فصل سیزدهم
استبداد نفتی (2):کمیت وکیفیت تحول اقتصادی
فهرست
مقدمه
رشد اقتصادی و تغییر جهت های ساختاری
جمعیت و نیروی کار
مصرف، پس انداز و انباشت سرمایه
از سال 1343مهمترین عامل موثر در چگونگی زندگی و کار بعد از انفجار عواید نفت بود. بدون عواید رشد یابنده نفت تلاش برای برقراری استبداد ایرانی لااقل به طور کامل موفق نمی شد.گذشته از این به واسطه ی نیازهای نظامی و مالی رژیم، وابستگی به قدرت های غربی و به ویژه آمریکا بیشتر بود و توانایی رژیم در برقراری رابطه دوستانه با شوروی، چین و کشورهای مشابه کمتر و بالعکس تجارت خارجی و حضور اقتصادی، سرمایه و نیروی کارخارجی نیز کمتر. در واقع قدرت دولت بسیار کمتر و استقلال اقتصاد سیاسی از قدرت دولت بیشتر بود. نفت عاملی مستقل از کل بافت اقتصادی-اجتماعی بود. سوء استفاده از آن به رشد نابرابر قدرت خرید جامعه ی شهری و تغییرات اساسی در ساختار اقتصادی منجر شد.
رشد اقتصادی و تغییر جهت های ساختاری
انفجار عواید نفت در اواخر سال 1352 به وقوع پیوست. نرخ رشد متوسط سالانه تولید ناخالص ملی سرانه 5تا6 درصد بود که بعد از اینکه عواید فزاینده ی فروش گاز به شوروی را در بر گرفت-نرخ رشد سالانه 10-11درصد داشتند…
قیمت نفت در مهر 1352 نتیجه گیری منطقی از نرخ رشد ناخالص ملی را در سال های بعد بسیار دشوار می کند. آنچه در این دوره مهم است تفاوت میزان رشد بخش های داخلی غیرنفتی است: خدمات جهش سریعی داشت صنایع و معادن رشد کمتری داشتند و کشاورزی نیز برای همیشه درحاشیه این تحولات سرسام آور باقی ماند .تصنعی بودن رشد اقتصادی در سال 1352 دیده می شود. که سهم عواید نفت به واسطه چهار برابر شدن قیمت نفت به 50 درصد تولید ناخالص ملی رسید درحالی که در سال 57که فرصت کافی برای جذب ان در اقتصاد فراهم شد به 34 درصد کاهش یافت.
سهم بالای خدمات در تولید ناخالص ملی به این دلیل بود:
درآمدهای بالای متخصصان ماهر
سطح بالای مصرف آنها
رشد صنایع بعد از خدمات هم به این دلیل بود:
بواسطه عواید نفت فعالیت های ساختمانی سریعتر از صنایع رشد کردند…
ارقام مربوط به صنایع شامل گاز و سایر کانی های غیر نفتی از کارهای دستی سنتی گرفته و تولید اتومبیل و فولاد
جمعیت و نیروی کار
بین سالهای 42و57 کل جمعیت از 23 به 25 میلیون نفر رسید. در سال 1342 جمعیت روستایی 65 درصد کل جمعیت را تشکیل میداد. در سال 1357 این مقدار به 53 درصد کاهش پیدا کرده بود که به دلیل میزان بالای مهاجرت روستاییان به شهرها بود که پیامد آن رکود کشاورزی و انزوای اجتماعی جامعه روستایی بود. این مهاجرت باعث مشکلاتی در رابطه با کار و حمل ونقل شهری و سایر خدمات عمومی در شهرها شد به خصوص اگر دستگاه دولتی فاسد و بی کفایتی روی کار باشد.
در سال 56 سهم کشاورزی در تولید ملی 7/14 درصد بود وسهم آن از نیروی کار 3/33 درصد بود. این اختلاف به دلیل کارایی پایین کشاورزی و شاید استفاده محدودتر از ماشین آلات سرمایه بر در این بخش باشد. بازده نیروی کار در خدمات 2 برابر صنایع است،
چون درآمد سرانه کارکنان و صاحب کاران مثل کارگران ماهر صنایع جدید به دلیل موقعیت انحصاری آنها از درآمد کارکنان سایر بخش ها بیشتر بوده است.
مصرف، پس انداز و انباشت سرمایه
بین سالهای 1342 و1347 اقتصاد ایران تقریبا معادل کل تولیداتش مصرف می کرد. در سال 1356 به دلیل ترقی سرسام آور عایدات نفتی کشو، تولید کل و مصرف 2برابر سال 1351 بوده است.
برای آنکه از میزان انباشت سرمایه –یعنی میزان افزایش کالاهای سرمایه ای موجود در اقتصاد کشور تصوری داشته باشیم، باید به سرمایه گذاری خالص داخلی توجه کنیم یعنی کل سرمایه گذاری در کالاهای سرمایه ای جدید توسط ایرانیان، و اعتبار دهندگان و سرمایه گذاران خارجی.
سرمایه گذاری خالص داخلی در سال 41 پایین، در 46 متوسط وتنها در 56 بالا بوده است. علت این امر که از هنگام انفجار عواید نفت در سال 52 میزان سرمایه گذاری خالص ملی بالا بوده روشن است: این نشان دهنده خروج مقدار زیادی سرمایه از کشور به صورت سرمایه گذاری ایران در خارج است.
در سال 52 مصرف خصوصی 7 برابر و مصرف دولتی 26 برابر مصرف سال 41 بوده است. بین سالهای 42 و 51 موازنه پرداختهای ایران بی وقفه کسری داشت، و سرمایه های زیادی در راه طرحهای تجملی و غیر اقتصادی صرف شد. بررسی توزیع سرمایه گذاری میان سرمایه گذاران دولتی و خصوصی نشان می دهد که قبل از 1352 سرمایه گذاری خصوصی بیشتر و بعد از آن نیز چندان کمتر از سرمایه گذاری دولتی نبوده است. دلیل این امر بخصوص از 1352 به بعد، نتیجه سیاست دولت در انتقال قسمت بزرگی از عواید نفت به وابستگانش از طریق وام های کم بهره و کمک های دیگر بود.
دریافت کنندگان این اعتبارات را سرمایه گذاری می کردند و از سود سرشاری بهره می بردند.
احتمالا در سرمایه گذاری دولتی بسیاری ملاحظات دیگر در نظر گرفته میشد از جمله فعالیت های ساختمانی برای مقاصد نظامی، ماشین الات و تجهیزات برای نیروهای مسلح
(این سرمایه گذاری نبود بلکه استبداد نفتی شبه مدرنیستی بود)
با سپاس از توجه شما