تحلیل حمام علیقلی آقا
معرفی پروژه
حمام علیقلی خان اصفهان یا همان موزه حمام علیقلی خان که حمامی در اصفهان بوده در دوره حاضر تغییر کاربری داده و تبدیل به موزه مردم شناسی شده است این بنا در منطقه یک، خیابان بیدآبادی، محله علیقلی آقا واقع شده است.
مجموعه تاریخی علی قلی آقا از اثرات هنری معماری و شهر سازی دوران پر عظمت صفویه است که در محله بید آباد اصفهان واقع گردیده و شامل بازار و چهار سوق، مسجد، مکتب خانه، حمام، زور خانه و کاروانسرا و دکاکین کسبه مختلف بوده که متاسفانه به مرور زمان قسمت هایی از این مجموعه تخریب و بجای آن بناهای جدید احداث گردیده است.
حمام علیقلی آقا اصفهان به وسیله علیقلی آقا از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در مجموعه ای که خود، بانی آن بوده، به سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخته شده است. این حمام از نوع معماری سبک اصفهان در اواخر عصر صفوی است.
بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای چال حوض است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم خانه تشکیل یافته است، به طوری که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می توانستند از آن استفاده نمایند.
استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می کردند.
البته در بعضی دوره ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می کردند و اجازه ورود را تا زمانیکه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی دادند.
مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله هایی که در کف وجود دارد هدایت می کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمت ها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب از کمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می کردند.
در چند جای حمام در کنار حوضچه ها، سنگ های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می شود که سطح آنها آجدار و دارای برجستگی های ملایمی است از این سنگها برای ماساژ دادن استفاده می کردند..
این سنگها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه ها طراحی شده اند و از حفره بالای آنها آب گرم بر سطح آجدار جاری می شد ونقش یک ماساژور را بازی می کردند
مشخصات موزه حمام علیقلی آقا اصفهان : ورودی حمام بزرگ یک فضای هشت ضلعی بوده که به هشتی مشهور است و پس از عبور از دو راهروی عمود بر هم به بینه (رخت کن) متصل می گردد بینه یک هشت ضلعی کامل بزرگ است. پوشش طاق و گنبد آن بر روی هشت ستون سنگی قرار گرفته است.
برای تامین روشنایی بینه نورگیرهای شیشه داری بنام جام گاه در سقف تعبیه گردیده است. ازاره های بینه به فاصله ۱۴۰ سانتیمتردارای کاشیکاری هفت رنگ با نقوش گل و بوته و برگ و اسلیمی بوده و قسمت بالایی تزئینات آهک بری سفیدرنگ به زمینه مشکی مربوط به دوران صفویه ونقاشی با موضوعات متنوع مربوط به دوران قاجار است
بنا : حمام علی قلی آقا
مکان : اصفهان
آدرس : خیابان مسجد سید ، کوچه علی قلی آقا
کتیبه های تاریخ دار بنا:
در بنا کتیبه تاریخ دار یافت نشده است؛ ولی بر سر در مسجد علی قلی آقا، که در مقابل حمام است و به احتمال قوی همزمان با آن ساخته شده، دو کتیبه حاکی از اتمام ساخت مسجد در سال ۱۹۲۲ است. بر بالای ورودی شبستان این مسجد نیز، کتیبه ای مورخ ۱۲۹۱ است.
بانیان و سازندگان بنا:
این حمام بخشی است از مجموعه ای بزرگتر، شامل مسجد و بازار و سرا و چهارسو؛ و بانی همه آنها علی قلی آقا، از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، بوده است.
سیر تحول بنا:
از زمان شاه سلطان حسین صفوی تا کنون، به مرور، تغییرات و تعمیراتی در حمام صورت گرفته است. در آخرین مرمتهای دوره معاصر، حمام به لوله کشی آب سرد و گرم مجهز و چند دوش در گرمخانه های آن تعبیه شده است.
در این زمان، متاسفانه، نقاشی و گچبری بنا در زیر لایه هایی از گچ و سیمان پنهان شد. این حمام تا دهه هفتاد شمسی فعال بود، ولی امروزه از آن استفاده نمی شود.
نکاتی درباره معماری بنا:
این بنا شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای ویژه ای به نام چال حوضه است. از حمامها زنان و مردان به نوبت استفاده می کرده اند. هر یک از این دو حمام بزرگ و کوچک از دو بخش اصلی، سربینه و گرم خانه، تشکیل شده است.
این در حمام را چنان طراحی کرده اند که سربینه ها در کنار یکدیگر و گرم خانه ها حتی الامکان در نزدیکی هم قرار گیرد. بدین ترتیب، کل مجموعه تقسیم بندی فضایی سرد و گرم یافته است. دیگر نکته جالب توجه در این بنا طرح افکندن فضاهایی منظم و هندسی در زمینی با شکل نامنظم است.
حمام کوچک
قاعده سربینه حمام بزرگ هشت ضلعی منتظم است. سکوهایی در پیرامون سربینه و طاق نماهای تو نشسته ای بر گرداگرد پشت سکوها قرار دارد. هشت ستون سنگی در جلو سکوها واقع است که گنبد فضای میانه سربینه بر آنها استوار است.
وجود این ستونها به اضافه تفاوت ارتفاع سقف سکوها با گنبد میانی موجب شده است که در فضای مکث و حرکت در سربینه کاملا از هم متمایز گردد: سکوها جای نشستن و بخش میانی محل تردد مراجعان بوده است.
قاعده سربینه حمام بزرگ هشت ضلعی
در چهار سوی سربینه، چهار حوض، که در مسیر ورود به سکوها و بر روی دو محور عمود بر هم اند، بر نظام هندسی فضا تاکید می کنند.
وجود حوض دایره شکل در میانه سربینه و سنگابی در وسط آن تاکیدی مجدد بر مرکز فضاست – تاکیدی که با نورگیر میانه سقف تشدید می شود. سربینه از یک سو به هشتی و از سوی دیگر به میان در گشوده می شود.
میان در، با چندین پیچ و خم، سربینه و گرم خانه را به هم مرتبط می کند. بدین ترتیب، هم دید مستقیم در بین دو فضا از بین رفته و هم از اتلاف گرمای گرم خانه جلوگیری شده است. میان در، جز این، به فضاهای خدماتی، از جمله قهوه خانه، راه دارد
حوض دایره شکل
میان در
گرم خانه فضایی است با قاعده مستطیل، قرارگیری هشت ستون با ترتیبی خاص در میانه این فضا آن را به سه بخش متمایز تقسیم کرده است: فضایی با قاعده مربع در میانه و در فضای کوچک تر در طرفین آن.
در میانه یکی از فضاهای کوچکتر، حوضی بزرگ قرار دارد، در سوی دیگر گرم خانه نیز، فضایی گشوده به گرمخانه دیده می شود. خزینۂ حمام در انتهای محور عرضی گرم خانه قرار دارد
خزینه اتاقی با قاعده مربع است که از آب پر می شده و اشخاص با عبور از چند پله و دریچه ای کوچک وارد آن می شده اند.
در کنار خزینه، خلوت واقع است که از گوشه گرم خانه، به آن وارد می شده اند. خلوت بزرگ تر قاعده ای مستطیل شکل و حوضی هشت و نیم هشت در میانه دارد. خلوت کوچک تر نیز در سوی دیگر خزینه قرار دارد.
حمام کوچک نیز فضاها و خصوصیاتی شبیه به حمام بزرگ دارد. سربینه این حمام فضایی است با قاعده مربع با چهار ستون در میانه. این سربینه نیز سکوهایی در کنار و حوضی در میانه و حوضهایی در درون سکوها دارد.
قاعده گرم خانه این حمام هشت ضلعی کشیده ای است که هشت ستون بخش میانی آن را از حاشیه جدا کرده است. در دو وجه اصلی این فضا، قسمتهای عقب نشسته ای وجود دارد که حوض گرم خانه در داخل یکی از آنهاست.
حمام کوچک
گرم خانه
در جوار در حمام بزرگ و کوچک، فضای دیگری هست به نام چالحوض. فضای چال حوض در گذشته به گرمخانه حمام بزرگ مرتبط بوده است و در تابستان، برای شنا و تفریح از آن استفاده می کرده اند. این فضا چالحوضی وسیع در میانه دارد که هشت ستون پیرامون آن طاقهای آن را بر دوش دارند.
در دو انتهای چالحوض، دو سکو به شکل نیم هشت بالاتر نشسته اند. یکی از این سکوها برای پرش و شیرجه شناگران و دیگری جایگاه تماشاچیان بوده است. سکوی دوم حوضی به شکل نیم هشت نیز در میانه دارد. از اره فضای چال حوض نیز کاشی برجسته است و در قسمتی از آن، تصویر مردی دیده می شود که به گفته اهالی، علی قلی آقاست.
چالحوض
سقف فضاهای حمام پوشیده از انواع رسمی بندی است. نورگیرهای درون این سقفها، که به صورتی منظم در آنها قرار گرفته اند، بر مرکز و هندسه سقف تاکید می کنند و با ایجاد سایه روشن در رسمی بندیهای سقفها، آنها را بر شکنج تر جلوه می دهند. بعلاوه، روشنایی حمام نیز از طریق همین نورگیرها تامین می شود.
ازاره سربینه و میان در هر دو حمام کاشی هفت رنگ است. سردر حمام بزرگ با دو طاق نمای کوچک در طرفین خود شاخص شده است و مقرنس گچی و تزیینات کاشی در پشت بغلها دارد؛ لیکن ورودی حمام کوچک ساده و بدون تزیین است. در شمال غربی این مجموعه، گاورو و، در انتهای آن، چاه و مخزن آبی وجود دارد که آب حمام را از آنها تامین می کرده اند.
نورگیرهای
این حمام باستانی نشان دهنده معماری بی نظیر ایرانی در دوره حکومت صفویان می باشد. این مجموعه باستانی شامل بازار و چهار سوق، مسجد، مکتب خانه، حمام، زور خانه، کاروان سرا و دکان های کسبه مختلف بوده که متاسفانه در گذر زمان بخش هایی از مجموعه تخریب و بناهایی جدید به جای آنها ساخته شده است.
استخر موجود در حمام در ابعاد 13 در 5 و در عمق 1.25 متر ساخته شده است. دیواره های این بخش از حمام تا ارتفاع 168 سانتی متر به کاشی کاری هفت رنگ و با طرح های درخت سرو و شکوفه، ترکیب بندی هایی با نقوش درختان میوه و گل و بوته و اسلیمی به زیبایی مزین شده است.
حرکت آب
آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه ها و فواره ها، به گردش در می آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیب دار طراحی کرده اند.
وجود تعداد زیادی فواره ها و جوی های آب است که تقریبا همه جا دیده می شوند. این فواره ها باعث می شوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه های روزمره بشویند.
یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه هایی تامین می شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شکل وجود دارد.
خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.
https://www.beytoote.com/iran/bastani/ali4-gholi4-agha-bath.html
https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D9%82%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D9%82%D8%A7-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87/
https://www.vilajar.com/Place/569
https://safarzon.com/mag/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%82%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D9%82%D8%A7/