”بسمه تعالی“
معماری اسلامی
”گرمابه“
فهرست:
وجه تسمیه
تاریخچه و پیشینه
سیر تحول
معماری حمام
ورودی
بینه
میاندر
گرمخانه
خزانه
استخریا چاله حوض
شاه نشین
خن یا تون
دودکش و گربه رو
نورگیری و تهویه
مصالح
تزیینات
نمونه ها
حمام خسرو آقا اصفهان
حمام چهار فصل اراک
حمام وکیل شیراز
حمام گنجعلی خان کرمان
حمام علی آقا اصفهان
حمام خان یزد
حمام سلطان امیر احمد کاشان
حمام فین کاشان
تصاویر استفاده شده مربوط به یک بنا نمی باشد و بر اساس نیاز از تصاویر مربوطه ی بناهای مختلف در کنار هم استفاده شده است.
وجه تسمیه حمام:
گرم
گرمابه
آبه نه به معنی آب به محل
ساختمان
تاریخچه و پیشینه:
ایرانیان همواره به آب احترام میگذاشتند.
بعد از ظهور اسلام این موضوع تشدید شد.
قبل از اسلام مهر و زرتشت پادیاو
ایرانیان قدیم آبی را سالم میدانستند که سه چارک عرض،سه چارک طول،سه چارک ارتفاع تقریبا همان آب کر اسلام.
سیر تحول:
در زمانهای خیلی قدیم ایرانیان حمام می کردند ولی آثاری از حمام در حفاریها ی باستان شناسی و غیره بدست نیاوردند.
ولی در حفاریها سفالینه هایی بدست آمد که چیزی شبیه وان است منتها با اندازه ی بزرگتر
در 1500-2000سال پیش گرمابه ساختمانی گرم شستشو در ظرف بزرگی بنام آبزن
در بعضی مناطق برای جلوگیری از آلودگی آب کاریز از شیفتل بهره گیری می کردند
ورود حمام به خانه از اواسط دوران قاجاریه در میان ثروتمندان
دراواخر دوران بهلوی حمام وارد خانه ایرانیان شد
معماری حمام
حمامهای قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود
برای سوار کردن آب در خزینه
علتهای ساخت حمام در دل خاک:
مهمترین عامل در حمام انتقال آب به داخل حمام
پایین تر بودن حمام از معبر راحتی ورود آب به حمام
خود خاک عایق خوبی برای جلوگیری از به هدر رفتن گرمای حمام بوده است
از خاکی که برداشت می کردند به عنوان مصالح استفاده مینمودند .
اندامهای حمام:
اجزای اصلی حمام
فضاها به ترتیب بار حرارتی بیشتری می گیرند
بینه
میاندر
گرمخانه
گرمخانه
میاندر
بینه
ورود
اندامهای حمام:
مجموعه ورودی شامل:
سردر
دالان برای جلوگیری از خروج هوای
گرم و ورود هوای سرد
دهلیز پاچال جایگاه استاد
حمام برای کنترل ورود و خروج
بینه
بینه یا رختکن فضایی بزرگ و
سرپوشیده با حوضی بزرگ در میان و
سکوهایی در گرداگرد آن
بینه فضایی نیمه گرم و کمابیش خشک
دارای شکل مربع،هشت پهلو و کشکولی
بینه
میاندر
فضای بین بینه و گرمخانه
برای جلوگیری از انتقال سریع هوای گرم
راهرو یا دالانی که به چند جا راه دارد
آبریزگاه ها
جایگاه ستردن مو
میاندر
گرمخانه
اصلی ترین و بزرگترین و گرمترین
بخش گرمابه
خزینه ها
چاله حوض یا استخر
اجزای گرمخانه کریز یا شاه نشین
دستک
گرمخانه
خزینه ها
خزانه ها در حمام های مفصل
سه عدد بود
آب ولرم
آب سرد
آب داغ
چال حوض
شاه نشین و دستک
گوشه ای از گرمخانه به فضایی راه دارد بنام شاه نشین
شاهنشین به جای خزانه دارای حوضچه ی کوچکی بوده دستک
تون یا خن
کوره ای برای گرم کردن آب درزیریا کنار گرمابه
سوخت بوته
آلیاژدیگ ها هفت جوش
دودکش و گربه رو
هرگرمابه دارای دودودکش
بوده که دورازتون قرارداشتند.
گربه رو در گرمخانه وبینه
در بینه تعداد کمتر وبه تون دورتر
درگرمخانه تعداد بیشتر به تون
نزدیک تر
با عبور از کف گرمخانه
و بینه به گرم کردن فضا کمک می کردند
پوشش گرمابه گنبد کلمبو
شیشه های کار گذاشته در سر گنبد جامخانه
عمل نورگیری و تهویه
با باز و بسته شدن شیشه ها در فصولی از سال دما
و رطوبت داخل حمام تنظیم می شد.
هر کدام از بخش های گرمابه یک جام خانه در گنبد داشت.
نورگیری و تهویه
برخی از گرمابه ها برای روشنایی در شب چراغدان داشتند
چراغدان ها دارای سوراخهایی بودند که دود از آن بیرون می رفت
نورگیری و تهویه
مصالح حمام
دیواره حمام و سقف آجر
ستون های حمام و کفبوش و لبه حوضها سنگ مرمر
ازاره ها ,حوضها وسکوها کاشی
پایه های حمام سنگ لاشه
لوله های سفالی مخصوص سیستم آبرسانی حمام تنبوشه
خزینه ,تزیئنات سقف حمام , بوشش داخلی حوضها ساروج
(ترکیب ساروج : آهک ,خاک رس ,خاکستر ,لوئی نی مرداب ,
سفیده تخم مرغ یا شیر که این دو ماده بروتئینی باعث چسبندگی
بیشترساروج می شده است.
تفاوت ساروج با سیمان:هرچه قدمت ساروج بیشترباشد
محکم تروسخت ترمی شود
تزیینات حمام
عموما :
کف حمام با سنگ مرمر و دیگر سنگها آرایش می شد.
جاکفشیها از سنگ یا آجر و برش بالای آن طرحی از
قوسهای خفته
ازاره اغلب از سنگ یا کاشی و بعضی ازاره ها با
کاشی معرق و هفت رنگ
سردر ممکن است بسیار ساده و زمانی پر نقش و
نگار در بعضی موارد با آجر و کاشی و سنگ
مقرنس کاری شده و گاهی اوقات بسیار ساده و فقط با
اندودی از گچ آرایش شده.
آهکبری به صورت ساده و رنگی نیز از جمله تزیینات
داخلی مهم حمامها شمرده می شود
تزیینات حمام
حمام خسرو آقا
اصفهان
ورودی
بینه
گرمخانه
استخر
حمام خسرو آقا
اصفهان
گرمابه خسرو آقا در اصفهان که
هم اکنون ویران شده.
حمام خسرو آقا
اصفهان
حمام چهار فصل
اراک
چهار فصل اراک که بینه ای با
دو
گرمخانه ی خصوصی و عمومی دارد.
حمام وکیل شیراز
حمام گنجعلی خان
کرمان
گرمخانه
بینه
ورودی
حمام گنجعلی خان
کرمان
حمام گنجعلی خان
کرمان
حمام علی آقا
اصفهان
حمام خان یزد
حمام سلطان
امیر احمد کاشان
حمام سلطان
امیر احمد کاشان
حمام فین کاشان
گرمخانه
دهلیز
ورودی
بینه
حمام فین کاشان
مهم از لحاظ رویداد تاریخی
حمام وکیل کرمان
ورودی
بینه
گرمخانه
حمام وکیل کرمان
منابع
هنر و معماری اسلامی ایران
یادنامه استاد دکتر لطیف ابولقاسمی
معماری ایرانی
تقریر استاد محمد کریم پیرنیا
معماری ایران دوران اسلامی
محمد یوسف کیانی