صنایع دستی بیرجند

مقدمه:
صنایع دستی و هنرهای سنتی هر منطقه بدون شک بخشی از میراث فرهنگی عظیم گذشتگان ماست و به عنوان آثار باقی مانده از فرهنگ اجدادی و سنتی سرزمین ما در دنیای ماشینی امروز قابل بحث و بررسی می باشد .
صنایع دستی هر منطقه متاثر از محیط فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است . منطقه خراسان جنوبی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست .
از میان بیش از 250 رشته شناسایی شده و کددار صنایع دستی در سطح کشور بیش از40 رشته در استان فعالیت داشته یا دارند که از این میان چهار رشته بومی و اصیل منطقه شامل گلیم بافی، جاجیم بافی، پارچه بافی سنتی، آهنگری سنتی از سابقه طولانی و اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.
اسامی رشته های صنایع دستی استان
1. قالی : انواع قالی با نقوش سعدی، خشتی ( چهار فصل) ـ کله اسبی ـ ریزه ماهی و …
2. قالیچه :انواع قالیچه با نقوش کاجی ـ جنگلی ـ گلدانی و … در کاربردهای زیراندازـ کناره ـ پشتی و …
3. گلیم :انواع گلیم و گلیمچه ـ جوال ـ چنته ( توبره ) – سفره آردی ـ نمکدان
4. جاجیم :انواع زیرانداز ـ روفرشی ـ روپشتی ـ دمپایی ـ کوسن ـ انواع کیف و ساک دستی
5. انواع پارچه های سنتی :احرامی بافی ـ برک بافی ـ حوله بافی ـ چادر شب ـ کرباس و …
6. رودوزی های سنتی :سرمه دوزی ـ پیله دوزی ـ خامه دوزی ـ نقده دوزی ـ ابریشم دوزی و …
7. البسه محلی :شامل لبـاس محلی عروس و دامـاد و لباس های محلی منـاطق روستـایی و عشایری استان
8. پای پوش های سنتی : گیوه بافی و گیوه دوزی و ساخت انواع چَپَت ـ چاروق ـ ساغری ـ گالش و …
9. نمد مالی :ساخت انواع کلاه نمدی ـ کهنک ( کپنک ) ـ زیرانداز ـ پادری
10. ترکه بافی :ساخت انـواع سبـد ـ تگیـج و … از شاخـه های سرخ بیـد ( مینـا ) و سافتـرگ ( بادام تلخ )
11. حصیربافی ( بوریا بافی) :ساخت انواع سبد ـ زنبیل ـ زیرانداز بوسیله الیاف درخت خرما و ساخت انواع سبد با استفاده از ساقه گندم ( پَخل )
12. خراطی :ساخت انواع پایه های چوبی میز ، مبل و صندلی ـ نی و قلیان و …
3. سازهای سنتی : ساخت انواع تار ـ سه تار ـ سنتور ـ دو تار ـ دف و نی وتعمیر کلیه سازهای سنتی
14. سفالگری :ساخت انواع تنور سنتی ـ گلدان ـ کوزه ـ تقار – کاسه
15. چلنگری (آهنگری سنتی) :ساخت انواع ابزار آلات فلزی شامل : زنگوله ـ میخ طویله و …
16. چاقو سازی
17. قفل سازی
18. علامت سازی
19. افزار فلزی ( اسلحه سازی و … )
20. مسگری :ساخت انواع دیگ های مسی ـ آفتابه لگن ـ انواع ظروف ـ ملاقه و کفگیر ـ آبپاش
21. حجاری ( سنگتراشی ) :
ساخت انواع سنگ قبر ـ هاون سنگی ـ دیزی و …
22. گچبری سنتی :ساخت انواع مقرنس ـ یزدی بندی و …
23. گروه پیشه های وابسته به صنایع دستیابریشم کِشی ـ رنگرزی سنتی ـ رفوگری ـ نخ ریسی و دباغی سنتی

قالی و قالیچه
تاریخچه قالی و قالیچه در منطقه جنوب خراسان به سالهای بسیار دور باز می گردد که با بررسیهای انجام شده می توان سابقه ای در حدود 200 سال برای قالیبافی قائل شد .قالیچه نیز همانند قالی زیر انداز دستبافی است که قدمت آن به لحاظ نیاز اجتماعی جوامع بشری ، امکان سریع نقل و انتقال و بافت آن به قبل از تولید قالی بر می گردد . شرکت شرق بیرجند از بزرگترین تولید کنندگان فرش در منطقه بیرجند بوده است . این شرکت را می توان قدیمی ترین شرکت خصوصی ایرانی در تهیه قالی دستباف معرفی نمود .

بطور کلی وضعیت قالیبافی منطقه در طی یکصد سال اخیر به سه دوره تقسیم می شود :
1ـ سالهای قبل از 1300 هـ . ش تا 1300 که دوران بافت قالی خوب و ممتاز منطقه است .
2ـ 1300 تا 1322 هـ .ش که در این دوره بخاطر وقوع جنگهای بین المللی اول و دوم به ویژه عواقب حاصل از آنها علیرغم تولیدات نسبتاً خوب مناطقی همچون مود و بیرجند ، رکود و آشفتگی خاصی در وضع صادرات و فروش فرش بوجود آمد که خود زمینه مناسبی برای تحولات آتی بود .
3ـ از ابتدای سالهای دهه 1330 هـ . ش دوران شکوفایی و تجدید حیات فرش منطقه آغاز گردید و به تدریج با آغاز فعالیت تولیدکنندگان و بافندگان زبده از جمله عزیز محمد زهرایی ، دکتر عبدالعلی احمدی عبدالمجید جمشیدی و غلامحسین کامیابی شهرت گذشته خود را بازیافت .
نحوه بافت : پس از نصب دار و چله کشی و نصب چوب هاف و کوجی چند رج به صورت گلیم باف بافته و همزمان کناره پیچ ( شیرازه ) که یک خامه سه لایی است میان سه تار کناری قالی عبور داده شده و در حین بافت کناره های قالی و قالیچه را سفت و محکم نگه می دارد . پس از ساده بافی ابتدای کار بافت قالی آغاز می شود . با بالا و پایین آوردن کوجی پس از هر رج تارهای زیر و رو تعویض می شوند بعد از بافت هررج پود نازک از دو ردیف تار زیر و روی قالی رد می شود . ابتدا با ضربات آهسته و ریز و سپس با ضربات محکم شانه بر پود می کوبند تا محکم شود پس از تعویض دوباره تارها ، پود ضخیم استفاده شده و کوبیده می شود . پس از بافت 2 تا 3 رج با دست و به ندرت با سرکش و شانه قسمت بافته شده صاف می شود و با قیچی پرداخت می گردد. دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است . که هر دو دارای بافت های تقلبی مشابه می باشند که به آن گره های جفتی می گویند . بافت جفتی اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام می گیرد و معمولاً از ظرافت و استحکام فرش می کاهد . بافت تایی ( یکی ) نیز در این استان رواج دارد که به لحاظ ظرافت و دقت بافت ، مدت زمان انجام کار را زیاد نموده و به این دلیل کمتر مورد استفاده قرار می گیرد .
مراکز مهم بافت قالی و قالیچه : بافت قالی در اکثر روستاها و شهرستانهای این استان رواج دارد بطوریکه حدوداً بیش از 80 % ساکنان روستاها به این حرفه اشتغال دارند . از مناطق مهم بافت قالی می توان به مود ، درخش ، نوفرست ، گسک ، چاج ، آسیابان ، تقاب نوکند ، سربیشه ، خوسف ، القار ، باغستان ، کوشکک ، خسروآباد ، نهارجان ، شاخنات ، فورخاص دره عباس ، رجنوک ، سرچاه ، فضل آباد و… اشاره کرد . بافت قالیچه در اکثر روستاهای استان معمول می باشد که عمده تولید آن مربو ط به بخش زیر کوه قاین ( روستاهای بمرود ، اِسفاد ، آبیز ، شاهرخت و …) است و از دیگر مناطق مهم تولید قالیچه های پشمی می توان به روستاهای خلف ، فیض آباد ، سراب ، تک خان سیدآباد ، خور ، خوسف ، شیرگ آقا ، درویش آباد ، عربخانه ، حاجی آباد ، فندُخت ، شمس آباد ، بهمن آباد گرماب ، تیغاب ، اسفدن ، شاخنات ، گازار ، دُرُح ، چاه دراز ، سرزه ، گورید ، کم چاه ، مزار ساقی و بیچند اشاره کرد.

سفالگری

سفالگری در منطقه خراسان جنوبی کاملاً جنبه کاربردی داشته و آنچه حائز اهمیت است سفال منطقه بدون لعاب می باشد و یا به صورت لعاب ابتدایی انجام می گیرد.
کار سفالگری در بیرجند خاص مردها بوده ولی در مهدیه(شاهزیله)اگر کارگر مرد نباشد زنان در آوردن گل و جابجا کردن کوزه ها کمک می کنند ، اما در پشت چرخ نمی نشینند .
روستای شاهزیله و کوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی می باشند ، خاک مورد استفاده معمولاً خاک مل و خاک رس بندی و کوره ها اکثراً زمینی بوده و سوخت آن گازوئیل می باشد . چرخکاری در این منطقه به روش ابتدایی و اکثراً با چرخ پائی است امادر سالهای اخیر از چرخ برقی نیز استفاده می کنند . تکنیکهای سفالگری به روشهای مفتولی ( کوپل ) و چرخ کاری است و معمولاً برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده می شود . گاهی مقداری شن به خاک سفالگری اضافه می شود چون سفالگران منطقه بر این باورند که وجود شن در خاک باعث استحکام بیشتر و بالارفتن مقاومت گل در هنگام پخت شده و در ضمن سرما را در درون ظرف نگه می دارد و یا از موی انسان به عنوان لویی استفاده می شود.

سبد بافی خراسان جنوبی
یکی از صنایع دستی مهم و پر ارزشی که با هزینه بسیار ناچیز ، ساخته هایی زیبا می آفریند ، سبدبافی است مردم شهرستان بیرجند فعالیت عمده ای در این حرفه دارند . بطوریکه در سال 1369 از حدود یکصد روستای استان خراسان بزرگ که به این رشته اشتغال داشته اند ، 63 روستای آن در اطراف شهر بیرجند ، خصوصاً کوهپایه های رشته کوه باقران قرار داشته است .
مواد اولیه این تولیدات ، کاه و شاخه های نازک درختان سرخ بید و بید مشک می باشد. مردم زحمتکش این منطقه در زمستان ساقه های نازک را قبل از جوانه زدن از درخت جدا می کنند . شاخه های بیدمشک در زمستان مرغوب تر است ولی در طول سال قابل استفاده می باشد. به دلیل جمع آوری مواد اولیه در زمستان و کم کار بودن روستائیان ، سبد بافی در این فصل از رونق بیشتری برخوردار است .
بافت سبد با استفاده از شاخه های نازک به ( سفترک بافی) و تهیه محصول با ساقه گندم به (پخل بافی ) معروف است ، که در ذیل به شرح آن پرداخته شده است .
انواع بافت:
۱) سفترک بافی (safterk bafy)
۲)پخل بافی (Pakhal bafy)

سفترک بافی: (Safterch)
برای بافت سبـد در بیرجند معمولاً از شاخه های نازک درخت استفاده می شود که اکثـراً از چـوب
" بیدمشک " و همچنین چوب " سرخ بید " است که بدون گل و میوه می باشد . سبـدهای تهیه شده از بیدمشک، به زبان محلی به سبدهای سفترک ( سفتوک) معروف است .

مراحل کار:
برای شروع بافت ابتدا شاخه های نازک مناسب بافت سبد را از درخت جدا کرده و متناسب با بلندی چوب ها از یکدیگر تفکیک شده ، سپس شاخ و برگ های ریز اطراف ترکه ها را می برند . اگر ترکه های چوب مرطوب و قابل انعطاف باشد می توان کار بافت سبد را شروع کرد. ولی در صورت خشک بودن ترکه ها، آن ها را در حوضچه های آب قرار می دهند. اگر آب سرد باشد به مدت 15 روز در صورت گرم بودن یک هفته زمان کافی است تا ترکه ها آماده بافت شوند.
" سافت های " انتخاب شده برای کار را مضربی از 4، در نظر گرفته و ترکه های چهارتایی را با هم جفت کرده بصورت 2 دسته عمود بر روی یکدیگر قرار می گیرند . سافت های سوار شده روی هم را
" تو" نامند که در واقع حکم تیرکی در مروار بافی را دارد.
پس از آن بافت با دو ترکه " بافتنی " نامیده می شود ، آغاز می گردد . در ابتدا برای اینکه توهای سوار بر هم از حالت اولیه خارج نشوند بافتنی را تا زده و چهار ترکه بین آن قرار می گیرد ( دو بافتنی روی 4 ترکه ، 2 بافتنی زیر 4 ترکه ) و بصورت 4 تا زیر 4 تا رو از چهار طرف یک یا دو بار عبور داده ، سپس هر بافتـنی به روش یکـی زیر یکـی رو دور را دور مـربع تشـکیل شده ، بافته می شود.
در هر جایی که سافت بافتنی تمام شد دوباره سافت جدیدی از جای بافت قبلی عبور داده شده و بافت ادامه می یابد. در صورت تمام شدن طول " تو " می توان سافت جدیدی جایگزین نمود. گاهی اوقات برای بزرگ تر کردن دور بافت می توان در حین بافت به تعداد توها نیز اضافه کرده که در واقع این مرحله از کار شبیه بافت شعاعی در بامبو بافی است .
هنگام بافت سبدهایی که حالت گود دارند ، جهت گودی دادن به بافت ، تو را با دست خم کرده و سافت بافتنی را زیر دست حالت داده و از لابلای توها عبور می دهند . با تکرار این عمل به بافت، حالت کفی و دیواره داده می شود.
جهت کور کردن لبه سبد ، توها را به داخل سبد خم کرده و زیر بافتنی های لبه سبد جای می دهند . مرحله بعد مرحله اصلاح سبد است . بعد از اینکه بافت سبد به اتمام رسید ، نیاز است سر سافت های اضافی اطراف سبدکه از بافت، بیرون قرار گرفته بوسیله کارد ، برش داده شوند. بدین صورت بدنه سبد حالت هموار و یکنواخت تری به خود می گیرد.
سبدهای بافته شده با بید مشک سبز رنگ بوده و از مقاومت بیشتری نسبت به سبدهای قرمز رنگ سرخ بید برخوردار می باشد.
گاهی برای زیباتر شدن محصول، پوسته ی روی سافت سرخ بید را می کنند تا در بافت ایجاد نقش شود و همچنین با به کار بردن سرخ بید در زمینه بید مشک نیز ایجاد نقش های مشابه می نمایند.
از این شیوه بافت در اطراف مشهد برای بافت نوعی سبد استفاده می شود که به ارغوان بافی معروف است و محصولات آن بیشتر مشابه مروار بافی است . مواد اولیه ارغوان بافی را شاخه های نازک درخت که قرمز رنگ ( عنابی ) و به " ارغوان " معروف است، تشکیل می دهد .
از مهمترین محصولات سفترک می توان به موارد زیر اشاره نمود:
)شولگ (Shoolg)
)کواره (Cavare)
)کالبز (Calbez)
)تگیج (Tagej)
شیوه بافت در تمام محصولات ذکر شده یکی بوده تنها دلیل متمایز کردن سبدها از هم ، نوع کاربرد و شکل ظاهری سبد می باشد.
شولگ: نوعی سبد گرد دارای دیواره ای بلند ، که در قسمت دهانه تنگ می شود. پس از بافت سبد، با نخ های کلفت دسته ای به دو طرف آن تعبیه می کنند تا بتوان آن را آویزان کرد. این محصول با دیواره کوتاه نیز بافته می شود و جهت نگه داشتن کشک محلی مورد استفاده قرار می گیرد. نوعی از این سبد بین درویشان رواج دارد که " کژکول – کشکول" نامیده می شود.
کواره: سبد مستطیل شکل ته گودی که در گذشته، به دو طرف بارکش وصل کرده و محصولاتی مانند انگور با آن حمل می کرده اند.
کالبز( کالَک بِز ) : سبدهای گرد نسبتاً بزرگ، دارای بافتی درشت که فواصل باز بین سافت ها بیشتر بوده و این نوع سبد جهت نگهداری قوزه پنبه کاربرد داشته است .
تگیج (تختک) : سبدهای تخت بزرگی که کمی محدب است و جهت آبکش کردن برنج مورد استفاده قرار می گیرد. بافت سبد باید ریز و از سافت های نازک مینا باشد ، زیرا سافت بید مشک کمی تلخ است و تلخی خود را به برنج پس می دهد.
از این محصول برای خشک کردن برگ زردآلو ، کشک محلی و… و از نوع خیلی کوچک آن برای سبد سبزی استفاده می کنند. همچنین نوعی تگیج گرد کاملا مسطح نیز بافته می شود که به عنوان دمی بکار می برند. برای بافت تگیج جهت مواردی غیر ازآبکش برنج از سافت بید مشک نیز استفاده می شود.
مراکز بافت:
از مهمترین مراکز بافت سبد در استان خراسان جنوبی می توان به شهر خوسف و روستاهای تابعه ، شهرستان قاینات ، شهرستان نهبندان و بویژه روستای دهسلم ، شهرستان بیرجند و روستاهای حاشیه رشته کوه باقران از قبیل نوک ، کوچ ، چهارده ، خراشاد ، یشت ، رزگ ، ملک آباد ، مزگ و … ) و برخی روستاهای شهرستان سربیشه از قبیل کاهی اشاره نمود . بطور کل رشته سبد بافی بدلیل نیاز به بیدمشک (بادامشک ) که یک درخت کوهی می باشد در اکثر روستاهای کوهپایه ای استان بصورت فعال یا نیمه فعال به حیات خود ادامه می دهد .

پخل بافی: (Pakhal Bafy) ( سبد کاهی )
در خراسان نوع دیگری از سبدبافی رواج دارد که به زمان محلی پخل بافی گویند. مواد اولیه آن از ساقه گندم تهیه می شود.

مراحل کار:
بدین گونه که هنگام برداشت گندم ، خوشه ی گندم را با ساقه آن درو کرده، قسمت بند خوشه را که دارای دانه های گندم است جدا می کنند . قسمت بدون بند جهت بافت سبد بکار می رود . باید پوست رویی ساقه را کنده و ساقه ها را به مدت 48 ساعت در آب قرار می دهند تا کاملاً نرم ، انعطاف پذیر و آماده برای بافت گردد .
برای شروع بافت دو ساقه گندم را در دست گرفته که اصطلاحاً " تو " نامند . ساقه ی دیگری که " ساقه پیچ " گفته می شود ، در وسط تو قرار داده و شروع به پیچاندن دور توها می نمایند . به اندازه ای آن را می پیچند که با تا دادن آن یک دایره کوچک تشکیل شود سپس بافت را خم کرده و توها همه زیر دست قرار می گیرند تا فرم دایره ای کوچک مشخص شود.
برای بست زدن، ساقه پیچ را بعد از 3 دور پیچاندن ، از زیر سوراخ ردیف قبلی عبور داده و به روی کار آورده ، دوباره یک دور، دور" توها " پیچیده و از روی تک قلاب بوجود آمده بست می خورد و به زیر کار می رود. در این هنگام ساقه پیچ دوباره زیر کار قرار گرفته و برای پیچاندن آماده می باشد . بنابراین با 3 دور پیچاندن یک بست زده می شود و بافت به همین صورت ادامه می یابد.
زمانی که طول ساقه پیچ کوتاه می شود ، در قسمت بست ، ساقه پیچ کوتاه را به توها داده و ساقه جدید را در قسمت پشت بست قلاب کرده و شروع به پیچاندن می کنیم . به همین ترتیب دسته ی توها را حول مرکز دور داده و با پیچاندن بافتنی دور توها و بست زدن، کف محصول به اندازه ی دلخواه در می آید. برای ایجاد دیواره ، پس از کامل شدن کفی ، دسته ی تو را روی ردیف کناره ی کفی قرار داده و بافت را ادامه می دهیم . به طوری که توها به صورت فنری روی هم قرار گیرند و دیواره ی محصول به ارتفاع دلخواه برسد.
جهت کور کردن انتهای بافت به جای یک بست 2 بست خورده و ساقه پیچ به داخل بافت می رود. برای محکم شدن بافت می توان به قسمت کور شده ، پارچه دوخت. گاهی اوقات ، برای تزیین سبد از کامواهای الوان استفاده می کنند بدین ترتیب که 1 یا 2 سانت از ساقه را بوسیله کاموا می پوشانند و از ساقه تزئین شده به عنوان ساقه پیچ استفاده می شود به نحوی که قسمت کاموایی روی کار قرار گیرد. همچنین در بعضی از سبدها برای تزیین بیشتر ، لبه سبد بصورت زیگزاک بافت می شود . بدین ترتیب که دور دسته ای از تو را ساقه پیچ پیچیده و با دست به حالت زیگزاک فرم داده و به لبه ی محصول متصل می کنند.
مراکز بافت :
بطور کلی از قدیم الایام د ر هر جایی که گندم کشت می شده ، مردم آن منطقه با این نوع سبد آشنایی کامل داشته و بافت آن را انجام می داده اند . هم اکنون این هنر در حال منسوخ شدن می باشد ، تنها افراد مسن با آن آشنا هستند که از آنجمله می توان به خانمها حوا پیر و فاطمه فضلی از هنرمندان شاخص استان در این رشته اشاره نمود . از مهمترین مراکز پخل بافی استان خراسان جنوبی می توان به بخش خضری شهرستان قاینات و تعدادی از روستاهای شهرستان سرایان از جمله : چرمه ، خاور و سراب اشاره نمود .

12