پاورپوینت تحلیل ارگ بم کرمان

تحلیل ارگ بم کرمان

تاریخچه
در دوران پس از اسلام نیز از بم و قلعه ی بم سخنان بیشماری در بین مردم و کتب تاریخی وجود دارد که می توان به قرون سوم و چهارم هجری قمری و گفته های ابن خردابه و قدامه بن جعفر که در مورد جاده ی بم جیرفت تا نرماشیر است، اشاره کرد. در آن زمان نیز شهر بم و ارگ حیرت انگیزش، بسیار مشهور بوده اند. برای ادعای این مطلب می توان به  یعقوب لیث اشاره کرد که در شوال ۲۵۹ هجری قمری به سمت نیشابور حرکت کرد و محمد بن طاهر را پس از دستگیری و به اسارت کشیدن به قلعه ی کرمان که به آن قلعه ی بم می گفتند، تبعید کرد. این سخنان که در تاریخ ثبت شده است، اهمیت قلعه ی بم را در آن زمان به اثبات می رساند. بنابر نوشته های تاریخی قلعه یا ارگ بم، از قرون آغازین اسلام تا دوره ی قاجاریه پناهگاه شورشگران به شمار می آمد. به گونه ای که در سال ۲۹۷ حاکم وقت فارس، پس از اینکه مغلوب سردار خلیفه در شیراز شد، به این مکان پناه آورد.

در دوران آل مظفر ارگ بم ویرانی و خرابی هایی در خود دید، که هنگام حمله ی امیر مبارزالدین به این مکان، اخی شجاع الدین خراسانی که مدت زمانی به عنوان کوتوال قلعه ی بم فعالیت می کرد، آن را تعمیر کرده و به دفاع از این دژ عظیم پرداخت. در سال ۱۱۰۵ هجری قمری زمانی که سلطان حسین پس از پدرش به پادشاهی رسید، محمود افغان نیز به ایران حمله کرد. پس از وی، اشرف غلزائی به حکومت رسید. در این زمان افغان ها توانستند علاوه بر گواشیر، نرماشیر، خبیص، گوک (گلباف کنونی) و رفسنجان، شهر بم را نیز تصرف کنند.

در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، پس از حمله ی آقا محمدخان، لطفعلی خان زند به سمت قلعه ی بم فرار کرد و با پیمودن ۳۴  فرسنگ راه در طول یک شبانه روز، وارد قلعه شد. اما یکی از تاسف انگیزترین اتفاقات تاریخی در سال ۱۲۰۰ تا ۱۲۱۱ هجری قمری رخ داده است. در این زمان آقا محمدخان قاجار پس از ورود به کرمان، ششصد اسیر را در این شهر کشت و سرهای آنان را به همراه سیصد اسیر دیگر به بم فرستاد. حاکم بم نیز آن سیصد تن را به قتل رسانید و همراه با سرهای دیگر مناره ای در شهر بنا کرد. در سال۱۲۷۱ هجری قمری این قلعه توسط آقاخان محلاتی تعمیر شد ولی در نوشته ای که در سال ۱۲۹۷ هجری قمری توسط فیروزمیرزا فرمانفرما در سفرنامه ی خود به کرمان و بلوچستان آورده شده است، چنین آمده است :
شهر بم که در زیر ارگ واقع شده است بکلی خراب بوده و هیچ خانواده ای نیز در آن زندگی نمی کند.

موقعیت، ویژگی های بنا
ارگ بم، بزرگ ترین بنای خشتی جهان، یکی از مهم ترین و با ارزش ترین شاهکار های تاریخی ایران زمین است. پیشینیان این مجموعه ی تاریخی عظیم را روی صخره ای سترگ و در نزدیکی شهر بم در استان کرمان ساخته اند.

موقعیت شهری
شهر تاریخی دارزین، قلعه دختر، بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار از جمله عمارت های باستانی هستند که بزرگ ترین بنای خشتی جهان را در برگرفته اند. شهر دارزین با قدمتی نزدیک به دوران پیش از میلاد، در زمین های شمال غربی شهر بم امروزی ساخته شده است و متاسفانه تنها یک روستای کوچک که در قسمت غربی آن وجود دارد، همچنان آباد است.

ویژکی های سایت
سازندگان این بنای کهن، آن را بالای صخره ای وسیع، در جنوب رودخانه ی پشت رود (رودخانه ی بم) بنا کردند. شهر بم و دیواری که به شهربست (دیوار ربض شهر بم) شهرت دارد، در جنوب و در فاصله ای بین دو رودخانه (یکی از این رودخانه ها پشت رود است)، قرار گرفته است. امروزه از رودخانه ی پشت رود به عنوان یکی از خیابان های میان شهری استفاده می شود. ارگ بم به عنوان عضوی از منظومه عظیم تاریخی است که در بین چندین بنای تاریخی دیگر قرار گرفته است.

همسایگی های بنا
قلعه دختر نیز در شمال رودخانه ی پشت رود (رودخانه ی بم)، قرار گرفته است. بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار هم در جنوب آن با کوله باری از اتفاقات تاریخی و کهن، قد برافراشته و نمایشگر هویت، اصالت معماری و هنر هنرمندان ایرانی است. مسجدی که به نام حضرت رسول (ص) مشهور است، یکی دیگر از بناهای تاریخی است که در شرق و نزدیکی ارگ مستقر است. هر چند برای قدمت دقیق این بناهای باشکوه ایران باستان به نتیجه ی قطعی نرسیده اند، ولی با این وجود کارشناسان معماری و باستان شناسان عمارت های تاریخی، پیشینه ی آن ها را به سده های آغازین ظهور اسلام تا زمان ایلخانی نسبت داده اند.

ریزفضاها این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است

ارگ بم که به قلعه و دژ بم نیز معروف است، از طرف شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از شرق به یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول و باغ های محله ی باغ دروازه، از جنوب به پارک تازه احداث ارگ و محله ی حافظ آباد و از غرب به محله ی مزار خواجه مراد متصل می شود

ویژگی معماری ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس های دوره ساسانی است و 2 برج طرفین و هشتی است آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به کت کدم به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. در دروازه سوم خانه های فرماندهان نظامی قرار گرفته است. آسیابی بادی در عصر قاجار در ارگ بم ساخته شد که در قسمت جنوب غربی قلعه واقع است. بخش حاکم نشین، خود از 2 بنای 4 فصل و خانه حاکم، برج مراقبت مرکزی، حمام، حوض و چاه آب تشکیل شده است

ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه های متعدد بناهای تاریخی و محله های مسکونی و شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرار گیری بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزشهای فراوان معماری و شهر سازی است.
ارگ تاریخی بم، نخستین نقطه تلاقی معماری و شهرنشینی ایران، دی سال ۱۳۸۲ بر اثر زلزله ای مهیب به تلی از خاک تبدیل شد. در اثر این زلزله، بیش از ۸۰ درصد ارگ تاریخی بم از بین رفت

بررسی دیوارها
البته روی دیوارها و قسمت هایی از ارگ، لایه های ساختمانی بسیاری دیده می شود که نمایشگر ساخت و سازهایی است که به دفعات در ارگ صورت گرفته و می توان این امر را سندی بر درستی قدمت بیان شده توسط متون تاریخی و نقل قول های پیشینیان دانست. به نظر می رسد حدود ۱۵۰ سال پیش ساکنان مجموعه ی ارگ بم، این بنای عظیم را ترک کرده و برای زندگی، باروی شارستان (در حوزه ی شمالی و با فاصله ی کمی از باروی ارگ جای گرفته است)، باغ ها و نخلستان های بیرون از شهر را انتخاب کرد ه اند. 

مساحت مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار( ۲۰۰۰۰۰ متر مربع) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به ۶ هکتار است. بخش علیا یا همان و ارگ حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و مساکن وبناهای آن رو به جانب قلعه یا بخش علیا داشتند مشرف است.

با توجه به امنیت، استحکام  و عظمت بی نظیر این دژ خارق العاده، عمادالسطنه به آن لقب «قلعه ی خدای آفریده» داده است.
در اواخر دوران اشکانیان، از لشکرکشی هایی که اردشیر به منطقه ای که بم در آن مستقر بود، نوشته های متعددی باقی مانده است و از مناطق تاریخی که در اطراف ارگ بم وجود دارد، از زمان ساسانیان و حتی دورانی قبل تر نیز در برخی از منابع تاریخی نوشته هایی وجود دارد.وی چندین مرتبه به دژگذاران (از این دژ در شاهنامه ی فردوسی به کجاران یاد شده است) که به پادشاهی هفتان بوخت ( هفتواد نام پادشاه دژگذاران) اداره می شد، حمله کرده است. هفتواد روی کوهی که نزدیک کجاران قرار داشت دژی محکم بنا کرد که گفته می شود این دژ نخستین پایه های قلعه ی بم است. چرا که تنها کوه سنگی موجود در آن منطقه، همان کوهی است که اکنون قلعه ی بم روی آن قرار دارد و در آن منطقه کوه دیگری دیده نمی شود.

مصالح و ساختار
مجموعه ی ارگ بم، در واقع دژی عظیم است که در مرکز آن، ارگ قرار گرفته است. مصالحی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا از خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه ی سنگ، آجر و تنه ی درخت خرما است. شاید به دلیل ساختمان عظیم ارگ که به عنوان مرتفع ترین بخش مجموعه نیز محسوب می شود، تمامی این بنای تاریخی را به ارگ بم نامگذاری کرده اند. براساس اطلاعاتی که کارشناسان میراث فرهنگی اعلام کردند، مساحت آن۱۸۰ هزار متر مربع است که دیوارهایی به ارتفاع۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر دورتادور آن را دربرگرفته است.

ویژگی های معماری
از مهم ترین نکاتی که در مورد معماری و ساخت این سازه ی بی بدیل خشتی وجود دارد، دو بخشی بودن این مجموعه ی عظیم است؛ بخش حکومتی و بخش رعیت نشین که هر بخش از ویژگی های منحصر بفردی برخوردار است. بخش حکومتی از قسمت هایی مانند دژ نظامی، عمارت چهار فصل (این عمارت مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صورت می پذیرفت)، سربازخانه، چاه آبی به عمق ۴۰ متر و اصطبلی که  ۲۰۰ راس اسب را در خود جای می دهد، ساخته شده است.

جانمایی بخش ها
بخش رعیت نشین نیز که در اطراف بخش حکومتی قرار دارد، شامل ورودی اصلی شهر، عمارت های عمومی مانند مدرسه و مکان هایی برای ورزش ساکنین، بازار که به مسیر اصلی ورودی شهر به دژ منتهی شده و حدود ۴۰۰ خانه است. در بین خانه های موجود در این بخش، سه سبک در ساخت آن ها وجود دارد که در نوع خود جالب توجه است. خانه هایی کوچک که تنها از دو تا سه اتاق برخوردار هستند و به نظر می رسد مجموعه ی ارگ بم برای قشر فقیر در نظرگرفته شده است. خانه هایی با وسعتی بزرگ تر و تعداد اتاق هایی بیشتر که شامل سه الی چهار اتاق می شود. پر واضح است که این نوع خانه ها برای قشر متوسط ساخته شده است. برای  برخی از این خانه ها، ایوان نیز تعبیه شده است.

عمارت هایی مجلل با تعداد اتاق هایی بیشتر که احتمالا به دلیل فصول مختلف سال، در قسمت های مختلف ساخته شده اند. این ساختمان ها به همراه حیاطی بزرگ و طویله ای که برای استقرار حیوانات ایجاد می شدند، سومین سبک از خانه های واقع در بخش رعیت نشین ارگ تاریخی بم، به شمار می آیند. البته تعداد کمی از این خانه ها در مجموعه ی ارگ بم وجود دارد که می توان به خانه ی سیستانی ها و خانه ی یهودیان اشاره کرد. همچنین ۶۷  برج در سطح شهر باستانی بم به صورت پراکنده ساخته شده است. ارگ در مرکز شهر نظامی قرار گرفته است؛ درست در جایی که به جهت امنیتی از عالی ترین نقطه ی دیدبانی برخوردار است.

همه ی ساختمان های موجود در این آثار باستانی، از آجرهایی که با خاک رس کوره ندیده (پخته نشده) که به خشت معروف است، ساخته شده و همین امر یکی از دلایل معروفیت ارگ باستانی بم است که به بزرگ ترین سازه ی خشتی و گلی جهان شناخته می شود. درون دژ بادگیرهایی ساخته شده است که آن ها را برای هدایت باد به داخل ساختمان های داخل ارگ، مورد استفاده قرار می دادند. البته هنگام گرمای زیاد فصل تابستان، برای خنک تر شدن خانه ها، از حوضچه های آبی در مسیر باد استفاده می شد که این کار، گرد و خاک را نیز از بین می برد. جالب است بدانید که هر بادگیر با توجه به وسعت بناها و خانه های مستقر در ارگ بم، انتخاب و مورد استفاده قرار می گرفت. مثلا برای عمارت های کوچک تر از بادگیرهای تک سازه ای و برای بناهای بزرگ تر و ساختمان هایی که از اهمیت بیشتری نسبت به سایر بناها برخوردار بودند، از بادگیرهای چهارسازه ای استفاده می کردند. این کار باعث می شد تا بتوانند باد را از جهات مختلف به داخل خانه ها هدایت کنند. در دوران اسلامی در ارگ بم دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد (ص) و حسینیه که شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه که دقیقا قرینه ی یکدیگر هستند و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر که از خشت ساخته شده است نیز درون حسینه تعبیه شده است. یکی دیگر از نکات جالبی که در مورد معماری مجموعه ی ارگ بم می توان بیان کرد، حضور یک ورودی برای داخل شدن به ارگ است که با توجه به طاق ورودی آن، می توان سبک ساخت آن را به دوران ساسانی نسبت داد.

با توجه به معماری به کار رفته در این مجموعه، می توان به وضوح معماری اصیل ایرانی را مشاهده نمود که نمونه ی کاملی از مهارت، چیره دستی و خلاقیت سازنده یا سازندگان بنا بوده است، که حتی پس از گذشت چندین قرن و با توجه به پیشرفت های صورت گرفته در زمینه ی مصالح ساخت و ساز، خشت های تهیه شده ی امروزی جهت مرمت قسمت های تخریب شده، به کیفیت خشت های اولیه نیست.

مشخصات معماری ارگ مساحت این ارگ نزدیک به ۱۸۰٬۰۰۰ متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده است که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارد. حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده است. طرح ریزی و معماری ارگ از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شکل ظاهری کنونی ارگ می توان گفت طراح یا طراحان، شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم های ابتدایی مراحل ساخت، پیش بینی کرده بوده اند. در حین هر کدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می توانسته است به راحتی به قسمتهای موجود «دوخته شود». ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه ای با بهترین دید از لحاظه امنیتی قرار دارد.ساختمان ارگ بم در شکل توسعه یافته اش از دو بخش مردم نشین و حاکم نشین تشکیل شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیکی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد.

قسمت های اصلی ارگ بم عبارتند از:
دروازه اصلی، بازار، میدان تکیه، مسجد برزگ ارگ، مجموعه میرزا نعیم، مسجد کوچک، کاروانسرا، زورخانه، حمام ارگ، دروازه حصار دوم، مدرسه یا خانقاه ارگ، اصطبل، قورخانه، محل آسیاب بادی، خانه حاکم، چهار فصل، چاه اصلی ارگ، بقایای محله قدیم، کناری محله یا غلام محل، دروازه کت کرم و زندان است.
ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می روند. در میان قلعه عمارت حاکم نشین روی صخره ای طبیعی بنا شده بود که دارای 5 طبقه بود و همگی از جنس خشت و گل است. ستون ها و قوس ها باقی مانده در قلعه بم، مغازه های نانوایی، روغنگیری و قفسه های خشتی در بازار قلعه نشان از رونق گذشته آن داشت. ارگ بم نمونه کاملی از شیوه های معماری ایران است.
بنای ساختمان از خشت، آجر و گل است و بزرگترین مجموعه خشتی جهان است و یکی از زیباترین بناهای عصر اشکانیان به شمار می آید

طبقه بندی مسکن در منطقه بم:
1ـ مسکن روستایی
الف ـ مسکن روستایی در سکونتگاههای جمعی (قلاع مسکون)
ب ـ مسکن روستایی بصورت ”واحه“
2ـ مسکن شهری
الف ـ مسکن شهری با اقتصاد روستایی
ـ خانه شهری روستایی
ـ خانه فئودالهای شهرنشین
ب ـ مسکن شهری با اقتصاد بازرگانی
(1 ـ الف) مسکن روستایی در سکونتگاههای جمعی (بنگاه): مسکن دسته جمعی یا به اصطلاح محلی بنگاه بصورت قلعه که در قسمت شمالی آن اطاقها با در کوتاه و سقف بلند که منتج از شرایط اقلیمی است قرار دارد، که در هر یک از آنها یک خانواده زندگی می کنند و در قسمت جنوبی طویله و محل مرغ و خروس قرار دارد. در این اطاقها حفره ای برای آتش و یا منقلی قرار دارد که از آن بعنوان گرما دهنده در زمستان استفاده می کنند و از همین آتش دان بعنوان سماور نیز استفاده می شود.“ (نشریات طرح پژوهشی دشت لوت)
(1 ـ ب) مسکن روستایی بصورت ”واحه“ (دهات کوچک و حتی بزرگ): ”در غالب موارد اعم از اینکه خانه متعلق بمالک باشد یا بزارع در هر یک از این خانه ها عدهء کثیری ساکن اند و این قاعده ایست کلی. این خانه ها بیشتر عبارتست از ساختمانهای یک طبقه ای که از خشت ساخته می شود.

در بسیاری جاها پس از برف زمستانی یا بارندگی این خانه ها محتاج بتعمیر می شود. اطاقهای خانه های دهقانی معمولاً تنگ و تاریک است و خوب تهویه نمی شود. بیشتر اطاقها پنجره ندارد بیشک تا حدی بسبب آنکه می خواهند اطاق در زمستان گرمتر و در تابستان خنک تر باشد. پخت پز بیشتر در ظروف مسین و روی آتشی که از ذغال یا گون یا هیزم یا سرگین حیوانات فراهم می شود صورت می گیرد. برای خورد و خوراک بیشتر کاسه های مسین بکار می رود و بندرت ظروف سفالین استعمال می شود. در تابستان پخت و پز را در گوشه ای از حیاط و در زمستان در حیاط بیرونی انجام می دهند. با این همه در بسیاری موارد یک اطاق برای دهقان و عائله او کار چندین اطاق را می کند و همگی در آنجا می نشینند و می خوابند و پخت و پز می کنند.در جلو منازل دهقانان داراتر حیاط یا نوعی مهتابی وجود دارد .در بعضی نواحی در حیاط ها ممکنست درختانی یا باغچه ای یافت اما این از موارد استثنائیست و قاعدهء کلی بشمار نمی رود. چهارپایان متعلق بخانواده دهقان نیز غالباً در محلی متصل بجایی که اهل خانه در آن بسر می برند نگهداری می شوند. در بعضی دهات هر خانه ای یک مستراح دارد و درباره ای از دهات یک مستراح عمومی در تمام ده یا محله یافت می شود“

استحکامت شهر بم:
نظر به موقعیت این بنای تاریخی و وقایع متعدد که در تاریخ این دوره ثبت گردیده، شکی نیست همانگونه که در منابع متعدد اشاره به تعمیر استحکامات گردیده قسمتهایی از حصار شهر چندین بار ویران و بازسازی شده است. بدیهی است چون هدف اکثراً حکام ترک و مغول از تعمیر و آبادی استحکامات این شهر، بنیان پایگاهی مستحکم، بمنظور نیل بقدرت بوده است، لذا در امر تعمیر حصارها در این دوره از وقایع تاریخی که فی الواقع نقطه اوج حیلت و گسترش و آبادی شهر محسوب می گردد اهتمام بسیار بعمل آمده باشد.دیوار بلندی که حصار دوم را تشکیل می دهد و دروازه ای با اطاقهای متعدد برای نگهبانان در آن احداث گردیده و در انتها غربی به حصار اصطبل متصل می شود در این دوره بنا گردیده است. ساختمان اصطبل و نحوهء تزئینات آخورها، همچنین سبک طاقها حاکی از آنست که بنا متعلق بدوره حکام ترک و مغول و یا تیموری است.در پشت حصار فوق برروی سنگهای تپه ارگ دیواری احداث گردیده که محوطه دروازه اصلی حاکم نشین و قورخانه را پوشانده و از نحوه ساختمان آن برمی آید که در همین دوره به استحکامات ارگ برای حفاظت بیشتر اضافه گردیده باشد. لذا با وجود این دیوار ارتباط دروازه شمالی (کت کرم) با دروازه اصلی قورخانه و حاکم نشین قطع شده است. بنای قورخانه که در دو طبقه احداث گردیده در دوره های بعدی تعمیر گردیده ولی محتملاً اصل ساختمان متعلق بهمین دوره می باشد. خانه فرمانده نظامی قورخانه، متعلق بدورهء تیموری یا سلجوقی است. بنابراین چنانچه هر دو بنا در یک زمان احداث گردیده باشند شکی باقی نخواهد ماند که بنای این بخش ارگ مربوط به همین دوره خواهد بود.حصار اصلی نیز ازخرابی مصون نمانده و چند بار بوسیله آبی که در خندق وسیع آن افکنده اند سبب ویرانی بخش غربی آن شده اند، لذا بدیهی است که حصار در این قسمت چندین بار تعمیر و بازسازی گردیده باشد. حصاری مخروبه در همین بخش قرار دارد که به برج غربی قورخانه می رسیده است و چنانکه از نحوهء ساختمان برمی آید در زمرهء حصارهای اصلی بوده است در حال حاضر پشت این حصار محوطه ای است.

مساجد:
مسجد ارگ ـ چنانکه از گفتار پوپ برمی آید زمان احداث این مسجد مقارن با دوره صفاری است، که البته بعداً در آن تغییراتی داده شده محرابی در شبستان شمالی مسجد واقع گردیده که سنهء 810 هجری برروی آن نقش گردیده و چنانکه از مطالعه و بررسی نقشه برمی آید سعی براین بوده که شبستان و محراب به جانب جنوب غربی (قبله) قرار گیرند مطالبی که پوپ در مورد این مسجد نوشته عیناً در ذیل مندرج می گردد:
”آنچه در تیریز مشاهده می گردد و در شیراز هم موجود است، می تواند مظهری از سبک مسجدسازی با ایوان مرتفع نامیده شود (نوعی تقلید از سبک معماری اشکانی و ساسانی). مسجد جامع تبریز که منسوب به Zabayda می باشد و از معماری قرن هشتم آن اثری باقی نمانده می تواند در زمرهء اینگونه مساجد و حتی نخستین آنها بشمار آید.از آن عصر تبریز موطن اصلی معماری اصیل سنتی در طول دورهء اسلامی بوده است. در واقع پدیده ایوان مرتفع مساجد در بناهایی مانند: ارگ علیشاه و یا مسجد ارگ بم مشهود می گردد.مسجد ارگ بم و پاطاقهای فروریخته آن، وجود طاقی عظیم را آشکار می کند، تزئینات زیر خیز طاق قدیمی با طاقنماهایی نیم دایره اکنون قابل رویت است. در دیوار انتهایی ایوان محرابی قدیمی توجه را بخود جلب می کند، که قطعاً بتنهایی زیباتر از طاق محقر شبستان موجود در ایوان بوده و نمایانگر عظمت متلاشی شده دوره صفاری است.

مسجد حضرت رسول:
توضیحی که پوپ در مورد این بنا داده بعلت اهمیت توصیف کامل او عیناً در ذیل مندرج می گردد:
چندی پس از فتح اعراب، عبداله ابن عامر، حاکم بصره و بنا کننده اولین مسجد در هرات، مسجدی بزرگ در بم احداث نمود، مسجد مزبور در کنار دشتی واقع بود و به مسجد حضرت رسول موسوم گردید. بناهای باقی در این محل که هنوز هم پابرجایند و کاملاً از قبور متعدد احاطه شده اند در ناحیه شرقی قلعه واقع بوده و همگی به مسجد حضرت رسول موسومند.
زیارتگاه موجود با گنبدی محقر که تاریخ ساختمان آن روشن نیست اکثراً از مصالحی بدون استحکام ساخته شده اند، به هر صورت واضح است که قدمت زیادی ندارند. دیواره موجود با سبک معماری بخصوص آن روشنگر وجود بنایی بزرگ و عظیم است. این دیوار در جهت شمال شرقی به جنوب غربی قرار گرفته، و اکنون سیزده پا و پنج اینچ ارتفاع (1/4 متر) و سه پا و سه اینچ (یک متر) عرض دارد، و شامل تزئیناتی در ارتفاع هشت پا و شش اینچ (6/2 متر) از سطح زمین می باشد. تزئینات شامل چهار دیوارک به عرض سی تا نوزده اینچ (48 تا 76 سانتیمتر) که عمق آن با لایه ای از گچ به شش و سه چهارم اینچ (17 سانتیمتر) می رسد.
زمینی که دیوار بر آن قرار گرفته در حال نشست بوده و نمی تواند وزن آنرا تحمل کند.
محتملاً دیوار مزبور در زمرهء بقایایی مسجد عبداله ابن عامر می باشد این دیوار که بخشی از تزئینات داخلی ایوان بوده به سبک معماری ساسانی تزیین یافته است، و اکنون مشتبه همین طاقها در مناطق دیگر، از جمله در بخش شمال شرقی دیوار تا ری خانه دامغان که قدمت بسیار دارد مشاهده می گردد. همچنین خرابه ای مشابه با این سبک، با اصل و ریشه یکسان در Saro tur سیستان موجود است، که متعلق به دورهء ساسانی یا احتمالاً ایوان متعلق به اوایل دوره اسلامی در Tab1 Das جایی که طاقنماها در میان دیواره سیاه قرار می گیرند نمونه مذکور و دیوار نه چندان ضخیم بم فقط با سی ویک اینچ (80 سانتی متر) ضخامت و با توجه به عدم وجود پاکار طاق، مرا متقاعد می سازد که دیوار اخیرالذکر دیوار انتهایی ایوانی رو به جنوب بوده است. بنابراین مسجدیکه بخشی از آن باقیست، حیاطی داشته که در آن تعدادی ایوان تعبیه شده، و یا محتملاً ساختمانی که محور گنبدهای سقف آن با محور قبله متقارب بوده اند. دیوار پس از ویرانی بخشهای دیگر، اخیراً درگذشته نه چندان دور بعنوان پشت بند یک گنبد مورد استفاده قرار گرفته، که قسمتی از خیز آن در نمای شمال غربی و در انتهای غربی آن مشاهده می گردد، گنبد مزبور بصورت کامل به دیواری دیگر متصل نگردیده، لذا دیوار مسجد بار قابل ملاحظه ای را متحمل می شده است“

بنای مسجد سوم:
بنایی در جانب شرقی شهر بم بفاصله تقریبی یک کیلومتر واقع گردیده که از دو حیاط بزرگ تشکیل شده است در حیاط شرقی (به ابعاد 13 در 19 متر) دو ایوان در محور شمال شرقی ـ جنوب غربی قرار گرفته اند، که در جانب غربی ایوان شمالی محرابی قرار دارد. علاوه بر این محراب ـ کوچکتری که گچکاری و تزیین شده بوده است در بخش دیگر بنا دیده می شود. در قسمت پاکار طاق ایوان مزبور طاقنماهایی مشابه آنچه بر دیوار مسجد حضرت رسول نقشه بسته مشاهده می گردد ابعاد خشتهایی که در ساختمان این بنا بکار رفته 4×24×24 سانتی متر می باشد.

در حیاط شرقی که بنظر مدرسه و یا خانقاهی می آید (به ابعاد تقریبی 18×20 متر) اطاقهایی در جانب غربی واقع است، در بخش جنوب شرقی این حیاط اطاقی وجود دارد که فاقد سقف می باشد و قبری در وسط آن قرار گرفته که نام و هویت صاحب آن معلوم نیست.وجه به وجود محرابها و مشابهت سبک ساختمانی بنای مزبور با مسجد رسول در شرایط حاضر شکی باقی نیست که این بنا در زمره سه مسجدی است که اولین بار اصطخری در کتابش به وجود آنها اشاره کرده است.بنا به گفته او (346 ه) روز جمعه مردم بم در سه مسجد جامع نماز می گزارده اند، یکی مسجد خوارج در بازار دیگری مسجد اهل سنت در بزازان و آخرین مسجد ارگ بوده است.چنانکه متذکر شدیم، مسجد ارگ بنا به گفته پوپ در دورهء حکومت صفاریان بنا گردیده (254 تا 296 ه) و مسجد رسول نیز در زمان حکومت عبداله ابن عامر (29 تا 31 ه) ساخته شده و تا سنه 1291 هجری قمری آباد و معمور بوده است.مسجد معروف به حضرت رسول محتملاً همان مسجد خوارج بوده که در اطراف آن بازاری قرار داشته (پس از حمله اعراب در اکثر شهرهای ایران بازار در ربض و در جوار مساجدی که بوسیله حکام فاتح عرب بنا می شده، احداث می گردیده است) از طرفی بر طبق گفته ابن حوقل در نزدیکی همین مسجد و در جوار بازار منزل و کاخ منصوربن خردین واقع بوده است. (367)در دنباله مطالب بالا مسجد سوم نیز که محل تجمع اهل سنت بوده است جایی جز بنای مسجد سوم نمی تواند باشد. این مسجد در محلی بنام بزازان واقع بوده است.
 

بنای خانقاه و مقبره:
بنای مزبور در ناحیه شمال شرقی شهر بم بفاصله کمی از مسجد حضرت رسول واقع گردیده ـ بنا بطور کلی از یک چهار طاق و حیاط و ایوانی در بخش جنوبی تشکیل گردیده است. ابعاد خشتهای بکار رفته 5×24×24 سانتیمتر می باشد، و در ایوان جنوبی، تزییناتی برروی پاکار طاق واقع است، در بخش جنوبی چهار طاق حفره ای وجود دارد که گویا قبری بوده است. اهالی محل نام و هویت بنا یا صاحب مقبره را نمی دانند و با توجه به سبک ساختمانی گنبد چهارطاق و نحوهء تزیینات ایوان جنوبی و از طرف دیگر نامتقارن بودن نقشه بنا، چنین برمی آید که چهارطاق منسوب به دورهء سلجوقی و یا مغول بوده و سایر بخشها بعداً به آن اضافه و ملحق گردیده اند.
بنای مقبره عظیمی در جانب شرقی شهر بم:
در چند کیلومتری جانب شرقی بم ـ بنایی بزرگ قرار دارد که دیوارهای قطور آن بعد ازگذشت زمانی طولانی هنوز پابرجاست. قطر این دیوارها که به 2 تا 5/2 ذرع می رسد از خشتهایی به ابعاد 6×32×32 سانتیمتر ساخته شده اند ـ نقشه کلی بنا متقارن بوده و بر محوطه مربع شکل وسط بنا آثار گنبد عظیم دوپوش مشاهده می گردد.

طاقهای موجود که بصورت گوشوار در زیر گنبد از آنها استفاده شده مشابه بناهای دوره سلجوقی و مغول (ایلخانی) می باشند. این بنا که ظاهراً مدفن یکی از امرای سلجوقی یا مغول بوده، مانند سایر بناهای متعلق بدین دوره ناشناخته مانده است.  

خانقاه یا مدرسه داخل ارگ
از جمله بناهایی که در ارگ واقع گردیده و قدمت بنای آن بیش از ساختمان اصطبل متعلق بدوره تیموری است، بنای خانقاه یا مدرسه ای در جانب غربی اصطبل می باشد، این بنا که سبک معماری آن متعلق به دوره سلجوقی و مغول می باشد، دارای حیاطی است که در دو جانب غربی و شرقی آن تعدادی حجره و اطاق در دو طبقه برای طلاب تعبیه شده است و در جانب شمالی در ورودی بنا قرار داشته. در جانب جنوبی و مقابل در ورودی محل مدرسین یا شاه نشین قرار داشته است. برروی حجره های طبقه همکف غلام گردشی احداث گردیده که به حجره های فوقانی راه می یافته است.

https://www.kojaro.com/2015/11/24/39215/arg-e-bam/
https://fa.tripyar.com/iran/%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86/%D8%A8%D9%85/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A7%D8%A8%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%D8%A8%D9%85.html
http://www.ichodoc.ir/argebam/Texts/Noorbakhsh/Asfar_copy(11).htm
https://www.raheeno.com/article/53/%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%D8%A8%D9%85.aspx
https://www.hamshahrionline.ir/photo/137628/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A8%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86#gallery-2
http://www.ichodoc.ir/argebam/Texts/Noorbakhsh/Asfar_copy(13).htm