تحلیل ارگ کریم خان زند شیراز
تاریخچه
ساخت این بنا به سال ۱۱۰۸ هجری قمری و زمان حکومت زندیان در شیراز برمی گردد. زمانی که کریم خان از بهترین معماران و هنرمندان آن زمان برای ساخت آن دعوت کرد و بهترین مصالح را نیز فراهم آورد تا آنها در مدت زمان کوتاهی این بنای زیبا را بسازند. در دوره های مختلف این ارگ کاربردهای متفاوتی داشته است. در زمان زندیان محل زندگی پادشاه بوده، در دوره ی قاجاریه از آن به عنوان محل زندگی فرمانروایان محلی استفاده می شد و در زمان سلطنت پهلوی نیز آن را به زندان تبدیل کرده بودند.
معرفی ارگ
ارگ کریمخان شیراز یکی از جاذبه هایی این شهر می باشد. این ارگ در مرکز شهر شیراز قرار دارد . ساختمان این ارگ به صورت چهار گوشی که روی بدنه بیرونی دیوارها و چهار برج اون نقش و نگارهایی ساده و زیبا به وسیله آجر به ارتفاع حدودا ۱۵ متر می باشد.
موقعیت،ویژگی بنا
در مرکز شهر شیراز و شمال شرق میدان شهدا، بنایی عظیم وجود دارد که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت های شهر متمایز می شود. ارگ گونه ای از ساختمان های بلند و محصور است که نمونه های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می خورد. این واژه در لغت نامه دهخدا به قلعه کوچکی گفته می شود که در میان قلعه ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده اند که ارگ کریم خان نشانه ای از ارگ های دیگر همچون بم ندارد. گفته می شود کریم خان زند تحت تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.
این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد. این ارگ امروزه به یکی از مهم ترین دیدنی های شیراز و برجسته ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند. این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دوره بنا، مساحت
ساخت ارگ بین سالهای ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد و کریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بکار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به سرعت تمام کرد. این بنا در دوره زندیه به عنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه به عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما حکم ران فارس، دستور به بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا داد. این بنای ۴۰۰۰ متری در مرکز یک محوطه با مساحت ۱۲۸۰۰ مترمربع قرار گرفته است.
معماری ارگ کریم خان
مساحت ارگ برابر 4000 مترمربع است و در مرکز محوطه ای به مساحت 12800 مترمربع قرار دارد. در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است. در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه گری می کند. 4 برج با ارتفاع 14 متر و دیوارهای مرتفع 12 متری که ضخامت شان در پایه ۳ متر و در بالا 2.8 متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند. خندقی که در آن زمان دور تا دور بنا وجود داشته نیز نشان دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است. نکته جالبی که در مورد برج ها وجود دارد این است که یکی از آنها مانند برج پیزا کج شده بود. این مساله در آن زمان به جاذبه ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.
ویژگی بنا
بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان ها و اتاق های نقاشی شده، آبنماها و باغچه ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است. ضلع شرقی شامل حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی است.برج و باروی چهارگانه به انضمام خندقی که سابقاً دور آن حفر شده بود نیز نقش دفاعی بنا را بر عهده داشته اند. ضخامت دیوارها در پایه ۳ متر است. ارتفاع برجها نیز ۱۵ متر می باشد و از آجر ساخته شده اند.یکی از برج های چهارگانه این ارگ مانند برج پیزا کج شده بوده و به این خاطریکی از جاذبه های گردشگری شیراز به حساب می آمد. روند توقف کج شدگی این برج به لحاظ فنی و مهندسی مورد اهمیت قرار دارد.
قسمت های مسکونی ارگ در ضلع های شمالی، غربی و جنوبی واقع شده است که هر کدام دارای یک ایوان با دو ستون سنگی (البته در زمان قاجاریه ستون های سنگی ایوان های غربی و جنوبی با ستون های جنوبی جایگزین شدند) و شش اتاق مسکونی در دو سمت هستند که با مقرنس و تزییناتی مشابه تزیین شده اند. در جلوی هر ایوان نیز حوض چهارگوشی قرار دارد که آب موجود در آن از قنات رکن آباد که به رکنی معروف بوده است، تامین می شد، اما با از بین رفتن قنات، سیستم آبرسانی نیز از بین رفته است. این آب از لحاظ املاح معدنی در شیراز بهترین نمونه به شمار می رفته است
تمامی اتاق ها از درون ساختمان به هم متصل هستند. بعلاوه ارگ دارای شاهنشین هایی در ضلع های مختلف و با کاربردهای متفاوت است، یکی شاه نشین شمالی که مناسب زمستان است و دیگری شاه نشین اصلی که در ضلع غربی واقع شده است و یک حوض بزرگ روبه روی آن قرار دارد و کاربردی تابستانه دارد و شاه نشین غربی برای تمام فصول است.
بررسی ورودی
ورودی ارگ در نمای بیرونی با یک تابلوی بزک کاشیکاری صحنه نبرد رستم با دیو سفید مزین شده که مربوط به دوره قاجار است. نمای کاشیکاری محوطه داخلی در ضلع شرقی بالای در ورودی کاملاً ازبین رفته است. وجود شیر سرها در دور تا دور لبه بام ضمن جلوگیری از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاقها در هنگام بارندگی به خوبی از پنجره های بزگ گره چینی محافظت میکند.
بررسی بخش اندرونی، مصالح و ساختار
در بخش درونی ارگ دارای فضایی با ایوان ها و اتاق های نقاشی شده، آبنماها و باغچه ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می دهند.
بیشترین مصالح به کار رفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده اند و سنگ آهک هایی نیز در ساختار بنا دیده می شود که معروف به گندمک هستند. بر روی سنگ ها علامت هایی به چشم می خورد که منحصر به سنگ تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ تراش هستند.
محوطه و نمای بیرونی
1- دیوار های آجری کنگره دار با ارتفاع 12 متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیر هستند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. در لبه های دیوار جان پناه های متعددی به چشم می خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده اند. در این دیوارها درقسمت بالا ناودان هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می شود.
در هر گوشه از این دیوارها یک برج 14 متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آنها به 6 متر می رسد. این برج ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آنها را ممکن می کنند. در طبقات این برج ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آنها از درون ارگ ممکن است.
بررسی فرم، بررسی نما
طرح این برج های دایره ای شکل در چهار گوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می خورد. در هنگام ساخت برج شمال غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به صورت یک ذوزنقه ناقص درآمد.
در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشیکاری هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است.
تزیینات، بررسی پنجره ها
به طور کلی در ظاهر بنا و حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح های نیمه خوشه انگوری و رفت و برگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج هستند که با آجر ایجاد شده اند.
در دور تا دور لبه بام، چندین شیرسر دیده می شود. شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است. این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می کرده است.
شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق ها جلوگیری می کردند و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره های بزرگ گره چینی بودند.
در داخل اتاق ها این عناصر معماری دیده می شوند:
دوال و تاقچه پایین و بالای آن: دوال عنصری است که بعد از کلاف بندیِ پای طاق ها و بر روی پنجره ها، جرزها و بالای تاقچه ها می سازند. این عنصر با گچ و به شکلی ساده که برجسته تر از دیوار است ساخته می شود. داخل طاقچه های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی است که از سه بخش تشکیل شده است: یک نقش بزرگتر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه های پایین نیز کتیبه هایی دیده می شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده اند
سردر: به مدخل اصلی ورودی اتلاق می شود.
ازاره ها: قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می پوشانند.
ارسی: پنجره مشبکی که به صورت بالارو باز می شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می کنند.
پستو: اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.
مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه هاست. مقرنس ها طبقاتی روی هم ساخته شده هستند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می روند. نقوش مقرنس سقف ها در هر یک از اتاق های ارگ کریم خان کاملا منحصر به فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق های معمول در ارگ بر روی آنها کار شده است.
قطاربندی: مقرنسی است که در یک خط مستقیم کار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و دیوار های یک اتاق.
اتاق های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط هستند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می توان در آنها رفت و آمد داشت. ورودی اتاق ها دقیقا رو به روی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می شود. اتاق های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی چنینی هستند؛ اما در نقاشی آنها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.
در قسمت پشتی اتاق های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می شوند و هیچ ارتباطی با اتاق های اصلی ندارند. در راهروها اتاق های کوچکی نیز ساخته اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می گرفتند.
3- شاه نشین
شاه نشین قسمتی آفتاب گیر از خانه است که بزرگتر و دارای سقفی مرتفع تر از سایر اتاق ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه نشین هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می شود.
شاه نشین شمالی مناسب زمستان است و به هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می گرفته است. دو ستون جلوی این شاه نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده اند و بر روی آنها تزیینات گل شاه عباسی دیده می شود. در این شاه نشین یک نیم کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی هستند.
شاه نشین اصلی، شاه نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبه روی حوض بزرگ واقع شده است. این شاه نشین ستون های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می کند.
شاه نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می گرفته و فضایی چهارفصل بوده است
4- حوض های آب و سیستم آبرسانی
آب ارگ کریم خان از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین می شده است؛ این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آبرسانی ارگ نیز از میان رفته است.
در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض های مجموعه ارگ کریم خان از سنگ های یکپارچه هستند و فواره هایی در آنها دیده می شود. جنس سنگ این حوض ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد. این نوع حوض ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهند.
آبراهه ای در امتداد حوض های شمالی و جنوبی مجمموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می رسد.
– حمام ارگ
حمام ارگ را می توان جزو اولین حمام های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست نخورده ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می شود. در زیر سکوهای سربینه می توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.
در وسط سربینه حوض هشت گوشی خودنمایی می کند و در گوشه ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.
حمام ارگ کریم خان زند
حمام ارگ
حمام ارگ دارای سه بخش سربیه (رختکن)، گرم خانه و خزینه است. ورودی حمام ارگ، سربینه است که سکوهایی برای نشستن و درآوردن لباس دارد. در وسط آن نیز یک حوض هشت ضلعی وجود دارد، در گوشه ای از رختکن نیز فضایی تعبیه شده است که برای درست کردن چای و کشیدن قلیان در نظرگرفته بودند. سربینه (رختکن) توسط راهرویی به گرم خانه متصل می شود. در گرم خانه نیز قسمت خزینه دارای یک دیگ مسی بزرگ است که با آتش زیر آن گرم می شده و دو حوض آب ولرم نیز وجود دارد.
سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: حجامت، خالکوبی، مشت و مال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و … یک راهرو سربینه را به گرم خانه متصل می کند که شامل 3 قسمت است: فضای گرم خانه، خزینه و نورخانه خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارتند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می کرده اند و دو حوض طرفین با آب ولرم. کانال هایی جهت جریان هوای گرم در گرم خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل هستند.
https://www.karnaval.ir/things-to-do/arg-of-karim-khan-shiraz
https://lastsecond.ir/attractions/2238-arg-of-karim-khan
https://www.yjc.ir/fa/news/5533974/%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1