آموزش کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی
درس سیزدهم : زیستگاه
دانش آموزان کلاس چهارم همراه آموزگار خود به بوستان رفتند. آموزگار از آنها خواست که محیط اطراف خود را مشاهده کنند. محیا گفت: «چه گیاهان متنوعی در اینجا رشد کرده اند». زهره گفت: «گوش کنید! آواز پرندگان را می شنوید؟» او همکلاسی های خود را صدا زد و لانه ی پرنده ای را روی درخت به آنها نشان داد. یاسمن کمی جلوتر یک ملخ را روی گیاهی دید.
سپس آموزگار از دانش آموزان پرسید: «آیا می توانید بگویید موجودات زنده چه ویژگی هایی دارند؟»
در یک بوستان، چه موجودات زنده و غیرزنده ای ممکن است وجود داشته باشد؟
موجودات زنده نفس می کشند .
موجودات زنده رشد می کنند.
موجودات زنده می توانند موجوداتی شبیه به خود را تولید کنند .
موجودات زنده حرکت می کنند.
موجودات زنده غذا می خورند .
در حیاط مدرسه یا بوستان نزدیک مدرسه:
الف) کدام موجودات زنده و غیرزنده را می بینید؟ آنها را در جدول رو به رو طبقه بندی کنید.
آب
زنبور
سطل زباله
گنجشک
نیمکت
گل رز
هوا
گربه
سنگ
درخت کاج
الاکلنگ
ب) موجودات زنده ی جدول صفحه ی پیش را در جدول روبه رو طبقه بندی کنید.
مراقب باشید که به موجودات زنده صدمه ای نرسد.
گیاهان و جانوران، موجودات زنده ی بوستان اند. درحالی که خاک، آب، هوا و نور موجودات غیرزنده ی بوستان هستند.
درباره ی غذای جانورانی که نام آنها را در جدول بالا نوشتید، اطلاعات جمع آوری کنید و جدول روبه رو را کامل کنید. سپس مشخص کنید:
زنبور
شهد گل
گربه
گوشت و پرندگان کوچک
*کدام جانوران این جدول از گیاهان، کدام جانوران از گوشت جانوران دیگر تغذیه می کنند؟
* آیا در این جدول، جانوری وجود دارد که هم از گوشت و هم از گیاه تغذیه کند؟
ملخ و زنبور از گیاهان و گربه از گوشت
بله- گنجشک
به جانورانی که از گیاهان تغذیه می کنند، گیاه خوار می گویند. به جانورانی که از جانوران دیگر تغذیه می کنند،
گوشت خوار می گویند. به جانورانی که هم گیاه و هم گوشت می خورند، همه چیزخوار می گویند.
زنجیره ی غذایی
ملخ برگ گیاه را می خورد. رابطه ی گیاه با ملخ را به صورت زیر نشان می دهند.
برگ گیاه ← ملخ
* ملخ هم می تواند غذای گنجشک باشد. رابطه ی آنها را چگونه می توانید نشان دهید؟
به ارتباط غذایی موجودات زنده، زنجیره ی غذایی می گویند.
تصویرهای زیر را به دقّت نگاه کنید و به پرسش ها پاسخ دهید.
بین این موجودات زنده، چه ارتباط غذایی ای وجود دارد؟
* ارتباط غذایی موجودات زنده ی این مکان ها را با استفاده از علامت پیکان نشان دهید.
1
2
یک زنجیره ی غذایی را تشکیل می دهند.
شیر < ———— گاو وحشی
ماهی < ———– جلبک و جانوران ریز داخل آب
معمولاً جانوری، مانند گنجشک، از چند نوع گیاه، دانه ی گیاه یا جانور تغذیه می کند.
شبکه ی غذایی
با توجه به رابطه ی روبه رو،
غذاهای گنجشک کدام اند؟
کرم خاکی و دانه ی گیاه
گنجشک غذای چه جانورانی است؟
روباه و گربه
اگر در یک زنجیره ی غذایی، غذای جانداری کم شود، آن جاندار معمولاً گرسنه نمی ماند؛ زیرا بسیاری از زنجیره های غذایی با هم ارتباط دارند. در نتیجه، آن جاندار می تواند غذای خود را از زنجیره های غذایی دیگر به دست آورد. از ارتباط چند زنجیره ی غذایی، شبکه ی غذایی به وجود می آید.
1ــ در شبکه ی غذایی بالا چند زنجیره ی غذایی وجود دارد؟
2ــ اگر در این شبکه ی غذایی روزی همه ی موش ها از بین بروند، آیا شاهین ها هم از بین می روند؟
۵ زنجیره ی غذایی
خیر، چون می تواند از زنجیره ی دیگری برای تغذیه ی خود استفاده کند مثل خرگوش و مار.
زیستگاه
کرم خاکی در کجا زندگی می کند؟
1- با یک قاشق یک بار مصرف، خاک را به هم بزنید و کرم های خاکی درون آن را پیدا کنید.
2ــ خاک را با کرم ها در یک ظرف بریزید.
3ــ مقداری آب روی خاک بریزید تا سطح آن را بپوشاند.
کرم ها موجود زنده هستند. آنها را به محلّ زندگیشان برگردانید.
* پیش بینی می کنید چه اتّفاقی برای کرم ها بیفتد.
* چه مشاهده می کنید؟
کرم ها از خاک بیرون می آیند، چون شرایط محیط زندگی آنها به هم خورده است.
شرایط محیطی کرم ها با پرشدن فضای خالی بین ذرات خاک با آب تغییر کرده و اینکه آنها نمی توانند تنفس کنند از خاک بیرون می آیند.
خاک مرطوب باغچه یا گلدان، محلّ زندگی کرم خاکی است. کرم خاکی نمی تواند در جایی که خشک یا پر از آب باشد، زندگی کند. هر موجود زنده در جایی زندگی می کند که برای تغذیه، تنفس، رشد، تولید مثل و حرکت کردن او مناسب باشد. به این مکان زیستگاه آن موجود زنده می گویند.
* آیا ماهی، ببر و عقاب می توانند در هر جایی زندگی کنند؟ به چه دلیل؟
* آیا جانوران محل زندگی شما می توانند در جاهای خیلی گرم یا خیلی سرد زندگی کنند؟ به چه دلیل؟
خیر، چون باید شرایط مناسب برای زندگی در آن محیط برای آنها فراهم باشد.
خیر، چون در محیط زندگی ما هوا نه خیلی گرم و نه خیلی سرد است.
زیستگاه ها گوناگون اند
زیستگاه بعضی از ماهی ها رودخانه، دریاچه، دریا و اقیانوس است. یک آکواریوم کوچک، زیستگاه یک یا چند ماهی است که در آن زندگی می کنند. زیستگاه کرم خاکی، خاک مرطوب است.
رودخانه، دریا، جنگل، بیابان و حتّی گلدان خانه ی شما هر کدام یک زیستگاه است.
آیا به نظر شما بوستان یا باغچه یک زیستگاه است؟ دلیل بیاورید.
بله، چون در این بوستانها و باغچه ها، درختان، گل ها، کرم خاکی و… که از موجودات زنده هستند زندگی می کنند.
درباره ی نقش انسان در حفظ یا تخریب زیستگاه ها در هریک از تصویرهای زیر در گروه خود گفت وگو کنید.
حفظ منابع طبیعی با اطلاع رسانی از طریق تابلو
آلوده کردن محیط زیست با دود کارخانه
آسیب رساندن به درختان جنگلی برای ایجاد جاده
ریختن زباله در محیط زندگی جانوران و از بین بردن آنها
وارد شدن آب آلوده به زمین های کشاورزی و تخریب محصولات
بوستان زیستگاهی است که انسان آن را می سازد. انسان زیستگاه های طبیعی را تغییر می دهد. گاهی آنها را با فعّالیت های خود مثل جادّه سازی، ساختن شهرک و کارخانه از بین می برد.
سهم شما در حفاظت از زیستگاه ها چیست؟
با رشد جمعیت، انسان برای زندگی کردن، زیستگاه های طبیعی را به کارخانه، معدن، شهر، مزرعه و محل دفن زباله تبدیل می کند. او با این کار، گاهی زندگی گیاهان و جانوران دیگر را نابود می کند.
همه ی ما انسان ها وظیفه داریم در حفظ و نگهداری زیستگاه ها تلاش کنیم؛ زیرا با نابودی هر زیستگاه، زندگی تعدادی از جانداران به خطر می افتد.
من برای حفاظت از زیستگاه ها:
* پرندگان و جانوران را در قفس نگه نمی دارم و آنها را آزاد می کنم تا به زیستگاهشان برگردند.
* هرگاه به جنگل، مزرعه و بوستان می روم، به گیاهان و موجودات آنجا آسیب نمی رسانم.
* در فعّالیت های حفظ محیط زیست شرکت می کنم.
* وقتی با خانواده ام به گردش می روم، حتماً هنگام برگشت، آتش را خاموش می کنم.
شما برای محافظت از زیستگاه ها چه کارهای دیگری می توانید انجام دهید؟