسفانه با وجود اشاره هایی که در سنگ نوشته های باستانی به مقوله حمام شده است، از دورهای پیش از تاریخ شواهدی از نحوه ساخت حمام در دست نیست. قدیمی ترین نمونه حمام سازی به دوره هخامنشیان بر می گردد. در این دوران حمام های خصوصی برای اشراف و چند حمام عمومی برای مردم ساخته شد که نمونه آن در تخت جمشید و کاخ داریوش مشاهده شد. همچنین یک نمونه حمام خصوصی در کاخ پارتی آشور از زمان پارتیان کشف شد. در زمان امپراتوری ساسانی دسته بندی حمام ها واضح تر شد. به طوری که حمام های مجلل و با کیفیت صرفا مختص اشراف و طبقات بالای جامعه بود و موبدان زرتشتی با ساخت حمام های عمومی مخالفت می کردند. این رویکرد در حمام سازی ایرانی ادامه داشت تا آنکه با ورود اسلام به دلیل تاکید ویژه دین بر پاکیزگی ساخت بناهای عام المنفعه مانند حمام، مسجد، مدرسه و بازار به طور گسترده پیگیری شد.
قدیمی ترین و کهن ترین گرمابه های ایران
یکی از کهن ترین حمام ها یا گرمابه های ایرانی، گرمابه ای موسوم به "قلعه آب گرم" در شمال غربی سمنان است. قلعه آب گرم سمنان در واقع مجموعه ای از خانه، حمام و کاروانسرا می باشد. به جز شهر سمنان از دیگر حمام های عمومی و قدیمی ایران می توانیم به حمام بندر تجاری سیراف اشاره کنیم که در قرن سوم هجری قمری در کنار بازار و مسجد جامع شهر احداث شد. متاسفانه این حمام در حال حاضر تخریب شده است. بعد از این زمان می توانیم اولین نشانه های حمام های عام المنفعه را به دوره سلجوقی نسبت بدهیم. پادشاهان سلجوقی برای افزایش محبوبیت خود تلاش فراوانی در ساخت مقبره، گنبد و بناهای عمومی داشتند تا بتوانند خاطره تلخ حمله مغول را در ذهن مردم ایران کم رنگ کنند. نمونه حمام های این دوران، دو گرمابه در ویرانه های شهر جرجان و حاشیه معبد آناهیتای کنگاور هستند.
در دوره ایلخانی به ویژه پس از اصلاحات غازان خان، ساخت بناهای عام المنفعه شتاب زیادی گرفت. در شهرهایی مانند مراغه، تبریز، اردبیل، سلطانیه، کیش و تخت سلیمان گرمابه های زیادی ساخته شدند. اما بی شک عصر شکوفایی حمام سازی را باید در دوره صفویه جست و جو کرد. در دوره صفوی گرمابه ها در سراسر ایران به صورت یکدست ساخته شد. اما مهمترین تفاوت این دوره با زمان های قبل نوع معماری هماهنگ حمام ها بود که توجه فراوانی به زیبایی ظاهری ساختمان و معماری داخلی آنها می شد.
در سفرنامه شاردن این گونه ذکر شده است که اصفهان دارای 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاورانسرا و 272 حمام بود که این آمار در نوع خود کم نظیر و بی سابقه است. حمام های زیبای ایرانی در دوره صفویه همچون گرمابه گلشن لاهیجان، حمام خان در یزد، حمام گنجعلی خان کرمان، گرمابه علی قلی آقا، حمام شاه و حمام رِهنان در اصفهان نشان دهنده ذوق و نبوغ معماران ایرانی در آن زمان بود. پس از سلسله صفویه نیز شیوه حمام سازی به سبک معماری اصفهان ادامه یافت که حمام های وکیل شیراز (زندیه)، حمام چهار فصل (اراک) و حضرت یا پهنه (سمنان) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) نمونه های عالی از گرمابه های قدیمی ایران هستند.
معماری حمام و گرمابه های ایرانی
در این بخش به بررسی فضاهای کالبدی و تزئینات به کاررفته در حمام های ایرانی می پردازیم. اما نکته ای که نباید از نظرتان دور بماند این است که تفاوت چندانی بین حمام های ایرانی و حمام های دیگر کشورها در گستره وسیع سرزمین های اسلامی وجود ندارد. چون در آن زمان به دلیل تمدن و فرهنگ قوی ایران بسیاری از عناصر معماری از سرزمین ما به سایر نقاط قلمرو اسلام در آسیا مرکزی و حتی اروپا گسترش یافت. در این دوران حمام ها با ویژگی مشترک از نظر هندسی ساخته می شد و کاملا نظم، تقارن و مرکزگرایی در معماری ظاهری آنها رعایت می شد.
خزینه، سربینه، بینه، گرمخانه
اصلی ترین بخش های کالبدی و فضایی حمام ایرانی شامل بینه، میان دَر و گرمخانه هستند که بر اساس طب سنتی- ایرانی و اسلامی طراحی شدند. هر بخش به گونه ای ساخته می شد تا سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم و معتدل) را ایجاد کنند. ساختمان حمام ها بر اساس چهار طبع یا مزاج اصلی شناخته شده در طب سنتی ایرانی یعنی گرم، سرد، خشک و تَر طراحی می شد چون سلامت انسان را در تعادل بین این طبع ها می دانستند. جالب است بدانید هر فضا با راهرو و هشتی از سایر فضاهای جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نکرده و دمای هوا ناگهان افت نکند.
سردخانه یا بینه
خانه اول به عنوان سردخانه شناخته می شود که در واقع محل رخت کن یا بینه نام دارد. هوای بینه همان طور که از نامش پیداست کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می شود. در این قسمت که عموما به شکل هشت ضلعی و با سقف گنبدی ساخته می شد، سکوهایی وجود داشت که در آن تشک و یا فرش پهن می کردند تا مردم علاوه بر تعویض لباس هایشان کمی استراحت کنند. عموما برای تزئین بینه از سنگ یا کاشی استفاده می شد و در سقف گنبدی آن نیز نوع خاصی از شیشه به نام "جام خانه" قرار می دادند. با برداشتن جام ها (که عموما از جنس سفال کروی شکل بودند) دمای بینه متناسب با فصل ها تعدیل و محیط ضد عفونی می شد.
میان در
خانه دوم یا "میان در" جایی است که مزاج تَر و سرد ترکیب می شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند. ارتباط بینه با گرم خانه از طریق "میان در" صورت می گرفت. این فضا به شکل دهلیزی و پر پیچ و خم بود که بعضا با استفاده از هشتی کوچکی ساخته می شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به درون بینه پا بگذارد. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک باره از حمام خارج نشود و انرژی هدر نرود.
گرمخانه
خانه سوم یا گرم خانه مزاج گرم و تر دارد که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می آید. این قسمت محل استحمام و شستشو است. معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می شد که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ملات ساروج می پوشاندند. سقف گرم خانه از سقف بقیه قسمت ها مرتفع تر است و طاق اصلی آن جام خانه بزرگی دارد که در حکم چراغ و سیستم روشنایی عمل می کند. اما شاید برای شما هم سوال شود که چرا از شمع و یا چراغ نفتی برای روشن کردن فضای داخلی استفاده نمی شد؟ علت آن کاملا واضح است چون این گونه روشنایی ها به دلیل موادی که در سوخت آنها استفاده می شد کار تنفس را در فضای گرمخانه سخت می کرد و مشکلات تنفسی احتمالی ایجاد می شد. به همین دلیل در ساخت جام ها از شیشه به شکل عدسی استفاده می شد تا نورپردازی داخل بناها کاملا اصولی باشد.
خزینه
در گرم خانه خزینه ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشت. معماران ایرانی در کف خزینه صفحه ای فلزی به قطر 60 الی 110 سانتی متر قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه حمام همیشه آب گرم و سرد را داشت.
افراد شاغل در حمام و گرمابه های ایرانی
تونتاب: شخصی که وظیفه ی او نگهداری از حمام، گرم نمودن آب و همچنین تمیز کردن حمام بود. دلاک: فردی که با کیسه کشی و شستشوی افراد در حمام امرار معاش می نمود. مشتمالچی: شخصی که در حمام به اشخاص مشت مال می دهد و جهت صدا زدن او در سربینه فرد بلند می گوید: "خُش". حمامی: حمای در واقع مالکِ حمامِ خصوصی است که در حمام های عمومی او صرفا نقش مدیریت امور حمام را برعهده داشت. پادو: این فرد وظیفه اش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جابه جایی افرادی که در سربینه حضور داشتند. تا مشتری وارد می شد، پادو کفش مشتری را زیر سکو می گذاشت و یک لُنگ خشک روی سکو پهن می کرد. مشتری که لخت می شد، پادو یک لُنگ دیگر به او می داد. مشتری آن لنگ دوم را به کمر می بست لباس هایش را توی آن لنگ اول می پیچید و از سکو پایین می آمد.
وسایل استحمام در حمام های قدیمی
کیسه، مشربه، لیف، تاس، شانه، طشت، صابون، لگن، سفیدآب، آینه، کتیرا، جام حنا، سدر، جام وسمه، مورد، لنگ، حنا، چراغ پیه سوز، وسمه، سنگ پا، گل سرشور، بقچه
https://www.findatour.co/blog/iran/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C
https://www.touryabi.com/fa/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%8C-%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C/