تحلیل حمام گله داری بندرعباس
موقعیت حمام
این حمام که در محله قلعه شاهی بندرعباس یعنی در جنوب این شهر و بسیار نزدیک به ساحل خلیج فارس قرار گرفته است. محله گله داری یکی از محله های قدیمی شهر بندرعباس است که بناهای تاریخی متعددی مانند حمام گله داری و مسجد گله داری آنجا قرار دارند. در حال حاضر به عنوان موزه مردم شناسی استفاده می شود.
در دهه ی ۱۳۴۰ با توجه به لوله کشی شهری و به وجود آمدن حمام در منازل شهری دیگر کاربرد این حمام بین عموم مردم کمرنگ شد و در اوایل دهه ۱۳۷۴ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با شماره ی ثبت ۲۰۰۳ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.
بنا : حمام گله داری
مکان : بندرعباس
آدرس : بلوار امام خمینی ، نرسیده به خیابان امام موسی صدر
کتیبه های تاریخ دار بنا:
در هشتی حمام، کتیبه ای هست مورخ به ۱۳۳۰، که احتمالا مربوط به تعمیر بناست.
بانیان و سازندگان بنا:
بر طبق گزارش سازمان میراث فرهنگی، بانی این حمام حاج عبدالرحیم گله داری بوده است. در کتیبه موجود در بنا، نام عبدالرحیم به دشواری خوانده می شود
حمام گله داری که در گذشته یکی مهمترین مراکز بین مردم بوده توسط یک تاجر سرشناس و خیر به نام «شیخ احمد گله داری» ساخته شده است. قدمت این حمام به اواخر قرن سیزدهم هجری قمری که مربوط به حکومت قاجاریه می شود باز می گردد. وی پس از اتمام ساخت این حمام آن را به مسجد گله داری وقف کرد. به گفته بسیاری از محلی این شهر حمام گله داری در قدیم بسیار شلوغ بوده و مردم زیادی از آن استفاده می کردند و رونق فراوانی داشت؛ به گونه ای که یکی از اهالی قدیمی محله گله داری در خاطراتش از این حمام این گونه بیان می کند که این حمام در نوبت زنان کاملا قرق می شده و زنان بندرعباس، با تشریفات خاصی از صبح تا بعدازظهر را در این حمام مشغول استحمام بوده اند.
سیر تحول بنا:
این حمام از موقوفات مسجد گله داری است. مسجد را در سال ۱۲۹۶ و حمام را، بنا بر نظر کارشناسان میراث فرهنگی، چند سال پس از آن ساخته اند. در دهه های اخیر، بنا چند بار مرمت شده است
نمای بیرونی حمام
اگر بخواهیم مشخصات حمام گله داری را شرح دهیم، این حمام از سنگ های اسفنجی و ساروج محلی به همراه گچ های دستکوب ساخته شده است. البته برای انتخاب این سنگ ها بالا بودن قدرت جذب رطوبت در این سنگ ها بوده است.
با توجه به بالا بردن رطوبت در این منطقه لزوم استفاده از آن ها احساس شده است. این سنگ های اسفنجی از خلیج فارس تهیه می شده اند. از سایر مصالح به کار رفته در بنا نیز باید به آجر فرش در کف حمام اشاره کرد. این حمام دارای ۵ گنبد است.
نمای داخلی حمام
فضای داخلی حمامی کمی جذاب تر از نمای بیرونی حمام است و شاید همین خود دلیلی شده تا حمام گله داری به موزه مردم شناسی این شهر هم تبدیل بشود.
در داخل این حمام قسمت های مختلفی مثل بینه، سربینه، گرم هانه و خزینه وجود دارد که این موارد درست شبیه به تمامی حمام های تاریخی است که در مناطق کویر مرکزی ساخته می شده است.
سردر
سردر از اجزای ورودی می باشد که به وسیله ی آن مدخل بنا را به طرق مختلف، مانند قاب بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی می کند. گاهی سردر فضایی است نیم باز و ایوان مانند که به دلیل معماری آن که نباید داخل آن مشخص شود دارای فضای بسته ای است. بیشتر گرمابه ها دارای سردر ویژه ای هستند که در پیشانی ورودی آن ها نگاره های پهلوانی و عامه پسند می کشیدند.
با عبور از سردر و گشتن از یک سری پله و چرخشی نود درجه سربینه قرار دارد که هدف از این چرخش، جلوگیری از دید مستقیم بوده است، که مانع از دید عابران داخل کوچه به درون گرمابه و همچنین از ورود ناگهانی هوای بیرون به حریم داخل گرمابه جلوگیری می شود.
سربینه
سردخانه، رختکن، سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه ی اول گفته می شود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است. هوای سربینه کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می شود.
از نظر معماری سقف سربینه معمولا گنبدی شکل است که اقطار و اضلاع آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کرند. سربینه دارای حوض نسبتا متوسطی بوده است که شخصی که استحمام می کرد ابتدا پای خود را در آن می شست و بعد پای خود را روی قطعه سنگ هایی که حد فاصل حوض و سکو بود می گذاشته و بعد روی صفه سربینه که پوشش آن سنگ است می نشست. سربینه دار، لنگی را که اصطلاحا خشک می گفتند بر روی دوش استحمام کرده می انداخته است. معمولا سقف سربینه با چلچراغ برای روشنایی آذین می شده است و بر روی دیوارها تصویرهای خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می شد. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها می نشسته است و دخل را کنترل می کرد.
فضایی که برای بینه در نظر گرفته شده است هم نیز به شکل یک ۸ ضلعی می باشد. در اطراف این هشت ضلعی، ۴ سکو به عنوان نشیمن و رختکن ساخته شده است که به عنوان نشیمنگاه استفاده می شود.
مانند تمامی حمام های ایرانی یک حوض در مرکز اصلی حمام وجود دارد که جلوه ی خاصی به حمام می دهد و البته علاوه بر زیبایی کاربرد بسیاری هم دارا هست.
بینه
حوض بزرگی به شکل هشت در میانه سربینه قرار دارد که زیبایی نور و رنگهای سقف نقاشی شده بر اثر انعکاس در آب آن دوچندان می شده است.
سربینه، برخلاف معمول، از طریق دو میان در مشابه در گوشه های شمال غربی و جنوب غربی به گرمخانه مرتبط است. هر یک از این میان درها قاعده ای نیم هشت دارد.
حوض بزرگی
دو میان در
میاندر جایی بود که مزاج تر و سرد ترکیب می شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند. ارتباط سربینه با گرمخانه از طریق میان در صورت می گرفته است. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بوده است که با یک هشتی کوچکی ساخته شده می شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به سربینه برود. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک باره از حمام خارج نشود و انرژی را هدر ندهد.
میان سربینه و گرمخانه اختلاف دمای قابل ملاحظه ای وجود دارد و میاندر فضایی است که دمای میانگینی از دمای آن دو فضا را به وجود می آورد. در نتیجه افراد پیر و بیمارانی که نفس تنگی داشته اند و نمی توانستند در هوای بسیار گرم گرمخانه طاقت آورند در این مکان می نشستند.
میاندر در واقع محلی برای ارتباط بینه با گرمخانه حمام بوده و عموما محیط داخلی آن سرد و مرطوب است. قسمت سربینه نیز بخشی از حمام است که محل شست و شو بوده و دارای دو سکوی نشیمن است، ضمن آن که بخار نیز به آن می رسد.
در وسط سقف حمام هم روزنه هایی به عنوان نورگیر و تهویه قرار دارند. این روزنه ها را در فصل های بهار و تابستان باز می کردند تا دما و رطوبت حمام تنظیم شود.
خزینه
یکی دیگر از بخش های مهم این حمام که دارای نام بسیار آشنا و همینطور اهمیت بالایی هم در حمام می باشد قسمت خزینه است. در این قسمت از حمام معمولا آب مورد استفاده افرادی که به حمام آمده اند گرم می شود و معمولا دارای فضای گرم و خشکی است.
آبی که در خزینه گرم می شود توسط کانال هایی که از جنس ساروج و سنگ ساخته شده اند، به قسمت های مختلف حمام منتقل می شود و مورد استفاده قرار می گیرد.
خزینه
گرمخانه که مزاج گرم و تر دارد و که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می آید. این قسمت محل استحمام و شستشو بوده است. محل اصلی گرمابه معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می شده است که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ملات ساروج می پوشاندند.
سقف گرم خانه از سقف بقیه ی قسمت ها مرتفع تر بوده است. طاق اصلی آن جام خانه نام داشت که حکم چراغ و سیستم روشنایی داشت. در گرم خانه، خزینه ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشته است.
گرمخانه فضایی است با قاعده هشت و نیم هشت و هم اندازه و مشابه با سربینه؛ اما طاقهای متفاوت گرم خانه و سربینه فضاهایی کاملا متفاوت ایجاد کرده است.
چنان که گذشت، سربینه را با طاقی مرتفع پوشانده اند؛ ولی طاق گرمخانه بسیار کم خیز است تا گرما را بیشتر نگه دارد. در دو سوی این فضا، دو سکوی عمیق کمی بالاتر از بخش میانی قرار دارد.
خزینه
خزینه فضایی است برای آب کشیدن نهایی فرد استحمام کرده که در ضمن آب گرم حمام را تامین می کرده است. در کف آن دو جای تعبیه شده برای تیان وجود دارد.تیان، آهن هفت جوشی است که زیر آن آتش روشن کرده و با انتقال گرما به آب، آن را گرم می کرده است. سوراخ نسبتا بزرگی در دیوار خزینه را به گرم خانه متصل می کند. چند پله در دو طرف این دیوار برای بالا و پایین رفتن مردم قرار دارد. آب از انبار سرد به خزینه هدایت شده که بعد از گرم شدن به حوض آب های وسط گرمخانه می رفته است.
سیستم گرمایشی حمام
آب این حمام از چاهی به عمق ده متر که همچنان هم پابرجاست تامین می شده و در آن زمان که این حمام مورد استفاده داشته برای گرمایش آب حمام از نیروی کمکی گاو که در مسیر (گاورو) «گوچی» که اگر بخواهیم با لهجه ی محلی های این هرمزگان بیان کنیم «گاو و گوچه» می شود استفاده می شده است، به این معنا که چاه چرخ گاوی به طور دائم در حال حرکت بوده و آب را از چاه به انبار ذخیره آب می ریخته صورت می گرفته است.
سیستم گرمادهی حمام شامل انبار سوخت، آتشدان، دیگ، دودکش ها و گودال جمع آوری خاکستر است. فضای گرم کننده حمام که به علت نگهداری گرما در عمق زمین قرار گرفته است
نکاتی درباره معماری بنا:
حمام در زمینی مستطیل شکل واقع است؛ در حالی که زمین اغلب حمامهای سنتی غیر هندسی و نامنظم است. فضاهای این بنا نیز انتظام و تقارن نسبتا کاملی دارند که در حمامها، کمتر به چشم می خورد.
سربینه حمام قاعده ای به شکل هشت و نیم هشت دارد و چهار غرفه عمیق در اضلاع اصلی این فضا عقب نشسته است. سکوهای سربینه در داخل این غرفه ها تعبیه شده و بدین ترتیب، چهار غرفه منفک ازهم پدید آمده است؛ در حالی که در اغلب حمامها سکوهای سربینه به هم پیوسته است. کف این فضاها بالاتر از کف بخش اصلی سربینه است؛ و در نتیجه، تعبیه حفره هایی برای گذاشتن وسایل مراجعان ممکن شده است.
بخش میانی سربینه را طاق رسمی هندی مرتفع و زیبایی، متشکل از دو رسمی بر فراز یکدیگر، پوشش می دهد. شمسه این طاق گچ بری برجسته و نورگیری در میانه دارد.
در دیگر قسمتهای طاق نیز، بقایای نقاشی دیده می شود. همچنین فضاهای پیرامون سربینه را با طاقهای رسمی بندی پوشانده اند.
در میان هر یک از این سکوها، که جای شستشو بوده است، حوضچه ای دیده می شود. در اینجا نیز، مانند سربینه، طاقهای رسمی بندی و سقف سازی مفصل فضا را پر کار و مجلل نشان می دهد. نکته جالب توجه در طاق قسمتهای مختلف این حمام استفاده از سنگهای مرجانی به جای آجر است که از ویژگیهای ساختمان سازی در نواحی ساحلی جنوب ایران است.
در ضلع غربی گرم خانه (ضلع مقابل ورودی)، خزینه ها قرار دارد که پس از عبور از چند پله و درگاهی کوچک می توان به آنها وارد شد. خلوت گرم خانه در کنار خزینه واقع است و از گوشه گرم خانه راه دارد. در سوی دیگر خزینه، آب انباری هست. آب مصرفی حمام، که به وسیله گاو از چاه بیرون می کشیده اند، در این آب انبار جمع می شده و ابتدا به تون حمام و، پس از گرم شدن، از مجراهایی، به خزینه و حوضهای حمام می ریخته است.
امروزه نیز گاورو و چاه آب، در ضلع غربی حمام، باقی است ورودی حمام در گوشه شمال شرقی آن است و درگاهی ساده دارد. هشتی ورودی فضایی است با قاعده مربع ، که طاقی رسمی بندی دارد. این ورودی از طریق پلکانی به سربینه راه می یابد. در این مسیر، با دو تغییر زاویه دید مستقیم از بین رفته است.
پس از این که سال های این بنای تاریخی ارزشمند در استان هرمزگان به فراموشی سپرده شده بود، اما با قرار گیری آن در فهرست آثار ملی ایران از سال ۱۳۷۴ تاکنون مرمت های بسیاری بر روی آن انجام شده تا به نوعی این بنای تاریخی احیا شود و به منظور معرفی تاریخ و آداب و رسوم مردمان هرمزگان استفاده شود.
https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%AF%D9%84/
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%AF%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D8%B1%D9%85%D8%B2%DA%AF%D8%A7%D9%86/
https://iranwatching.com/fa/architecture/812
https://tirdadnews.ir/fa/news/4022/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%DA%AF%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C