پاورپوینت تحلیل معماری حمام خسرو آقا اصفهان

تحلیل حمام خسرو آقا اصفهان – خسروآقا

مقدمه
حمام علاوه بر شستشو از کارکردهای مختلف دیگری نیز برخوردار بوده است. این مکان گاهی محل ملاقات ها و مذاکرات سران حکومتی هم بوده است. همچنین کارکردهای علمی و فرهنگی نیز داشته. یعنی محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است.
جالب تر این که چنین مباحثاتی معمولا با استقبال عمومی هم مواجه می شده است. سرودن و خواندن اشعار در گرمابه ها نیز موضوعی رایج بوده و گاهی در حمام شاهنامه خوانی نیز انجام می شده است. از دیگر وجوه فرهنگی گرمابه باید به کتیبه های آن اشاره کرد که آراسته به ابیاتی از شاعران مختلف بود و بر دیوارهای گرمابه نصب می شده است.
به علاوه در برخی از گرمابه های تاریخی ایران می توان نقاشی های دیواری را مشاهده کرد که اغلب روایت گر داستان های شاهنامه است. از جمله کارکردهای مختلف گرمابه می توان به موارد زیر اشاره نمود.

جایگاه گرمابه در بافت تاریخی
چگونگی قرارگیری گرمابه در یک بافت یعنی موقعیت قرارگیری گرمابه در یک مکان به عواملی بستگی دارد که اصلی ترین آن عوامل دسترسی به آب است. بنا به نوع دسترسی به آب موقعیت قرارگیری گرمابه در بافت تغییر می کند. در موارد بسیاری گرمابه ها در کنار یک مجموعه ی خدماتی و مذهبی شکل می گیرند که به عنوان مرکز محله تعریف می شوند. گاهی این مجموعه ها از قبل طراحی شده اند و عناصر معماری یک محله اعم از مسجد، مدرسه، گرمابه، بازارچه، آب انبار و… در کنار یکدیگر قرار می گیرند. به طوری که اگر آب گرمابه از چاه تامین می شد آزادی عمل در تعیین جای گیری گرمابه بیشتر بوده است. اما در صورتی که با توجه به وجود نهر و چشمه در محیط روستا بنای گرمابه در کنار آن شکل می گرفت، در این صورت گرمابه دقیقا از شرایط اقلیمی محیط خود پیروی می کند و بقیه ی عناصر محله نیز در اطراف آن شکل می گرفته است. گاهی اوقات با وجود آن که آب نهر روان در کنار گرمابه وجود داشت با زدن چاه، آب گرمابه را تامین می کردند به همین ترتیب برای دفع فاضلاب، مالک گرمابه سعی می کرد به گونه ای فاضلاب را از محل دور نگه دارد.
گرمابه ها به دو صورت در بافت قرار می گیرند.
کنار گذر اصلی
داخل کوچه
گرمابه های مردانه اکثرا در کنار گذر اصلی و گرمابه های زنانه معمولا در کوچه قرار داشتند تا احترام به زنانی که برای استفاده از گرمابه می آمدند حفظ شود.

موقعیت
بنا : حمام خسرو آقا
مکان : اصفهان
آدرس : خیابان سپاه، تقاطع شهید آیت الله دستغیب

کتیبه های تاریخ دار بنا:
در بنا، کتیبه تاریخ دار یافت نشده است؛ اما سنگاب این حمام، به تاریخ ۱۲۱۱، در دهه های اخیر در انبار یکی از مغازه های اطراف حمام به دست آمده است.

معرفی پروژه
حمام خسروآقا (خسروآغا) مربوط به دوره صفوی و در اصفهان، خیابان سپه، واقع شده و در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۹۷۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.

ویژگی خاص گرمابه(معرفی کلیه فضاها)
گرمابه ها دارای ورودی با راهروهای بسیار طویلی هستند که در نزدیکی هشتی با چرخشی نود درجه فرد را به داخل راهنمایی می کنند. از دلایل ساخت این راهروی طولانی عقاید عامه است که بعد از خروج از گرمابه باید چهل قدم در راهروی خروجی قدم بر دارند تا به فضای بیرون برسند در غیر این صورت دچار بیماری می شوند.

دلیل ساخت این نوع ورودی ها در ایران وجود بادهای بسیار سرد و پر سرعت در فصول سرد است که با ساخت این راهروی طولانی از ورود این بادها به داخل گرمابه جلوگیری می کردند. هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می شود تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.
هشتی با چرخشی نود درجه

سردر
سردر از اجزای ورودی می باشد که به وسیله ی آن مدخل بنا را به طرق مختلف، مانند قاب بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی می کند. گاهی سردر فضایی است نیم باز و ایوان مانند که به دلیل معماری آن که نباید داخل آن مشخص شود دارای فضای بسته ای است. بیشتر گرمابه ها دارای سردر ویژه ای هستند که در پیشانی ورودی آن ها نگاره های پهلوانی و عامه پسند می کشیدند.
با عبور از سردر و گشتن از یک سری پله و چرخشی نود درجه به سربینه وارد می شویم که هدف از این چرخش، جلوگیری از دید مستقیم بوده است، که مانع از دید عابران داخل کوچه به درون گرمابه و همچنین از ورود ناگهانی هوای بیرون به حریم داخل گرمابه جلوگیری می شود.
سردر

سربینه
سردخانه، رختکن، سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه ی اول گفته می شود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است.
هوای سربینه کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می شود. از نظر معماری سقف سربینه معمولا گنبدی شکل است که اقطار و اضلاع آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کرند.
سربینه

سربینه دارای حوض نسبتا متوسطی بوده است که شخصی که استحمام می کرد ابتدا پای خود را در آن می شست و بعد پای خود را روی قطعه سنگ هایی که حد فاصل حوض و سکو بود می گذاشته و بعد روی صفه سربینه که پوشش آن سنگ است می نشست. سربینه دار، لنگی را که اصطلاحا خشک می گفتند بر روی دوش استحمام کرده می انداخته است.
معمولا سقف سربینه با چلچراغ برای روشنایی آذین می شده است و بر روی دیوارها تصویرهای خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می شد. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها می نشسته است و دخل را کنترل می کرد.
حوض نسبتا متوسطی

میاندر
میاندر جایی بود که مزاج تر و سرد ترکیب می شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند. ارتباط سربینه با گرمخانه از طریق میان در صورت می گرفته است. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بوده است که با یک هشتی کوچکی ساخته شده می شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به سربینه برود. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک باره از حمام خارج نشود و انرژی را هدر ندهد.
حد فاصل بین سربینه و گرمخانه، فضایی است که با هندسه ی خطی و تغییر جهت، از انتقال گرما از گرمخانه به بیرون جلوگیری می کند. میان سربینه و گرمخانه اختلاف دمای قابل ملاحظه ای وجود دارد و میاندر فضایی است که دمای میانگینی از دمای آن دو فضا را به وجود می آورد. در نتیجه افراد پیر و بیمارانی که نفس تنگی داشته اند و نمی توانستند در هوای بسیار گرم گرمخانه طاقت آورند در این مکان می نشستند.
میاندر

گرم خانه
خانه ی سوم را گرم خانه می نامند که مزاج گرم و تر دارد و که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می آید. این قسمت محل استحمام و شستشو بوده است. محل اصلی گرمابه معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می شده است که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ملات ساروج می پوشاندند. سقف گرم خانه از سقف بقیه ی قسمت ها مرتفع تر بوده است. طاق اصلی آن جام خانه نام داشت که حکم چراغ و سیستم روشنایی داشت. در گرم خانه، خزینه ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشته است.
معماران ایرانی در کف خزینه، صفحه ای 110 سانتی متر فلزی به قطر 60 سانتی متر قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه، حمام همیشه آب گرم و سرد داشته است. خزینه ی آب گرم معمولا از در ورودی دور است و به همین دلیل در میان فضاهایی که دسترسی از گوشه ها به آن آسان تر است قرار می گیرد. حوضچه ها در طرفین جایی که محل تردد است قرار دارند و در اطراف آن فضاهای ساکتی برای مشتریان فراهم است. در برخی از قست های گرم خانه محل خصوصی تری قرار دارد تا اعمالی مثل حجامت در آن انجام شود.
گرم خانه

خزینه
خزینه فضایی است برای آب کشیدن نهایی فرد استحمام کرده که در ضمن آب گرم حمام را تامین می کرده است. در کف آن دو جای تعبیه شده برای تیان وجود دارد.تیان، آهن هفت جوشی است که زیر آن آتش روشن کرده و با انتقال گرما به آب، آن را گرم می کرده است.
سوراخ نسبتا بزرگی در دیوار خزینه را به گرم خانه متصل می کند. چند پله در دو طرف این دیوار برای بالا و پایین رفتن مردم قرار دارد. آب از انبار سرد به خزینه هدایت شده که بعد از گرم شدن به حوض آب های وسط گرمخانه می رفته است.
خزینه

بانیان و سازندگان بنا:
بانی این حمام خسروآقا، از خواجگان حرم شاه سلیمان صفوی، بوده است. برادر او، علی قلی آقا، نیز حمام دیگری در شهر اصفهان بنا کرده است.
دیگر اطلاعات مکتوب: مولفی نصف جهان فی تعریف الاصفهان درباره این حمام نوشته است: … چندان مبالغه در شکل و استحکام و وسعت و زیبایی آن نموده اند که به شرح راست نیاید: جامه خانه مثل دیوان خانه به نظر می آید و گرم خانه به کمال اسلوب ساخته شده است.

سیر تحول بنا:
بر اساس منابع بررسی شده، این حمام در کنار میدانی معروف به «چهارحوضه واقع بوده که بر اثر ساخت و سازهای دوره های بعد، از میان رفته است. این حمام زیبای صفوی تا اواسط دوره پهلوی دایر بود؛ و پس از آن به مرور از رونق افتاد و متروک شد. در حدود سال ۱۳۵۶ش، سربینه حمام تبدیل به مغازه شده بود، پس از آن، به بنا آسیب زیادی وارد شد.
با تخریب بخشهایی از حمام در سال ۱۳۵۸ ش و نیز بر اثر انفجار بمب در سال ۱۳۵۹ ش، از گرم خانه حمام، جز چند ستون سنگی، چیزی باقی نماند. سرانجام در دهه اخیر، سربینه زیبا و دیگر قسمتهای باقی مانده حمام به بهانه قرارگیری در مسیر خیابان و بدون در نظر گرفتن ارزشهای تاریخی آن تخریب شد.

نکاتی درباره معماری بنا:
حمام خسروآقا، همچون اکثر حمامهای قدیمی، از دو بخش اصلی، سربینه و گرم خانه، تشکیل می شده است. سربینه فضایی وسیع با قاعده مستطیل بوده که ستونهای میانه آن را به دو فضای متفاوت تقسیم می کرده است:
یکی فضای گرداگرد سربینه، که محل استراحت و کندن رخت بوده و کف آن به صورت سکویی از کف بخش دیگر بالاتر بوده است.
سربینه
گرم خانه

دیگری فضای میانی، که محل تردد مراجعان بوده است. بخش میانی سربینه زیباترین قسمت آن بود که با سه طاق رسمی بندی پی در پی پوشیده می شد و تزیینات معقلی زیبایی این طاقها را در چندان می ساخت. نورگیرهای میانه طاقها را با گلجامهایی پوشانده بودند.
نورگیری

در نتیجه، نوری دل پذیر از آنها عبور و روشنایی این بخش را تامین می کرد. حوض هشت گوشی هم در مرکز سربینه قرار داشت و نور ساطع از نورگیر بزرگ فراز خود را زیباتر می نمود.
چهار حوض مستطیل شکل، در سکوهای پیرامون سربینه، بر هندسه حاکم بر این فضا تاکید می کرد.
حوض هشت گوشی
چهار حوض مستطیل شکل

این حوضها در انتهای پلکانی قرار داشتند که به سکو می رسید. به این ترتیب، پاهای مراجعان پیش از رفتن به روی سکوها از آب حوض می گذشت و پاکیزه می شد.
بخشهای پیرامون سربینه نیز با طاقهای رسمی بندی پوشیده بود. گرم خانه این حمام فضایی با قاعده هشت ضلعی منتظم داشته است که وجوه آن چون شاه نشین عقب نشسته بودند و در نتیجه، غرفه های خصوصی شستشو در دورتادور گرم خانه پدید آمده بود.

در طراحی گرم خانه و منضمات آن، تقارنی نسبتا کامل رعایت شده بود. راه رسیدن به گرم خانه یکی از فضاهای وابسته به سربینه بود که نقش میان در را ایفا می کرد.

در سوی دیگر گرم خانه، فضایی قرینه میان در گرم خانه را با منابع آب سرد و گرم مرتبط می کرد.
با توجه به اطلاعات و نقشه موجود، نمی توان محل خزینه و همچنین مشخصات معماری دستگاه ورودی حمام را تشخیص داد.

https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%B3/
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88%D8%A2%D9%82%D8%A7
http://ammi.ir/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C/%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C/