گزارش ثبت آثار باستانی حوزه شهرستان بیرجند
ارگ کلاه فرنگی
نام استاد:
تهیه کننده:
رشته تحصیلی :
1- شناخت بنا :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت طول جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوران سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلند ترین قله این ارتفاعات (بند دره)نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 مترمیباشد .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل میگیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد .علاوه برآن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریز نو (گل )و شهرستانک امتداد می یابد . لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلهای خضری و کریزان روی میدهد.
و همچنین شهرستان بیرجند با 109 آثار تاریخی ثبت در بین شهرهای استان مقام اول را دارد و در کشور در ردیف شهرهای اصفهان و فارس قرار دارد.
2 – موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزین در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
از لحاظ موقعیت این بنای زیبا در خیابان مطهری شهرستان بیرجند واقع و آنطور که گفته اند طرفین آن به زمینهای مزروعی ختم می شده و بدلیل کاربری بنا به عنوان مرکز حکمرانی در بافت شهر جایگاه خاص داشته است بطوریکه بین این بنا و ارگ ارتباطی اجتماعی با ساکنین اطراف آن برقرار بوده است و به دلیل شاغل بودن بعضی از اهالی بعنوان خدمه ارگ منازل این افراد در اطراف زمینهای مزروعی مستقر بوده است.
3- تاریخچه بنا:
ارگ متعلق به یکی از خوانین خاندان خزیمه علم است که در اصل مقر حکومتی محسوب می گردیده از لحاظ تاریخی خاندان علم از دوره صفویه وارد کارهای درباری شده و در دورانهای بعدی همچنان در دربار سلاطین مختلف ابراز وجود کردند و در اوایل قرن هفدهم بود که تمامی قائنات به دست این خاندان افباد و به همین علت قدرت بیشتری پیدا کردند. این خاندان بعداً در سرزمین قهستان که مرکز فعلی آن در بیرجند می باشد با استقلال بیشتری فرمانروایی کردند.
هنگامیکه حکومت قائنات و سیستان از طرف محمد ابراهیم خان به دو برادر زاده اش حسام الدوله و صمصام الدوله واگذار گردید حسام الدوله که قاینات را بدست گرفت از این ارگ به عنوان مرکز و مقر فرمانروایی خود استفاده کرد و به همین علت نام اولیه این ارگ در زمان خود ً ارگ حسام الدوله ً نامیده می شده است.
همچنین به علت شباهت فوقانی ترین بخش عمارت به کلاه فرنگی عوام را بر این داشته که این ارگ را بنام ً ارگ کلاه فرنگی ًبشناسند.
با توجه به شیوه معماری مخصوصا در پلان همکف آن قدمت این بنا به اواخر دوره زندیه نسبت داده می شود بعبارتی قدمت اصلی بنا باید بین اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه باشد.
(مطالب تاریخی از کتاب بهارستان نوشته آیتی و کتاب شوکت الملک نوشته منصف اقتباس شده است ).
4- مشخصات بنا :
این بنا در سه بخش قابل مطالعه و پژوهش است :1. بخش همکف آن 2. فرم بنا 3. قسمت حوضخانه بنا
بنای مزبور بطور کل از نظر سبک و شیوه معماری با سایر بناهای شهری اختلاف اساسی دارد چرا که بنا بدلیل داشتن گنبدی زیگوارتی و چند اشک.به و طاقنماهای متعدد و بعضا مقرنسکاری شده و جه ممیزه خویش را کاملا حفظ کرده است. بخش همکف آن تشکیل شده است از یک پلان مربع شکل که اتاقهای متعددی انرا احاطه نموده است و در همین طبقه چهار هشتی و به تناسب قرینه بودن بچشم می خورد.
ضمنا اصلی ترین بخش ساختمان یعنی حوضخانه نیز دز این قسمت است. درب اطاقهای طبقه همکف به فضای دور محوطه اصلی حوضخانه باز میشود و می توان بوسیله انها حوضخانه را دور زد. در قسمت هشتی در فضای داخلی زیر گنبد این بخش رسمی بندی زیبایی بکاررفته است از جمله بخشهای طبقه همکف ورودی آن است که با استفاده از طاق کلیل قوس پا تو پا تزئین شده است. همانطور که یاد شد یکی از قسمتهای اصلی طبقه همکف که مرکز بنا نیز هست حوضخانه میباشد که از باشکوهترین بخشهای این عمارت است.
محوطه مزبور یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و دارای پلان هشت ضلغی است که طاقنما و سکوهای محدودی آن را احاطه کرده است ، پله های ورودی آن بصورت نیم دایره و در طرفین2 درب جهت ورود و خروج به آن تعبیه شده است آب نما و یا حوض زیبایی نیز در وسط ان بچشم می خوردکه درست در بالای حوض گنبد و تزئینات زیر سقف ان قرار داردکه هوای مطبوعی ایجاد می کرده ، این محوطه دارای مقرنس ، رسمی بندی و کاربندیهای زیبایی است که به شکوه بنا افزوده است.
طبقه دوم شامل یک محوطه هشت گوش می باشد که چند اطاق در خود جای داده است از طریق یک رشته پلکان از این طبقع می توان حالت ارتباط با طبقات بالا را پیدا کرد.
بخش فوقانی طبقه اول که فقط جنبه زیبایی و سمبلیک دارد با گچ اندود شده است و دارای پنجره های کوچک و کم عرض است که جهت تامین نور حوضخانه تعبیه شده و همان کلاه فرنگی بنا را شامل می گردد. بالای این قسمت نیز یک بخش 8ضلعی ساخته شد و امتداد آن بخش زائده ای نیزه مانند منتهی می گردد. مصالح بکاررفته در بنا آجر ، گچ و خشت خام می باشد.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
در حال حاضر از ساختمان ارگ جهت امورات فرمانداریدر زمینه های مختلف اداری استفاده می شود بطوریکه بخشی از آن به اداره شورای آرد و نان و قسمت دیگر به بخشداری اختصاص یافته و با این حال قسمت مهم بنا یعنی حوضخانه که حاوی تزئینات و فرم معماری است بلا استفاده باقی مانده و به آن توجهی نمی شود که این مسئله یقینا فرسایش و تخریب این قسمت از بنا را در آینده بدنبال خواهد داشت با توجه به فرم معماری و عوامل دیگر تزئین و مشخص این بنا ، باید کاربری موزه با نگارخانه و یا حداقل باید بصورت یک مکان فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها:
1ـ مقرنس کاری های جبهه جنوبی بنا در قسمت طاقنماهای بیرونی.
2ـ طاقچه های دارای مقرنس و رسمی بندی سقف و گچ بریهای زیبا و برجسته و گنبد حوضخانه که به زیبایی بنا افزوده است.
3ـ استفاده از سقفهای لوله ای کلیل دو گلویی از نوع قوس خنچه پوش.
4- تزئینات سقف هشتی ها با استفاده از رسمی بندی.
5- تزئینات ورودی بنا در قسمت اصلی ساختمان که مسقف است و با چشمه طاقهای کلیل قوس پا تو پا شکل گرفته است.
6- رفهای تزئنی و زیبای داخلی حوضخانه که این رفها در بناهای دوره قاجاریه دیده می شود.
7- بطور عمده گچبری و مقرنس روی طاقهای اشکوب سوم به بعد.
8- گچبری بصورت مشبک که در فضای داخلی گنبد در اطراف آن بچشم می خورد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی:
این ارگ که تا سال 1356 بدون استفاده مانده توسط امیر علم خزیمه بطور قانونی جهت استفاده دولتی به فرمانداری بیرجند اهدا گردید که این امر علاوه بر اینکه گامی بود در حفظ این اثر تاریخی به بازسازس و مرمت آن نیز انجامید و در حال حاضر که چند سال از اهداء آن می کذرد کماکان در دست فرمانداری بیرجند می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات : (نظیر:توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرفات انجام شده تا کنون)
بطور کلی از طرف فرمانداری حریم بنا رعایت نشده ، در جبهه شرقی بنا یک ساختمان جدید احداث شده است که زیبایی اولیه را کاملا بهم زده است ، درختکاری اولیه آن بطور کلی از بین رفته است و فقط از سمت ورودی چند درخت و باغچه بچشم می خورد در حالیکه پشت بنا فاقد منظره طبیعی و در حال حاضر شن ریزی شده است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا
مهمترین شاخص عمارت که آنرا از سایر بناهای شهری (بافت قدیم بیرجند) متمایز می سازد نمای خاص آن است با این وصف که با ساختار مشخصی توانسته خود را با اسلوب و عناصر تشکیل دهنده معماری مناطق گرم و خشک تطبیق دهد در عین حال از عناصر مذکور به طور ماهرانه ای استفاده شده است بعلاوه اینکه استفاده از خشت خام در بنا بخاطر پایین بودن مقاومت در برابر فشارهای وارده شکل بنا را بصورت زیگوارتی در آورده تا بار وارده بین قسمتهای مخبلف تقسیم و فشار به آن وارد نشود.
از دیگر عناصری که در بنا استفاده شده کلاه فرنگی گنبدی چندگوش است که با قرار دادن دریچه و شیشه های متعدد نور داخلی زیر گنبد و فضای آنرا تامین می نموده است که این گنبد در اکثر بناهای مناطق کویری مانند یزد و کاشان نیز دیده می شود و از دیگر مشخصه های آن حالت گنبدی بودن سقف هشتی ها و بعضی از فضای راهروهاست که شباهت با معماری کویری دارد.
این بنا بلحاظ فرم زیبای آن و همینطور بدلیل اینکه شاخص بناهای بیرجند می باشد و عین آن در سراسر ایران شاید بچشم نخورد شرایط ثبت در فهرست آثار ملی را داراست تا در آینده اقدامات موثری روی آن انجام گیرد.
اشاره به اقداماتی که در دوره های گذشته روی بنا انجام شده است:
توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون
ظاهر بنا مبین آن است که مسئولان فرمانداری در ساخت و ساز و تعمیرات آن دست برده و ایت متصرفات منجر به لطمه خردون به اصالت بنا شده است بعنوان مثال تبدیل حمام اصلی عمارت به سرویس دستشویی ، توالت ، ابدارخانه از جمله کارهایی است که می توان از ان یاد کرد بهرحال عمده فعالیتهای انجام گرفته روی بنا به شرح ذیل می باشد :
کارگذاشتن دو طبقه فونداسیون 40*45 بالای بام جهت استحکام بخشی به سقف بنا.
کارگذاری میل گرد در 10سانت پوشش جهت دوام بخشی به جرزها.
جمع آوری کاهگل از بام و تعیین شیب بندی و کشیدن یک لایه سیمان و پوشش آن با آجرهای25*25.
تخریب دیوار اصلی ارک و کارگذاری یک دیوار آجری جدید با میله های آهنی دور آن.
جمع کردن درب و پنجره های قدیمی و جایگزین نمودن پنجره های جدید با فرم قبلی.
نصب نرده دور بام بطور غیر اصولی که لطمه شدیدی به اصالت بنا وارد نموده است.
نتیجه گیری:
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان قرار دارد و با 109 آثار تاریخی ثبت در بین شهرستان های استان مقام اول را دارد و موقعیت فعلی ارگ کلاه فرنگی واقع در خیابان مطهری تاریخچه بنا: متعلق به یکی از خوانین خاندان خزیمه علم است و متعلق به اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار . در ابتدا به این بنا ارگ حسام الدوله می گفتند زیرا حسام الدوله از این بنا به عنوان مرکز فرماندهی استفاده کرد و به علت شباهت ابن بنا به کلاه فرنگی ( گنبدی چند گوش که با قرار دادن دریچه و شیشه های متعدد نور داخلی گنبد و فضای ان را تامین می کند) به ارگ کلاه فرنگی معروف شد.
اختلاف اساسی این بنا با سایر بنا های شهر گنبد زیگوراتی و چند اشک است که به علت پایین بودن مقاومت خشت خام در برابر فشار های وارده به این شکل طراحی شده تا بار بین قسمت های مختلف بنا تقسیم شود .
ارگ کلاه فرنگی در سه بخش قابل بررسی است :
1-بخش همکف 2- فرم بنا 3-قسمت حوض خانه بنا
پلان طبقه همکف مربع است و حوضخانه (پلان هشت ضلعی ) اصلی ترین قسمت بنا در طبقه همکف است. در طبقه همکف 4 هشتی به قرینه با تزیینات رسمی بندی قرار دارد . ورودی طبقه همکف طاق کلیل قوس پا تو پا تزیین شده است.
طبقه دوم یک محوطه هشت گوش است و بخش فوقانی ان جنبه زیبایی دارد و با گچ اندود شده است و همان کلاه فرنگی بناست. بالای این قسمت یک بخش هشت ضلعی ساخته شده است و امتداد ان بخش زائده ای منتهی می شود.مصالح بنا آجر ، خشت و گچ است . عوامل تزیین :1- مقرنس کاری جبهه جنوبی 2- طاقچه ها = مقرنس ، رسمی بندی سقف و گچ بری زیبا 3- استفاده از سقف های کلیل دو گلویی از نوع قوس خونچه پوش 4- ورودی با چشمه قوس های کلیل پا تو پا 5- رفهای تزیینی و زیبای داخل حوض خانه
ارگ در سال 56 توسط امیر علم خزیمه به فرمانداری اهدا شد که در حال حاضر همین کاربری را دارد . با توجه به خصوصیات بنا باید به عنوان موزه ، نگارخانه و یا مرکز فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.
اقدامات انجام شده در بنا : 1- رعایت نشدن حریم بنا 2- از بین بردن باغ 3- از بین بردن بردن حمام و تبدیل ان به دستشویی و ابدارخانه 4-استحاکم سقف بنا 5- دوام بخشیدن به جرزها 6- شیب بندی سقف و پوشش ان با اجر
منابع
کتاب بهارستان نوشته آیتی
کتاب شوکت الملک نوشته منصف
سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی