تحلیل حمام گنجعلی خان کرمان
موقعیت
حمام گنجعلی خان یکی از بناهای جذاب مجموعه گنجعلی خان است که امروزه با نام موزه مردم شناسی یکی از پربازدیدترین جاذبه های کرمان محسوب می شود.
معرفی مجموعه گنجعلی خان
گنجعلی خان نام مجموعه ای در مرکز قدیمی شهر کرمان است که توسط شخصی به همین نام و به سبک اصفهانی ساخته شده است. مساحت مجموعه گنجعلی خان به ۱۱۰۰۰ مترمربع می رسد و بناهایی همچون حمام، مسجد، کاروانسرا، آب انبار و… در آن وجود دارد. این مجموعه در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۴۷ به شماره ۸۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معرفی گنجعلی خان
گنجعلی خان از حکام مشهور زمان شاه عباس صفوی است که از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری (حدود 975 تا 1004 خورشیدی) بر کرمان حکم می راند. شاه عباس احترام زیادی برای او قایل بود و همیشه وی را بابا خطاب می کرد. گنجعلی خان در راستای آبادانی منطقه، بناهای زیادی را در آن احداث کرد که از جمله آنها می توان به مجموعه گنجعلی خان در داخل شهر کرمان و رباط زین الدین (کاروانسرای گنجعلیخان) در راه یزد- کرمان، حوض خان در راه کرمان – مشهد و تعدادی قنات در شهر کرمان اشاره کرد که بیشتر آنها در لشکرکشی های آقا محمدخان صدمات جبران ناپذیری دیده اند.
گنجعلی بیک، معروف به گنجعلی خان، از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود و کارهای عمرانی مهمی را در کرمان انجام داد. وی فردی مدبر، قدرتمند و با نفوذ بود که شهر کرمان را از نظر سیاسی و اقتصادی به یکی از مهم ترین شهرهای ایران تبدیل کرد. همچنین، در زمینه ی ساخت و ساز عمارت های مختلف کارهای متعددی انجام داد. او برای ایجاد تفرجگاه های عمومی در وسط شهر ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد؛ این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض داشت، از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام (چهارسوق، آب انبار و ضرابخانه) محصور شده و یک مجموعه عالی از آثار عمرانی عصر صفوی می باشد.
طبق اسناد تاریخی مجموعه گنجعلی خان در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شده است. معمار و طراح این بنای تاریخی، شخصی به نام استاد سلطان محمد، معمار یزدی بوده است. همچنین، به نظر می رسد این اثر تاریخی توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان تکمیل شد و شکل امروزی به خود گرفت و تا حدود ۶۰ سال پیش، مردم از این حمام استفاده می کردند. اما از زمانی که مرمت این حمام در دستور کار قرار گرفت، به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد.
تاریخچه حمام گنجعلی خان
هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد، تصمیم به انجام کارهایی در راستای آبادانی شهر گرفت. او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان، میدانی بزرگ با بیش از 100 متر طول و 50 متر عرض ساخت. او این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب انبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعه ای عالی را به وجود آورد. ساخت بناهای این مجموعه به تدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال 989 خورشیدی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد.
مردم تا سال ۱۳۱۶ خورشیدی از این حمام استفاده می کردند. در سال 1347 این بنا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و به موزه مردم شناسی تبدیل شد تا به عنوان یک جاذبه گردشگری مطرح شود.
طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان شناسی، این مجموعه، شامل میدان، مسجد، بازار، حمام و… است، و مساحتی بالغ بر ۱۱ هزار مربع را به خود اختصاص داده که به زیبایی شهر کرمان، کمک شایانی کرده است. حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱۳۰۰ متر مربع زیر بنا دارد که از سردری با معماری منحصر به فرد، ورودی به شکل دالان، رختکن، حوض وخزینه برخوردار است. استادکاران و هنرمندان برجسته ی ایران کهن، در زیباسازی و طراحی این اثر تاریخی، با نقاشی های بسیار ظریف، استفاده از خوشرنگ ترین کاشی های موجود، نورپردازی محوطه ی حمام، تزئینات گچبری زیبا و چشم نواز و خطاطی های دلنشین هنرنمایی کرده اند.
بررسی نمای بیرونی
نمای بیرونی و سردر حمام این عمارت کهن، با مصالحی مانند آجر به رنگ نیلی و سنگ مرمر، نقاشی هایی که بر اساس مدارک موجود، توسط استاد چییره دست ،میرزا شکرالله، در آن زمان روی سقف ورودی حمام گنجعلی خان کشیده و با مقرنس بندی تزئین شده است. به نظر می رسد در بالای درب ورودی حمام، نقاشی هایی از دوران صفویه وجود داشته که به تازگی توسط استادان و معماران، بازسازی شده اند. همچنین، کتیبه ای از جنس سنگ مرمر در حمام وجود دارد و شعری به خط نستعلیق بر روی آن حکاکی شده است. آخرین مصرع این شعر، سال به اتمام رسیدن ساخت حمام گنجعلی خان را با تبدیل کردن به حروف ابجد نشان می دهد.
تزیینات
گچبری و نقاشی هایی که روی سردر ورودی حمام به چشم می خورد، مربوط به دوران حکومت صفویان و قاجاریان است. قسمت بالایی آن، مقرنس کاری که مربوط به زمان حکومت صفویان است مشاهده می شود و هنرمندان سازنده ی آن، سردر را با گل وبوته تزیین کرده اند. جالب است بدانید که گچبری این بخش از عمارت، در سال ۱۳۷۴، توسط اداره ی میراث فرهنگی استان کرمان، بازسازی شده است.
نقاشی های کشیده شده در قسمت پایینی سردر که قدمت آن به زمان حکومت قاجار باز می گردد، روی تزیینات دوره ی صفویه، انجام شده است؛ گفتنی است نقاشان آن زمان، آن ها را بدون به کارگیری سبک های مختلف نقاشی، در نزدیکی و کنار یکدیگر کشیده اند. این تصاویر عبارتند از نقوشی از خسرو و شیرین، فرمانروایانی که مشغول شکار هستند، بهرام گور، حیوانات وحشی و تعدادی شتر به صورت کاروان که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. البته با گذشت زمان نقاشی های بالای در ورودی حمام خسارت های متعددی دیده اند که در سال های نه چندان دور توسط کارشناسان مورد مرمت قرار گرفته و بعضی از قسمت های این نقاشی ها را با رنگ گواش رنگ آمیزی کرده اند.
بررسی سربینه
بخش دیگری از حمام گنجعلی خان مربوط به سالن داخلی آن است. این حمام، مانند دیگر حمام های ایران کهن، از بخش های مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاه نشین تشکیل شده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثرومندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان، برای آسایش و راحتی مراجعه کنندگان به حمام گنجعلی خان، رختکنی را با ۶ غرفه ی جداگانه طراحی کردند که عموم مردم بتوانند نهایت استفاده را ببرند. نام دیگر رختگن سربینه است که از قسمت های مهم حمام محسوب می شود.
بررسی سقف رختکن
همچنین، معماران با استفاده از کاشی ها و سنگ های خوش رنگ و زیبا، به سرتا سر این حمام، نمای چشم گیری داده اند. سقف رختکن نسبتا بلند و بر ستون های مستحکم استوار است. شش غرفه دورتادور رختکن قرار گرفته اند و حوض زیبایی در وسط این غرفه ها خود نمایی می کند. همچنین، فواره ای که در مرکز این حوض تعبیه شده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدید کنندگان هدیه می دهد. رختکن حمام گنجعلی خان با زیراندازهای خوشرنگ، بقچه های کرباسی، لنگ هایی که مخصوص خشک کردن هستند و قطیفه ها، مزین شده است.
بررسی مجسمه ها
در این اثر تاریخی، مجسمه هایی از جنس موم با پوششی از لباس های محلی مردم کرمان، اعم از روحانیون، مردم عادی وپیشه وران، صحنه هایی از عبادت کردن و حمام کردن به سبک سنتی، حضور دارد. ضمن اینکه می توان وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانه های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آیینه های گوناگون که در آن دوران مورد استفاده قرار می گرفت را از نزدیک مشاهده کرد.. به نظر می رسد مجسمه ها در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی در دانشکده هنرهای زیبای تهران ساخته و به حمام گنجعلی خان ارسال شده اند. سقف رختکن حمام گنجعلی خان، یزدی بندی و کاربندی های مختلف و چشم گیری دارد که از کاشی های خشتی و نقاشی های اسلامی برای تزئین آن استفاده شده است.
بررسی روشنایی حمام
روشنایی داخل حمام، از طریق نورگیرهایی که در مرکز و یا دورتادور سقف ها قرار دارند تامین می شود. همچنین تابش نور خورشید به آب داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقف ها، باعث زیبایی بیشتر حمام می شود. طبق کاوش معماران و مهندسان، گرمای این حمام به وسیله گلخن یا تون تامین می شد و از تون کانا ل هایی گربه روی به زیر گرمخانه حمام طراحی و کشیده شده است که هوای گرم را از خود عبور داده، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنه ها به خارج از حمام منتقل می کرد.
یکی دیگر از شگفتی های این اثر تاریخی، طراحی و نصب ۲عدد سنگ به رنگی شبیه به قرمز در گرمکن حمام است. تعبیه ی این سنگ، توسط معماران و کاشی کاران آن زمان صورت گرفته و به عنوان ساعت از آن استفاده می کردند که با تابیدن نور خورشید، زمان طلوع و غروب خورشید را تخمین می زدند. همچنین، تطابق و یک جور بودن معماری سقف با کف گرمکن از جمله ظرافت های معماری به کار رفته این بنای تاریخی است.
ابرسانی حمام
طبق بررسی ها و برآورد کارشناسان و باستان شناسان، نحوه ی آب رسانی حمام گنجعلی خان، از طریق لوله کشی هایی که به قنات نزدیک میدان واقع در مجتمع گنجعلی خان متصل بود، تامین می شد و نیز آب موجود در خزینه ی حمام را، به وسیله ی آتش زدن چوب ها و بوته ها گرم می کردند
ساختار معماری حمام گنجعلی خان کرمان
ورودی حمام گنجعلی خان در بازار کنار میدان قرار گرفته است. حمام گنجعلی خان کرمان همانند حمام های دیگر متشکل از دو بخش اصلی سربینه و گرم خانه و چند بخش فرعی است.
سربینه قاعده ای هشت ضلعی و فضای میانی گسترده ای دارد. این فضا با شش غرفه در شش ضلع می باشد و حوضی کشکولی شکل در میانه دارد. فضای میانی، طاق بلندی دارد که رسمی بندی های پرکار، در ترکیبی زیبا با مقرنس های ظریف آن را به سقفی موزون و پرچین و شکنج تبدیل کرده است. رسمی بندی نوعی کاربندی، متشکل از شبکه ی هندسی با قوس های متقاطع است.
حوض کشکولی شکل که در میانه ی این فضا قرار گرفته است، در زیر نورگیر بزرگ وسط سقف، جلوه ی خاصی به فضا بخشیده است. ازاره های بلند سربینه با کاشی های هفت رنگ زیبا مزین گشته اند.
میان در، که تبادل حرارت بین سربینه و گرم خانه را به حداقل می رساند، از بخش های مختلفی تشکیل یافته است.
میان در همانند سربینه ی کوچکی است که افراد پس از استحمام مدتی در آن منتظر می ماندند تا تغییر درجه ی حرارت را بتوانند تحمل کنند. آن سوی دیگر میان در فضایی شش گوش است که با سکوهای اطرافش به گوشه ی گرم خانه راه دارد. گرم خانه در فضایی با قاعده ی مستطیل وجود دارد که حوضی چهارگوش، در میانه ی آن است
خزینه ی حمام سه حوض مستقل دارد که حوض میانی با آب گرم و دو حوض دیگر با آب نیم گرم و سرد پر می شده اند. خلوت گرم خانه فضایی است با قاعده ی هشت ضلعی که در کنار خزینه واقع شده است.
حوض ها، حوضچه ها و خزینه های حمام از آب قنات معروف شهرآباد، پر می شده که آن نیز از آثار گنجعلی خان بوده است.
https://www.kojaro.com/2016/4/16/118457/kerman-ganj-ali-khan-bathroom/
https://www.karnaval.ir/things-to-do/ganjali-khan-bath
https://blog.safarme.com/adventure-and-tourism/kerman-ganjali-khan-bath/