مجموعه تکنیک های روان شناختی تکنیک شش کلاه تفکر
معرفی
رضا برومند
کارشناسی روان شناسی بالینی از دانشگاه اصفهان
کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی از دانشگاه شیراز
دکترای تخصصی مشاوره خانواده از دانشگاه هرمزگان
2
تکنیک شش کلاه تفکر
six thinking hats technique
یکی از مهم ترین تکنیک های خلاقیت است
3
حساسیت به خطر بخشی از کارکرد مغز است
4
مقدمه
غیر ممکن است که بتوانیم در یک زمان در جهت های مختلف حساس شویم
همانگونه که نمی توانیم یک باشگاه گلف تاسیس کنیم که همزمان هم بهترین باشگاه گلف باشد و هم بهترین باشگاه اتوموبیل رانی
5
بدون تردید روش تفکر با شش کلاه یکی ازمهم ترین تحول در تفکر بشر طی دوهزار و سی صد سال گذشته است.
6
تفکر موازی زیر بنای تفکر شش کلاه
خانه ویلایی زیبایی را در نظر بگیرید
یک نفر جلو خانه ایستاده است
یکی پشت خانه
یک ظلع شرق
دیگری ضلع غرب
هر یک در مقایسه با بقیه زاویه دید
متفاوتی دارند
7
تفکر موازی
تفکر موازی یعنی اینکه هر چهار نفر
با هم حرکت کنند و در هر لحظه
زاویه دید مشترکی داشته باشند
8
پایه و اساس تفکر موازی این است که تمام افراد در یک لحظه به موضوع مورد بحث از زاویه و جهت ثابتی می نگرند.
اما می توان این زاویه و نگرش ثابت را تغییر داد.
مانند اینکه از فرد خواهیم از ضلع شمالی به جنوبی ساختمان برود
9
کلاه نمادی برای جهت های اندیشیدن افراد است
10
چرا کلاه؟
ما اغلب می گوییم: «کلاهت را سرت بگذار.»
بین کلاه (انواع مختلف کلاه ها) و تفکر،
پیوند دیرینه ای وجود دارد.
کلاه غالبا بیان کننده نقشی است که در
حال اجرای آن هستیم؛ مثلا: کلاه بیس بال،
کلاه سربازی (کلاهخود)، کلاه پرستاری و…
11
از همه مهمتر آنکه کلاه را می توان به راحتی بر سر گذاشت و برداشت.
کلاه همیشه به شما چسبیده نیست.
کلاه بخشی از پوشش شماست که به راحتی می توانید بر سر بگذارید یا بردارید
این نکته مهمی است زیرا هر کس باید بتواند در مواقع ضروری از هر یک از آنها استفاده کند.
12
در اینجا کلاه ها جنبه خیالی و فرضی دارند
اگر چه برخی اوقات کلاه های واقعی هم مورد استفاده قرار می گیرند
اما اغلب از پوسترهای کلاه ها استفاده می شود و به دیوار نصب می شود تا یادآور جهت های فکری فرد باشد
13
در جریان زندگی خویش که بخشی از آن در سازمان ها، محیط های خانوادگی و یا در کنار دوستان سپری می شود، گاهی نیازمند برگزاری جلسات برای اتخاذ تصمیمات جدید هستیم .
اگرچه گاه گاه در تصور مردم ، برگزاری جلسات به عنوان یک عمل غیرکارا مطرح می شود اما بهره گیری درست و اصولی از آن می تواند بسیار اثر بخش باشد.
به همین علت هر نشستی در خانواده و یا با دوستان و یا در محل کار و نظیر اینها می تواند زمینه یی برای شروع یک تصمیم گیری ارزشمند باشد.
15
ادوارد دوبونو پدر تفکر خلاق در کتاب «شش کلاه تفکر» یک روش خلاقانه ارایه می کند و از طریق آن می کوشد نشست افراد به دور یکدیگر را به اقدامی ثمربخش و کارا تبدیل کند.
«دوبونو» سعی می کند به کسانی که به دور هم جمع می شوند،بیاموزد که به تفکر خود را نظم دهند
و آنگاه در این میان ، به راه های خلاقانه بیاندیشند و با یک هماهنگی مدبرانه نتایج را طبقه بندی و اولویت بندی کرده و در تصمیم گیری ها از آن استفاده کنند.
17
ادوارد دوبونو کیست ؟
ادوارد دوبونو Edward de Bono در سال ۱۹۳۳ در مالت به دنیا آمد.
او در زمان جنگ جهانی دوم در دانشگاه مالت در رشته پزشکی تحصیل کرد.
سپس با کمک هزینه تحصیلی رودس، به دانشگاه آکسفورد رفت و با دریافت مدرک افتخاری در رشته های روانشناسی و علوم طبیعی و مدرک دکترای فلسفه از آن دانشگاه فارغ التحصیل شد.
او همچنین دارای مدرک دکترا از دانشگاه کمبریج و کارشناسی ارشد از دانشگاه مالت است.
ادوارد دوبونو را به عنوان نویسنده و متفکر می شناسند.
عمده فعالیت های او در زمینه شیوه های فکر کردن و آموزش تفکر خلاق است.
او توانایی فکر کردن را یک مهارت و در واقع مهم ترین مهارت انسانی می داند و معتقد است فکر کردن مهارتی آموختنی است و نباید آن را با هوش اشتباه گرفت.
20
شش کلاه تفکر
روش شش کلاه تفکر
ادوارد دوبونو در کتاب «شش کلاه تفکر» روشی را برای فکر کردن
گروهی پیشنهاد می دهد.
هدف از این روش نظم بخشیدن به تفکر، یافتن راه های
خلاقانه، طبقه بندی، اولویت بندی و تصمیم گیری صحیح است.
.
در این روش یک نفر به عنوان مدیر جلسه کلاه آبی به سر می گذارد.
دیگر اعضای گروه ابتدا با کلاه سفید حاضر می شوند
و سپس در پایان هر مرحله کلاه خود را با رنگ دیگری عوض می کنند.
رنگ کلاه ها مفهوم نمادین دارد.
22
شش کلاه تفکر، روش بسیار ساده ای است
هر یک از روش های اساسی شش گانه ی تفکر با کلاهی
به رنگ متفاوت با کلاه دیگر معرفی شده اند
به این طریق ، فکر کردن را می توان به
دلخواه خود ، از روشی به روش دیگر تغییر داد .
در هر لحظه ممکن است به نوع خاصی از تفکر نیاز باشد .
شش کلاه تفکر ، یک مبنای داوری عینی را برای دوری جستن از بحث و جدل و تفکر خصمانه و رو آوردن به پژوهش گروهی در مورد یک موضوع فراهم می آورد
24
این کلاه ها که برای تفکر متفاوت به سر گذاشته می شوند، به اختصار اینها هستند:
•کلاه سفید: واقعیات و سایر اطلاعات لازم درباره مساله را مطرح می کند.
•کلاه قرمز: درباره موضوع به بیان احساسات و عواطف می پردازد.
• کلاه آبی: تمام این نکات را جمع بندی می کند.
• کلاه سیاه: جنبه های منفی یا بدترین حالت ممکن را راجع به موقعیت ارائه می کند.
• کلاه زرد: جنبه های مثبت و مزایای موقعیت را در نظر می گیرد.
• کلاه سبز: به ایده های خلاق که از نگاه نو به مساله ناشی می شوند، توجه می کند.
26
شش کلاه فکری به ما این امکان را می دهد که به فکر خود مسلط شویم و تنها چیزهایی را که می خواهیم، فراخوانیم.
از طرف دیگر بدین وسیله می توان افراد را در جلسات و نشست ها و … از مسیر عادیشان بیرون کشید تا درباره ی موضوع مورد نظر به نوع دیگری بیندیشند.
27
در این تکنیک لازم است گهگاه کلاه های افراد را مورد شناسایی و از آنها تفکر به سبک خاصی را در خواست نماییم.
چون تنها دانستن نوع کلاه فرد از طریق دقت در صحبت هایش کافی نیست بلکه آنچه اهمیت دارد، «تلاشی منظم و آگاهانه برای پیگیری و استمرار یک سبک فکری است.
28
اهداف تکنیک شش کلاه تفکر
این تکنیک براساس دو هدف اصلی طراحی شده است:
1ـ ساده کردن تفکر:
از طریق محصور کردن اندیشه، برای این که انسان بتواند در هر زمان فقط به یک چیز فکر کند یا در یک حالت قرارگیرد.
اندیشنده به جای توجه همزمان به عواطف، منطق، اطلاعات، امید و خلاقیت می تواند جداگانه به هر یک آنها بپردازد
و بدین ترتیب تفکری ساده تر، دقیق تر، شفاف تر، سریع تر و اثربخش تر خواهد داشت.
2- فراهم کردن زمینه برای به جریان انداختن تفکر (تغییر الگوهای ذهنی):
همانطور که گفته شد اگر کسی در یک جلسه مرتب منفی بافی کند، می توان از او خواست کلاه سیاه خود را کنار بگذارد، به جایش از کلاه سبز یا زرد یا رنگ دیگری استفاده کند.
بدین ترتیب بدون این که غرور و شخصیت او را جریحه دار کرده باشیم ، زمینه ای برای تغییر جهت و زاویه ی دید او فراهم می کنیم.
در واقع کلاه ها در حکم نوعی تابلوی راهنما برای تغییر مسیر و روش فکری هستند
تا فرد بتواند بدین وسیله عواطف را از منطق و خلاقیت را از. اطلاعات و مانند آن جدا کند
31
سبک فکری شش کلاه رنگی
کلاه سفید
این کلاه برای ارائه یا درخواست واقعیت ها واعداد و ارقام به شیوه ای کاملاً خنثی (بی طرف)، عینی و بدون قضاوت یا نتیجه گیری به کار می رود.
بنابراین اگر خواهان واقعیت ها و ارقام محض هستید، از طرف مقابل بخواهید با کلاه سفید جوابتان را بدهد
زمانی که می خواهید طرف مقابلتان متوجه شود که شما فقط قصد دارید واقعیت ها را بدون نظر شخصی و قضاوت ارائه کنید
به او بگویید من الان با کلاه سفید صحبت می کنم.
34
به عنوان مثال اگر از کسی که کلاه سفید بر سر گذاشته بخواهید که نظرش را در مورد بیکاری بیان کند.
بایستی جوابی نظیر این بشنوید: آمار فارغ التحصیلان بیکار بعد از گذشت شش ماه از زمان فارغ التحصیلی 120000 نفر است
بنابراین هر کس که با محصور کردن پرسش ها درصدد به دست آوردن اطلاعات محض است یقیناً کلاه سفید بر سر دارد.
برای اطمینان از این که واقعاً دارید با کلاه سفید فکر می کنید یا نه، سعی کنید متوجه شوید که آیا در حال جستجوی واقعیت ها هستید یا می خواهید قالبی برای عقیده تان بسازید.
بدین وسیله به خوبی می توان تصور کرد که چرا اکثر سیاستمداران در مورد استفاده از کلاه سفید دچار مشکل می شوند.
36
در کاربرد کلاه سفید، سه پرسش مهم است:
چه اطلاعاتی داریم؟
اطلاعات مفقوده کدامند؟
چگونه به اطلاعات مورد نیازمان دست یابیم؟
37
کلاه سرخ
کلاه سرخ ابزار مناسبی است برای بیرون ریختن احساسات، هیجانات، استقرارها، حدس ها، درک های شهودی و اموری که احتیاج به استدلال نداشته باشد،
باید توجه داشت که اگر در فرآیند تفکر و صحبت ها به این گونه امور توجهی نشود، آنها در پس پرده، پنهان شده و به صورت مخفی بر تمام تفکر فرد و مذاکرات اثر می گذارند.
فکر کردن با کلاه قرمز تقریباً نقطه ی مقابل فکر کردن با کلاه سفید است، که کاملاً مبرا از رنگ های عاطفی و هیجانی و… است.
به عنوان مثال وقتی از کسی جملات زیر را می شنوید مطمئن باشید که با کلاه قرمز فکر می کند.
…. چرایش را نپرس.
… فکر کنم قیمت این زمین تا سه سال دیگر خیلی بالابره.
39
برای فکر کردن با کلاه قرمز، احتیاجی به اثبات کردن، دلیل آوردن و استدلال نیست.
بر اساس دیدگاه سنتی، عواطف فکر را آلوده می کند و متفکر خوب، کسی است که سرد و بی اعتنا باشد تا تحت تاثیر عواطف و احساسات قرار نگیرد.
بسیار گفته می شود که زنان بیشتر از آن عاطفی هستند که بتوانند متفکران خوبی باشند.
اما با این حال تصمیم خوب در نهایت باید عاطفی باشد.
بر روی عبارت در نهایت به این دلیل تاکید می شود که در فرآیند تصمیم گیری پس از بررسی های خنثی، منطقی، بدون عاطفه یا قانونمند برای اخذ تصمیم قاطع، اثربخش، مفید، شجاعانه و سریع عاطفه لازم است.
41
در نهایت فرد تصمیم گیرنده با موضوع، ارتباط عاطفی برقرار کند.
در انسان پیش زمینه های عاطفی نیرومندی از قبیل ترس، خشم، نفرت، سوءظن، حسد یا عشق وجود دارد که هر نوع ادراکی را محدود و تحت تاثیر قرار می دهد.
لذا یکی از اهداف استفاده از کلاه قرمز آشکار سازی این گونه پیش زمینه هاست، تا عوارض اثرات بعدی آن مشخص و جلوگیری شود.
42
کلاه سرخ، انگیزه ی کشف احساسات پنهان و دخیل در فکر را تحریک می کند
و به فرد این امکان را می دهد که چنین احساساتی را به محض پدیدارشدن، بر ملا سازد.
43
کلاه سیاه
تفکر کلاه سیاه تفکری منفی است اما غیر عاطفی. منفی گرایی عاطفی مثل مثبت اندیشی عاطفی نقش کلاه سرخ است
منظور از تفکر منفی ولی غیرعاطفی، تفکری منفی توام با دلیل و استدلال است نه منفی گرایی احساسی صرف که مربوط به نقش کلاه سرخ است.
کلاه سیاه نشان می دهد که چرا چیزی قابل اجرا نیست.
او به مخاطره ها و خطرها اشاره می کند و آنها را مشخص می کند.
تفکر کلاه سیاه استدلال نیست بلکه تلاشی عینی برای جا دادن عنصرهای منفی در موضوع است.
45
یکی از ارزش های این تکنیک، جدا کردن تفکر منفی عاطفی از تفکر منفی منطقی است.
از آنجایی که گرایش ذهن به امور منفی، فشار زیادی به فکر وارد می کند یک اندیشنده باید فرصت هایی برای منفی بافی های خود داشته باشد تا آن فشارها را خنثی کند.
به همین منظور کلاه سیاه پیش بینی شده است.
در واقع کلاه سیاه فرد را به طورغیر مستقیم وادار می کند تا به دو جنبه ی مثبت و منفی موضوع توجه نماید و ناخودآگاه عنان منفی گرایی را رها کند.
47
کاربرد کلاه سیاه با پرسش های زیر همراه است:
آیا این درست است؟
آیا این مناسب است؟
آیا انجام این کار ننتیجه بخش خواهد بود؟
چه خطرها و مشکلاتی بر سر راهمان هست؟
48
کلاه زرد
کلاه زرد بیانگر جنبه های مثبت و خوشبینانه است.
دیدگاه کلاه زرد درست نقطه ی مقابل کلاه سیاه است و بر عکس آن با ارزیابی های مثبت سروکار دارد.
تفکر مثبت معجونی است از کنجکاوی، لذت، و میل به عملی کردن چیزها.
نباید فراموش کرد که تفکر مثبت یا منفی هم در اموری که برای آینده در نظر گرفته ایم و هم در اموری که قبلاً اتفاق افتاده است تاثیر می گذارد.
50
اغلب افراد زمانی درباره ی فکری مثبت می اندیشند که در آن بلافاصله چیزی را به نفع خود تشخیص می دهند.
لذا نفع شخصی شالوده ی اصلی و محرک مثبت اندیشی افراد منفی گراست.
.
51
بنابراین حد و مرز و شدت و حدت خوش بینی یا مثبت اندیشی بستگی به کنش، انگیزه و امیدی دارد که از تعامل و داد و ستدهای پیچیده و درونی بین اهداف، اراده، استعدادها، شرایط محیطی، تجربه فرد و غیره حاصل می شود.
52
لذا فقط خود فرد می تواند میزان خوش بینی یا تفکر مثبت خود را ارزیابی یا تعدیل کند
در حالی که تفکر مثبت با کلاه زرد منتظر رسیدن چنین انگیزه هایی نمی نشیند.
53
به عبارت دیگر تفکر مثبت نتیجه ی مشاهده ی مزیت یک فکر یا پیش بینی موفقیت آن نیست.
بلکه اصولاً چون توجه چندانی به مسایل منفی ندارد، همیشه وضع موجود و آینده را مثبت می بیند.
بنابراین منتظر رسیدن احساس خوشایندی از آینده نمی شود تا بعد از آن شروع به مثبت اندیشی کند.
حتی بسیاری از مثبت اندیشان گزاره های منفی و تهدیدات را سریع به فرصت تبدیل می کنند.
به طور خلاصه، کلاه زرد در حکم تلاشی سنجیده و آگاهانه برای مثبت فکرکردن است.
55
کسی که کلاه زرد را به کار می برد، از خود یا دیگری این پرسش ها را مطرح می کند:
این کار چه منافعی در پی دارد؟
چرا باید نتیجه بخش باشد؟
56
کلاه سبز
کلاه سبز بیانگر خلاقیت، نوآوری و ایده های نو است.
کلاه سبز این امکان را به ما می دهد که وارد نقش خلاق شویم.
درست همانطور که کلاه سفید ما را در نقش واقعیت یابی و کلاه زرد در نقش مثبت اندیشی، کلاه سیاه در نقش منفی و کلاه سرخ در نقش احساسی وارد می ساخت.
در واقع به کلاه سبز بیش از هر کلاه دیگری نیاز داریم.
با این کلاه می توان بسیاری اوقات برای تحریک ذهن خلاق دیگران، عمداً فکرهای غیرمنطقی بیان کنیم. این گونه افکار حتی اگر برانگیزاننده هم نباشند، برای پیشگیری از انجماد فکرهای منفی ناشی از کلاه سیاه لازم و مفیدند.
58
همه ی این فکرها تنها زیر کلاه سبز می تواند مطرح و حفظ شود.
کلاه سبز را آگاهانه بر سر می گذارید و این بدان معناست که وقتتان را به تفکر خلاق عمدی اختصاص داده اید
59
کاربردهای پنج گانه مهم کلاه سبز عبارتند از:
مطالعه و بررسی امور و مسائل
ارائه طرح ها و پیشنهادها
ارائه راهکارها
ارائه ایده های نو
ایجاد انگیزه
60
کلاه آبی
بیانگر تنظیم و ساماندهی فرآیند برنامه ریزی برای تفکر و استفاده از کلاه های دیگر است.
در واقع زمانی که با کلاه آبی فکر می کنیم به اصول موضوع فکر نمی کنیم، بلکه به سبک تفکری فکری می کنیم که برای مطالعه و پژوهش موضوع لازم است.
برای روشن شدن موضوع می توان گفت:
کاری که یک رهبر ارکستر در مورد ارکستر می کند مثل کاری است که کلاه آبی با اندیشنده می کند.
وقتی کلاه آبی بر سرمان می گذاریم به خودمان یا دیگران می گوییم که چه کسی چه کلاهی به سر بگذارد.
62
کلاه آبی کلاه برنامه ریزی برای تفکر آدمی است.
برنامه ی کلاه آبی می تواند به وسیله ی کسی که از پیش برای اداره ی جلسه تعیین شده است، اجرا شود
و یا همچنین همه ی شرکت کنندگان می توانند در نقش کلاه آبی ظاهر شوند.
اندیشنده ی کلاه آبی، رانندگی نمی کند بلکه به رانندگان نگاه می کند و به مسیری توجه دارد که باید پیچیده شود.
او کسی است که گزینه های ایجاد شده را یادداشت و بحث های آشفته را شکل می دهد.
کلاه آبی نماد تفکر برای تفکر است.
کلاه آبی نماد کنترل فرآیند تفکر است
64
کلاه آبی نکات زیر را مد نظر قرار می دهد:
اکنون کجا هستیم؟
گام بعدی چیست؟
برنامه ریزی برای تفکر
مشاهده و تعبیر و تفسیر آن
65
نکته :
ممکن است این سئوال مطرح شود که اول کدام کلاه را باید به سر گذاشت.
کلاه سیاه یا کلاه زرد را؟
در واقع سئوال این است که ابتدا باید تهدیدات را رفع کنیم یا فرصت ها را کشف کنیم؟
می توان استدلال کرد که در ابتدا همیشه باید کلاه سیاه را بگذاریم
تا بدون صرف وقت زیاد، فوراً فکرهای بی فایده را کنار بگذاریم
زیرا دیدن نقص های یک پیشنهاد، خیلی آسان تر از ملاحظه ی مزیت های آن است.
67
از این رو اگر در مورد یک پیشنهاد، اول از کلاه سیاه استفاده کنیم، بعید است هیچ پیشرفتی داشته باشیم.
چون یکباره ذهن متوجه جهت منفی موضوع شده و دیگر دشوار است جنبه ی مثبت (فرصت ها) را ببیند.
68
از این رو در پاسخ به سئوال مطرح شده بایستی گفت:
توصیه می شود ابتدا از کلاه زرد استفاده شود.
بخصوص وقتی عقیده های نو و دگرگونی ها را بررسی می کنیم.
69
کاربردهای شش کلاه تفکر
70
در کاربرد شش کلاه تفکر دو روش داریم:
کاربرد گاهگاهی
کاربرد سیستماتیک (روش متوالی)
71
کاربرد گاه گاهی
متداول ترین روش است.
در این روش هر یک از کلاه ها بطور جداگانه به کار برده می شوند (در صورتی که بخواهید کلاه ها را جابجا کنید می توانید آن ها را دوتا دوتا به کار برید).
72
در جلسه ای یا در حین گفتگو، شخصی پیشنهاد می کند که از یکی از کلاه ها استفاده شود.
سپس جلسه یا گفتگو ادامه می یابد.
مدت زمان استفاده از این کلاه پیشنهادی فقط دو یا سه دقیقه است.
کاربرد گاهگاهی این کلاه ها به شخص فرصت می دهد تا نوع خاصی از تفکر انتخاب کند یا تغییر دهد.
کلاه ها وسیله ای برای تغییر فکرند
73
کاربرد سیستماتیک (متوالی)
در این روش ترکیب کاربرد کلاه ها از قبل تعیین و مشخص می شود.
کلاه ها یکی پس از دیگری به کار برده می شوند.
این روش زمانی به کار می رود که ارائه فوری و موثر موضوعی ضروری باشد.
74
این روش همچنین در مواقعی به کار برده می شود که کشمکش یا مجادله ای بر سر موضوعی در کار باشد و هیچ تفکر مفیدی هم در آن باره انجام نشده باشد
75
کاربرد شخصی
شما می توانید با بر سر گذاشتن یکی از این شش کلاه، نوع تفکرتان را به دیگران نشان دهید.
76
شخص دیگر
وقتی مشغول صحبت کردن با دیگری هستید، می توانید از او بخواهید تا کلاه خاصی را بر سر بگذارد یا از سر بردارد و یا کلاه ها را با هم عوض کند.
این کار به شما کمک می کند تا بدون آزردنش از او بخواهید نحوه تفکرش را تغییر دهد.
77
کاربرد گروهی
هنگام کار با گروه، رهبر گروه یا فرد دیگری می تواند از تک تک افراد گروه یا کل گروه بخواهد تا کلاهی را بر سر بگذارند، بردارند یا اینکه کلاه ها را با هم عوض کنند.
78
این روش کاربردی کلاه ها بیشتر شبیه روش دوم است که از شخص دیگری می خواهید که این کار را انجام دهد، مگر آنکه تعداد بیشتری در این کار شرکت داشته باشند.
79
جهت دادن به توجه
روش شش کلاه، در واقع ابزاری است برای جهت دادن به توجه؛ زیرا توجه ما را به جنبه های خاصی از تفکر و نیز نوع خاصی از تفکر هدایت می کند.
80
با سپاس فراوان از همراهی تان