گرمابه
تاریخچه و پیشینه:
مردم ایران چه پیش و چه بعد از ظهور اسلام به پاکیزگی اهمیت زیادی می دادند اما بعد از ظهور اسلام این موضوع شدید شده است.
در قبل اسلام پیروان ایین مهروزرتشت توجه به پاکیزگی داشته و کلمه پادیو (غسل و وضو پاک کردن وپاکیزه نگه داشتن و واژه پاتیو هم به همین منظور است) از ان زمان ریشه می گیرد .پاتیو همان محل تمیز کردن و در مساجد به وضوخانه گفته می شده .
در گذشته های دور شسشوی معمولی به صورت حاضر نبوده است .گرمابه ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ بنام ابزن بوده است . از ان جهت که اب را مقدس می شمردند و نمی خواستند ان را الوده کنند اب استفاده شده بعد از استحمام را به اسمان یا به زمین پاشیده و به هیچ عنوان انرا وارد پاک نمی کردند.
ورود حمام به خانه از اواسط دوران قاجاریه در میان ثروتمندان
دراواخر دوران بهلوی حمام وارد خانه ایرانیان شد
معماری حمام
حمامهای قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود
برای سوار کردن آب در خزینه
علتهای ساخت حمام در دل خاک:
مهمترین عامل در حمام انتقال آب به داخل حمام
پایین تر بودن حمام از معبر راحتی ورود آب به حمام
خود خاک عایق خوبی برای جلوگیری از به هدر رفتن گرمای حمام بوده است
از خاکی که برداشت می کردند به عنوان مصالح استفاده مینمودند .
معماری حمام
اندامهای حمام:
اجزای اصلی حمام
فضاها به ترتیب بار حرارتی بیشتری می گیرند
بینه
میاندر
گرمخانه
گرمخانه
میاندر
بینه
ورود
اندامهای حمام:
مجموعه ورودی شامل:
سردر
دالان برای جلوگیری از خروج هوای
گرم و ورود هوای سرد
دهلیز پاچال جایگاه استاد
حمام برای کنترل ورود و خروج
سربینه
بینه یا رختکن فضایی نیمه گرم و کمابیش خشک وبزرگ وسرپوشیده با حوضی بزرگ اب سرد درمیان و سکوهای رختکن در گرداگرد آن.این فضا در دو سطح ساخته می شده است. سطح اول پایین تر و همسطح و متّصل به درراهروی ورودی بود وسط این فضا حوض و فواره و پاشویه، می ساختند و زیره سکو ها درگاهی هایی داشته که مردم کفشهای خود را در آنجا قرار می دادند
دارای شکل مربع،هشت پهلو و کشکولی
بینه
میاندر : معمولاً راهرویی با پیچ و خم است که به چند جا راه دارد و فضای سرد ( سربینه ) و فضای گرم ( گرمخانه ) را به هم متصل می کند که هم باعث جلوگیری از به هدر رفتن گرمای موجود در گرمخانه شده و هم از ورود مستقیم افراد به فضای سربینه و مواجه شدن با هوای سرد جلوگیری می کرده و دمای بدن را متعادل می کند.
آبریزگاه ها
جایگاه ستردن مو
میاندر
میاندر
گرمخانه
اصلی ترین و بزرگترین و گرمترین
بخش گرمابه
خزینه ها
چاله حوض یا استخر
اجزای گرمخانه کریز یا شاه نشین
دستک
گرمخانه
این قسمت که فضای اصلی حمّام را تشکیل می داد، دارای قسمتهای زیر بود: در سطح هم کف،در مدخل ورودی به گرمخانه که کف حمّام بود، با تخته سنگهای یکنواخت و زیبایی سنگفرش شده بود که عموماً دارای چند ستون سنگی و سقف گنبدی طاق و چشمه بود.در سقف هر طاق تعداد زیادی شیشه بوده
نزدیک درب ورودی گرمخانه، حوض کوچکی پر از آب ولرم وجود داشته که تازه واردان پاهای خود را در آن برده و شست و شو می دادند در بعضی از حمّامهای بزرگ و مجلل قدیم استخرهای کوچکی وجود داشته است. بعضی جوانها یا پیرمردان در آن آب بازی و شنا می کردند وتعبیه داشته که آن را چاله حوض می نامیدند. طول این چاله حوضها 10 و عرض آنها 4 متر بود و حدود دو مترنیز عمق داشتند.
گرمخانه
چال حوض
. مشتری وقتی وارد گرمخانه می شد پاهای خود را در حوض دم در می شست، از دو سه پله بالا رفته، وارد«خزینه» می شد. خزینه ها مقابل درب ورودی گرمخانه ساخته می شد و برای بچه ها آب ولرم و برای بزرگترها آب گرم داشت. خزینه به صورت دایره یا بیضی و یا چند ضلعی ساخته می شد. قطر هر خزینه بین چهار الی هشت متر بود و عمقی کمتر از دو متر داشت.
خزانه ها در حمام های مفصل
سه عدد بود
آب ولرم
آب سرد
آب داغ
خزینه
شاه نشین و دستک
. یک قسمت از کف حمّام در قسمت فوقانی به شاه نشین شهرت داشته که اغلب سنگفرش آن صاف تر و مرغوب تر بوده و کسانی که رنگ یا حنا، بر ریش و دست و صورت خود می بستند چند ساعتی در این محل دراز کشیده یا خواب می رفتند تا سر و صورت، دست و پا، یا ریش حنا بسته و خضاب شده شان، رنگ بگیرد
شاهنشین به جای خزانه دارای حوضچه ی کوچکی بوده دستک
تون یا خند
کوره ای برای گرم کردن آب درزیریا کنار گرمابه
سوخت بوته
اب را در دیگ های مقاومی از هفت جوش یا به عبارتی ترکیبی از مس وقلع وسرب و چیزدیگر ریخته که در مجموع چیز محکمی بوده است.این دیگ میبایست در مقابل اتش مقاوم باشد .برای چسباندن دیگ از پیه دارو(پی اب +پنبه+ساروج+چوب تراشیده بید)استفاده می کردند و طوری ان را می چسباندند که هیچ وقت اب خزانه به دیگ نمی رسید
دودکش و گربه رو
هرگرمابه دارای دودودکش
بوده که دورازتون قرارداشتند.
گربه رو برای گرم کردن کف و فضای حمام زیر قسمت گرمخانه وبینه قرار داشته .
در بینه تعداد کمتر وبه تون دورتر
درگرمخانه تعداد بیشتر به تون
نزدیک تر
پوشش گرمابه گنبد کلمبو
شیشه های کار گذاشته در سر گنبد جامخانه
عمل نورگیری و تهویه
با باز و بسته شدن شیشه ها در فصولی از سال دما
و رطوبت داخل حمام تنظیم می شد.
هر کدام از بخش های گرمابه یک جام خانه در گنبد داشت.
نورگیری و تهویه
برخی از گرمابه ها برای روشنایی در شب چراغدان داشتند
چراغدان ها دارای سوراخهایی بودند که دود از آن بیرون می رفت
نورگیری و تهویه
مصالح حمام
دیواره حمام و سقف آجر
ستون های حمام و کفبوش و لبه حوضها سنگ مرمر
ازاره ها ,حوضها وسکوها کاشی
پایه های حمام سنگ لاشه
لوله های سفالی مخصوص سیستم آبرسانی حمام تنبوشه
خزینه ,تزیئنات سقف حمام , بوشش داخلی حوضها ساروج
(ترکیب ساروج : آهک ,خاک رس ,خاکستر ,لوئی نی مرداب ,
سفیده تخم مرغ یا شیر که این دو ماده بروتئینی باعث چسبندگی
بیشترساروج می شده است.
تفاوت ساروج با سیمان:هرچه قدمت ساروج بیشترباشد
محکم تروسخت ترمی شود
تزیینات حمام
عموما :
کف حمام با سنگ مرمر و دیگر سنگها آرایش می شد.
جاکفشیها از سنگ یا آجر و برش بالای آن طرحی از
قوسهای خفته
ازاره اغلب از سنگ یا کاشی و بعضی ازاره ها با
کاشی معرق و هفت رنگ
سردر ممکن است بسیار ساده و زمانی پر نقش و
نگار در بعضی موارد با آجر و کاشی و سنگ مقرنس کاری شده و گاهی اوقات بسیار ساده و فقط با اندودی از گچ آرایش شده
سقف طاق های رسمی بندی در میانه گرمخانه و سربینه و چهار طاقی در اطراف ان
آهکبری به صورت ساده و رنگی نیز از جمله تزیینات
داخلی مهم حمامها شمرده می شود
تزیینات حمام
حمام وکیل شیراز
حمام گنجعلی خان
کرمان
گرمخانه
بینه
ورودی
حمام گنجعلی خان
کرمان
حمام گنجعلی خان
کرمان
حمام علی آقا
اصفهان
حمام خان یزد
حمام سلطان
امیر احمد کاشان
حمام سلطان
امیر احمد کاشان
حمام فین کاشان
گرمخانه
دهلیز
ورودی
بینه
حمام فین کاشان
مهم از لحاظ رویداد تاریخی
حمام وکیل کرمان
ورودی
بینه
گرمخانه
منابع:
سبک شناسی معماری ایرانی , دکتر محمد کریم پیرنیا
معماری اسلامی , روبرت هیلن برند , ترجمه : دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی
آشنایی با معماری اسلامی ایران , دکتر محمدکریم پیرنیا
هنر و معماری اسلامی(1) , ریچاردداتینگهاوزن و الگ گرابر , ترجمه: دکتر یعقوب آژند