مبانی نظری توسعه گردشگری و انواع آن


2-1-گردشگری 7
2-2- تاریخچه گردشگری 7
2-2-1- عهد باستان 7
2-2-2- قرون وسطی 8
2-2-3- رنسانس 9
2-2-4- انقلاب صنعتی 9
2-2-5- جهانگردی نوین 10
2-3- انواع گردشگری 10
1- گردشگری تندرستی (گردشگری سلامت) 10
2- گردشگری درمانی (گردشگری سلامت) 10
3- گردشگری پزشکی (گردشگری سلامت) 10
4- گردشگری ورزشى 11
5- گردشگری ماجراجویی 11
6- گردشگری کشاورزی 11
7- گردشگری مجازی 11
8- گردشگری زیست محیطی 11
9- گردشگری فروشگاه کتاب 11
10- گردشگری آموزشی 12
11- گردشگری آثار باستانی 12
12- گردشگری تفننی 12
13- گردشگری فراگیر 12
14- گردشگری دائمی 12
15- گردشگری سفری 12
2-4- توسعه پایدار گردشگری 15
2-5- تعریف اوقات فراغت ،تفریح وجهانگردی 22
2-6-ارتباط بین گردشگری واوقات فراغت 23
2-7- گردشگری و اهمیت آن 23
2-8-گردشگری و آثار آن 24
2-8-1- آثار اقتصادی جهانگردی 24
2-8-2- آثار اجتماعی و فرهنگی 25
2-8-3- آثار محیطی 26
2-9- اجزاء و عناصر صنعت گردشگری 28
2-10- گردشگر 35
2-11- برنامه ریزی 36
2-12- ویژگی های برنامه ریزی 37
2-13- انواع برنامه ریزی 37
2-14- رویکرد های برنامه ریزی گردشگری 39
2-15- برنامه ریزی گردشگری 41
2-16- برنامه ریزی استراتژیک 42
2-17- مدل مفهومی برنامه ریزی استراتژیک گردشگری منطقه 43
2-18- مراحل برنامه ریزی استراتژیک 45
2-19- ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM) 57
2-20- روستا 62
2-21- انواع روستا از نظر سکونت گاهی 63

2-1-گردشگری
واژه ((توریسم ))از دوبخش ترکیب یافته است :((تور)) به معنای سفر ،گشت،مسافرت، سیاحت، و((ایسم)) ،پسوندی که اشاره به مکتب یا اندیشه ای فلسفی ،مذهبی ، سیاسی ،ادبی وغیره دارد. بنابراین توریسم یعنی مکتبی که پایه فکری آن سیاحت وگردشگری است.
ریشه یونانی این واژه ((توریست)) است که از یونان به اسپانیا ، سپس به فرانسه واز آنجا به انگلیس واردشده است. در قرن 14میلادی ، tour به معنای ((نوبت)) یا ((دوره خدمت)) در قرن 15به معنای ((حرکت دورانی)) ودرقرن17 به معنای ((مسافرت کردن به اطراف )) به کارمی رفت ودرقرن 18و19 کلمات ((توریسم))و((توریست)) از آن گرفته شد. توریسم نه تنها درزبان های فرانسوی وانگلیسی ،بلکه در اکثر زبان های زنده دنیا بااندکی اختلاف درتلفظ ،مفهومی مشترک دارد. در زبان فرانسه تور علاوه بر ((نوبت)) ،به مفهوم ((حرکت)) ،((مسافرت)) و((گردش))نیزمی باشد، خواه این گردش به دور دنیاویاحرکت به دور محوری باشد. (شاهد ، 1388،ص 9)
درفرهنگ لغات فارسی ، گردشگری راچنین تعریف کرده اند: در اقطارعالم سفرکردن وشناخت،مسافرت برای تفریح وسرگرمی،سفری که در آن مسافربه مقصدی می رودوسپس به محل سکونت خود بازمی گردد.
بورکات ومرلیک در سال 1981 گردشگری راسفری موقتی وکوتاه معرفی می کنند که درآن گردشگر برای سیروسیاحت به منطقه ای خارج از محل سکونت وکار خود می رود.
سازمان جهانی گردشگری تعریف جامعی را از گردشگری ارائه داده است که بسیاری از محققان وصاحب نظران آن را به رسمیت شناخته اند. سازمان مذکور گردشگری رااینگونه تعریف کرده است: ((تمام مسافرت هایی که منجر به اقامت حداقل یک شبه درمقصد شود، امامدت زمان دوربودن از منزل نباید بیش از یک سال باشد)) . ( رضوانی ، 1374، ص 97)

2-2- تاریخچه گردشگری
2-2-1- عهد باستان
مردم تمدن های ما قبل تاریخ با اهداف مختلفی از جمله غذا ، آب و هوا ، دوری از خطر و یا بلایای طبیعی اقدام به مسافرت می کردند . با گذشت زمان و کسب فنون و دانش های مختلف ، مردم اندک اندک تمایل به یکجا نشینی پیدا کردند و از این به بعد بیشتر با انگیزه ی تجارت و معامله مسافرت می کرد . اولین امپراطوری های عهد باستان در آفریقا و آسیا و خاورمیانه ایجاد شدند . به وجود آمدن زیر بناهای اقتصادی موجب به وجود آمدن جاده ها ومسیر ها شد ، در این دوران حاکمان ماموران خود را به منظور سر کشی به درگیری ها و گرفتن مالیات به نقاط دیگر روانه می کرد . برای اولین بار در مصر بود که خاندان سلطنتی برای تفریح از این جاده ها و مسیر ها عبور کردند و این امر موجب گسترش جاده ها و به وجود آمدن کاروانسراها شد ، بعد ها با به قدرت رسیدن امپراطوری آسوری ها این مسافرت ها با شدت بیشتری همراه بود و پس شکست دادن امپراطوری آسوری به وسیله ی ایران ، موجب به وجود آمدن مسیر هایی طولانی شد و حتی ایرانی ها کالسکه هایی برای حمل مسافر ساختند و در مسیرها علامت هایی برای شناسایی مسیر برای مسافران ایجاد شد . یونانیان از دو جهت توانستند نقش موثری در جهانگردی ایفا کنند ، یک ، با ضرب سکه که دیگر مسافران مجبور نبودند برای خرید کالا معاوضه کنند و با خود از مبدا حرکت کالا حمل کنند ، دو ، با گسترش زبان یونانی، دیگر بیشتر مردم مشکل زبان نداشتند و به راحتی قادر به برقراری ارتباط بودند . در آن زمان سفر به یونان از رونق بسیار خوبی برخوردار بود که بیشتر سفرها هم به وسیله کشتی و از طریق دریا انجام می شد . رومیان برای استفاده از هوای آفتابی به مصر می رفتند و مردم مصر هم برای دیدن باران و استفاده از هوای خنک به روم می رفتند . فردی به نام پوسانیاس که اهل یونان بود در ۱۷۰ میلادی،کتاب ده جلدی با نام راهنمای یونان منتشر کرد تا مسافران به ویژه رومی ها را راهنمایی کند ولی رومیان برعکس به مصر سفر می کردند . در گذشته هم جهانگردان مانند جهانگردان امروزی میل زیادی به خرید اجناس داشتند و مسئله ی پنهان کردن کالاهایی که از گمرک وارد کشور می شد امری عادی بود . که این وضع هنوز هم ادامه دارد ، زیرا در آن زمان ۲۵ درصد واردات به عنوان عوارض گمرکی ضبط می گردید .(فیروزیان ، 1388، ص 18)

2-2-2- قرون وسطی
تجارت و مسافرت در قرون وسطی ( دوره ی پنجم تا چهاردهم میلادی ) رونق کمتری داشت ، به طوری که جاده ها از بین رفته بودند و سفر بسیار خطرناک بود و سفر هایی هم که انجام می شد بیشتر به قصد دیدن کلیساها صورت می گرفت . در قرن چهاردهم بیشتر مسافرت ها به قصد زیارت صورت می گرفت .در نیمه ی دوم سده ی سیزدهم میلادی ، مارکوپولو مسیری از اروپا به آسیا تعیین کرد . او در چین ، پی به یک سیستم جاده ای بسیار عالی ، که برای اولین بار در زمان سلطنت خانواده چو ساخته شده بود ، برد . مارکوپولو کتاب خود را بر مبنای این سفر نوشت و این کتاب نخستین منبع اطلاعاتی غرب درباره ی زندگی شرق در آن دوران قرار گرفت . (فیروزیان ، 1388، ص 18)

2-2-3- رنسانس
نخستین مسافرت کاروانی مربوط به کاروانی است که در سده ی پانزدهم از ونیز به بیت المقدس می رفت . از سده ی چهاردهم تا هفدهم بیشتر مسافرت ها با هدف کسب دانش و تجربه آموزی انجام می شد . در انگلستان ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی مسافرت هایی را برای آنها فراهم کرد و دانشگاه هایی مانند آکسفورد و کمبریج در انگلستان و سالامانکا در اسپانیا به همراه بورس تحصیلی برای دانشجویان ایجاد نمود و جواز مسافرت دو تا سه سال بود و در این دوره برای اولین بار از کاغذ هایی مانند چک پول های امروزی استفاده شد . کاروان های مسافرتی دوره ی الیزابت پس از چندی ، دارای ساختار و سازمان منظمی گردیدند و آن را " گراند تور " نامیدند . این کاروان ها کار خود را در نیمه ی سده ی هفده شروع کردند و تا نیمه ی سده ی نوزده پابرجا بودند . (فیروزیان ، 1388، ص 19)

2-2-4- انقلاب صنعتی
انقلاب صنعتی که از سال ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ ادامه یافت ، پایه و اساس گردش های دسته جمعی را ، که امروز ما با آن آشنا هستیم ، به وجود آورد . در این دوره با گسترش صنعت و توسعه ی فناوری ، موجب به وجود آمدن کارخانه های بسیاری شد و از آنجا که این کارخانه ها به نیروی کار احتیاج داشتند بسیاری از مردم از روستا ها به سوی شهر ها آمدند ، این امر موجب رشد درآمد کارگران و در نتیجه رفتن آنها به سفر در ایام بیکاری شد . ابتدا مسافرت ها یک روزه بود چون هنوز مردم از درآمد کافی برخوردار نبودند و روز های کاری هفته پنج روز نشده بود . با این روندی که به وجود آمده بود ، دیگر مسافرت به افراد مرفه اجتماع تعلق نداشت و مردم متوسط جامعه هم قادر به سفر بودند ، با زیاد شدن مسافران به تعداد میهمان خانه ها که در گذشته فقط در اختیار افراد ثروتمند بودند اضافه شد ، هر چند که طبقه متوسط پول زیادی خرج نمی کردند ولی تعداد روزافزون آنها این کمبود را جبران می کرد . (فیروزیان ، 1388، ص 19)

2-2-5- جهانگردی نوین
جهانگردی امروز به همراه مجموعه ای از تمایلات ، حرکت ، دست رسی یافتن به امکانات و توانایی های مالی ، مسافرت توده ها را امکان پذیر ساخت . پیشرفت فناوری باعث شد که به دلیل های متعددی میزان مسافرت های دسته جمعی افزایش یابد که این دلایل شامل افزایش زمان تفریح ، بالا رفتن درآمد ، پیشرفت ارتباطات دور و ایجاد راه های کارآمد حمل و نقلی است . هر سال بر بودجه ی جهانگردی خارجی افزوده می شود ، به طوریکه در سال ۱۹۹۵ بودجه ای که صرف جهانگردی خارجی شد ، بیشتر از سه برابر بودجه ای بود که صرف امور دفاعی می شد امروزه جهانگردی و مسافرت به صورت یکی از پایه های استوار سیستم اقتصاد جهانی درآمده است . امروزه جهانگردی فقط مختص خانواده های مرفه و ثروتمند نیست ، بلکه میلیون ها نفر از مکان های تازه ، دیدن کرده و علاقه مند به شناخت هرچه بیشتر محیط زندگی خود و کسب تجربیات جدید هستند . در حالی که عصر جدیدی از جهانگردی آغاز شده است و سیر تکاملی خود را می پیماید ، تعداد زیادی از عوامل برون زا بر آن اثر خواهند گذاشت . پیشرفت های اقتصادی و مالی ، پیشرفت های فناوری و نوآوری ها ، مسائل مربوط به محیط زیست از عواملی هستند که بر بخش اداره مسافرت و جهانگردی و تولید محصولات تاثیر می گذارند . (فیروزیان ، 1388، ص 20)

2-3- انواع گردشگری
1- گردشگری تندرستی (گردشگری سلامت)
مسافرت به دهکده های سلامت بدون دخالت پزشک معمولاً برای فرار از، ازدحام شهرها یا ازبین بردن تنش ها و استرس و حتی برای استفاده بیشتر ازنورخورشید می باشد.( فیروزیان ، 1388 ، ص 33)
2- گردشگری درمانی (گردشگری سلامت)
استفاده از آب های معدنی ،نمک ، لجن های طبیعی ،مناطق آفتاب گیر تحت نظارت و مداخله پزشک .( فیروزیان ، 1388 ، ص 33)
3- گردشگری پزشکی (گردشگری سلامت)
مسافرت به منظور درمان بیماری و انجام جراحی زیرنظر پزشکان در مراکز درمانی که علاوه بر معالجه پیگیری بیمار را شامل می شود و درموارد زیر کاربرد دارد :
ـ اموری که در کشور فرد غیر قانونی است مثل سقط جنین .
ـ مراقبت های ویژه که در کشور فرد امکان پذیر نیست.
ـ در مواردی که لیست انتظار برای معالجه فرد در کشورش طولانی مدت است.
ـ برای استفاده از خدمات بهداشتی ارزان یا رایگان . .( فیروزیان ، 1388 ، ص 33)
4- گردشگری ورزشى
گردشگرى را که حداقل ۲۴ ساعت در منطقه مورد بازدید بماند و هدف سفرش شرکت در فعالیت هاى مرتبط با ورزش باشد گردشگر ورزشى گویند . درواقع سفر کردن از خانه و محل کار براى ورزش کردن، تماشاى رویداد هاى ورزشى، تماشاى جاذبه هاى ورزشى شامل فعالیت هاى رقابتى و غیر رقابتى ، تجهیزات ورزش های مورد علاقه افراد از جمله اسکی، گلف و غواصی برای گذراندن تعطیلات در این سفرها فراهم می باشد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 33)
5- گردشگری ماجراجویی
شامل سفر به نواحی کوهستانی و ناهموار یا ورزش های ماجراجویانه مثل پانجو،کوهنوردی، صخره نوردی و پیاده سفر کردن از راه های ناهموار. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)
6- گردشگری کشاورزی
شامل بازدید از مزارع و زمین های کشاورزی می باشد که به نوعی اقتصاد داخلی کشاورزی را حمایت می کند. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)
7- گردشگری مجازی
سفر به طور فیزیکی انجام نمی شود بلکه کشف دنیا از طریق اینترنت، کتاب و تلویزیون صورت می گیرد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)
8- گردشگری زیست محیطی
توریسمی دائمی که ازمحیط زیست تاثیرمی پذیرد نظیر گردش درپارک های ملی. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)
9- گردشگری فروشگاه کتاب
تلاش عامه مردم برای حمایت از فروشگاه های مستقل با تبلیغ آنها به عنوان مقصد سفر و جذب گردشگران می باشد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)

10- گردشگری آموزشی
شامل سفر به یک کشور جهت عضویت در یک موسسه آموزشی یا شرکت در کلاس هایی که مورد علاقه شخصی می باشد مثل کلاس های آشپزی با حضور سرآشپزهای نام آور یا کلاس های صنعتگری. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 34)
11- گردشگری آثار باستانی
شامل بازدید از مکان های تاریخی یا صنعتی که از قدمت باستانی برخوردارند از جمله کانال های قدیمی، راه آهن، میدان نبرد و … می باشد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
12- گردشگری تفننی
توریست به صورت انفرادی یا گروهی در سرگرمی های مورد علاقه خود شرکت می کند و با افرادی که علایق مشابهی یا تجربیاتی متناسب با آنها دارند همسفر می شوند که معمولاً به صورت گردش در باغ و گشت و گذار در پارک ها می باشد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
13- گردشگری فراگیر
توریسم فراگیر یا (توریسم برای همه) برای کلیه افراد به ویژه افرادی که محدودیت هایی دارند یا ازناتوانایی های جسمی رنج می برند، می باشد که در بعضی مناطق با استفاده از طرح های دانشگاهی یا اصول توسعه اهداف دانشگاهی مطرح می شود. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
14- گردشگری دائمی
شامل افراد معمولی می شود که همیشه در تعطیلات با اهداف مالیاتی یا اجتناب از مقیم شدن در یک کشور به آنجا سفر می کنند. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
15- گردشگری سفری
نوعی خاص ازگشت وگذارکه شخص ازسفر کردن بیش ازرسیدن به مقصد لذت میبرد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
16- گردشگری فضایی
احتمالاً شامل سفر به کرات و سیارات دیگر در آینده می باشد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)

17- گردشگری فرهنگی
طی این سفرها از میراث فرهنگی شهرها بازدید می شود. این نوع توریسم تجربیات خاص فرهنگی را نظیر توریسم موزه هنری در بر می گیرد و گردشگران می توانند در طول سفراز موزه های هنری دیدن کنندیا در بسیاری از مراسم فرهنگی شرکت نمایند. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 35)
18- گردشگری ویرانه ها
شامل سفر به مناطق حادثه دیده و ویران شده است نه صرفاً برای کمک بلکه برای بازدید از خرابه ها می باشد که البته اگر این بازدیدها کار امداد رسانی، نجات مصدومین و اقدامات مرمتی را به تاخیر بیاندازد، مشکل آفرین خواهد شد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
19- گردشگری نیاشناسی
گردشگری و سفر به منظور شناخت شجره نامه و پیشینه نیاکان .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
20- گردشگری سیاه
گردشگری برای بازدید از محل های حوادث و فجایع یا گروستان ها. اولین کمپانی فعال در این زمینه کار خود را در نیو جرسی آمریکا برای بازدید از محل حادثه هواپیمایی هایدنبرگ شروع کرد. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
21- گردشگری افیونی
سفر به منظورتهیه یا مصرف مواد مخدر. ( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
22- طبیعت گردی
گردشگری به منظور بازدید از جلوه های طبیعت با حداقل خسارت به محیط زیست. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
23- گردشگری سخت
گردشگری که همراه با مخاطرات جانی است. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
24- گردشگری قمار
سفر به منظور شرکت درقمار و قمار خانه ها. معروفترین مقاصد این نوع گردشگری در دنیا عبارتند ازآتلانتیک سیتی،لاس وگاس، پالم اسپرینگ،کالیفرنیا، ماکائو ومونت کارلو. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)

25- گردشگری باغبانی
سفر به منظور بازدید از باغ ها و باغچه های زیبای دنیا مانند تاج محل .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
26- گردشگری میراث فرهنگی
مانند سفر برای بازدید از بناهای تاریخی یا بنا ها ی صنعتی بزرگ .( فیروزیان ، 1388 ، ص 36)
27- گردشگری تفریحی
سفرجهت انجام تفریحی خاص یا ملاقات با گروهی که تفریح موردعلاقشان با شما یکی است. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
28- گردشگری خاص
مخصوص معلولین یا بیماران با شرایط خاص .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
29- گردشگری فرهنگ عامه
سفری که تصمیم آن پس از مطالعه کتابی یا مشاهده فیلمی در مورد مقصد توسط گردشگر گرفته می شود. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
30- گردشگری پیوسته
برخی از افراد بسیار ثروتمند برای فرار از مالیات پیوسته در سفر هستند تا مشمول قوانین اقامت در محلی خاص نشوند. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
31- گردشگری زیارتی
سفر به منظور زیارت مکانی مقدس .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
32- گردشگری تنها
سفر به تنهایی .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
33- گردشگری آبهای معدنی و چشمه ها
سفر برای دیدن و استفاده کردن از آب های معدنی و چشمه های آب درمانی برای درمان بعضی بیماری های خاص و لذت بردن از این نعمت خدادادی . .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
34- گردشگری مناطق کویری
سفربه اعماق بیابان و سرزمین های ناشناخته و مبارزه با گرمای طاقت فرسا و کم آبی در کویر. .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
35- گردشگری چمدانی
سفر برای خرید از بازارهای خاص .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
36- گردشگری کاروتجارت
سفر برای تجارت و کسب درآمد و تجربه برای پیشرفت در صنعت کارو کار در کارخانجات و کارگاه ها . .( فیروزیان ، 1388 ، ص 37)
37- گردشگری مناسبتها و وقایع خاص
سفر برای شرکت در مناسبتها و برنامه های ویژه به خصوص مراسم آیینی و ملی .( فیروزیان ، 1388 ، ص 38)
38- گردشگری شکار
سفر برای شکار حیوانات و زندگی در طبیعت در کنار حیوانات .( فیروزیان ، 1388 ، ص 38)
39- گردشگری حادثه جو
دیدن از بعضی موارد خاص مانند دیدن از یک کوه در حال آتشفشان و یا یک منطقه سیل زده و زلزله زده . خبرنگاران خود مصداق کاملی از این تگروه هستند . .( فیروزیان ، 1388 ، ص 38)
40- گردشگری تشویقی
مانند کارمندانی که به دلایل خاص از سهمیه تشویقی استفاده میکنند و با خرج کارفرمای خود به سفر میروند . .( فیروزیان ، 1388 ، ص 38)
2-4- توسعه پایدار گردشگری
با ورود جامعه جهانی به سده بیست و یکم، در گردشگری دو نیروی بزرگ شتاب بیشتری به خود می گیرند. نخست حرکتی است در راه پذیرش مسولیت بیشتر در برابر فرهنگ جامعه میزبان و احترام بیشتر به آن فرهنگ. چنین فشاری در نتیجه شناخت این واقعیت بوده است که صنعت گردشگری می تواند بر جامعه میزبان و محیط آن اثرات منفی بگذارد.
حرکت دوم پذیرفتن مسولیت بیشتر از جانب کسانی است که به مسافرت می روند و این منعکس کننده الگوهایی تازه از مسافرت در غالب مصرف کالاها، خدمات، زیرساختها و جاذبه های گردشگری است. افراد ترجیح می دهند انفرادی و مستقل به مسافرت بروند. می کوشند در این راه آموزش های تازه ای ببینند و با هدف رشد و پیشرفت شخصی یا به عبارتی به منظور بالندگی و خودشکوفایی به مسافرت می روند. مشاهده می شود که این دو نیرو و حرکت در اصولِ متعلق به گردشگری پایدار جمع شده اند. بنا به تعریف اسوار بروک، جهانگردی پایدار یعنی گردشگری که از لحاظ اقتصادی موفقیت آمیز است اما منابعی را که آینده گردشگری نیز به آنها بستگی دارد به ویژه محیطزیست، فضای کالبدی و بافت اجتماعی میزبان را ویران نمی کند.
نظری به رویکردهای نو گردشگری در دنیا نشان می دهد که دانشمندان علوم گردشگری در تعریف گردشگری پایدار سه اصل مهم را مورد تاکید قرار گرفته می دهند که عبارتند از:
کیفیت گردشگری پایدار: که می تواند تجربه ای با کیفیت بالا به گردشگر یا مسافر منتقل کند. در این خصوص بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان و حفظ کیفیت محیط در اثر رعایت کردن شاخص های پایداری در گردشگری دست آوردی حائز اهمیت است.
حفظ و دوام: گردشگری پایدار، دوام منابع طبیعی که اساس و پایه وجود آن بوده است و هم چنین حفظ و دوام فرهنگ جامعه میزبان را که منشاء تجربیات ارزنده آن می شود، تضمین می کند.
تعادل: گردشگری پایدار بین نیازهای صنعت گردشگری، حمایت از محیط زیست، فضای اجتماعی و جامعه محلی نوعی تعادل و توازن برقرار می کند. در گردشگری پایدار بین هدف های متقابل و مشترک گردشگران، مسافران، جامعه میزبان و مقصد یا محلی که پذیرای گردشگران است نوعی همکاری و تشریک مساعی به وجود می آید. در حالی که در گذشته این عوامل دارای هدف های متفاوت و گاهی متضاد بودند.
در گردشگری پایدار، توجه به نیازهای جامعه میزبان از اهمیت خاصی برخوردار است و به هنگام برنامه ریزی و در فرآیند مدیریت اثرات گردشگری، به این نیازها توجه ویژه ای می شود. به خصوص در صنعت گردشگری به اینکه مبادا بر ساختار اجتماعی ـ فرهنگی جامعه میزبان اثرات ویرانگر و منفی گذاشته شود، توجه عمیقی می شود. کیفیت تجربه هایی که گردشگر در طی فرآیند سفر به دست می آورد، در گِرو ویژگی های فرهنگی ـ اجتماعی مقصد یا مکانی است که مورد بازدید قرار می دهد. لذا تداوم فعالیت ها و کاهش هزینه های عملیاتی از قبیل بازاریابی و غیره، در نهایت میزان بهره وری ناشی از فعالیت های گردشگری، در گِرو میزان رضایت و مطلوبیت گردشگر از تجربه خود در جریان سفر به ویژه در جامعه میزبان است. لذا با توجه به اهمیت تنظیم سیاست ها بر اساس رویکردی پایدار، ضرورت دارد که به برخی از اصول بنیانی گردشگری پایدار اشاره شود. مهمترین این اصول عبارتند از:
گردشگری پایدار مستلزم اندیشهای درازمدت است، نه کوتاه مدت و در برنامهریزی، خطمشیگذاری و مدیریت، مسائل مربوط به استفاده مطلوب و اجتناب از بهره برداری نامطلوب از منابع انسانی و طبیعی را در نظر می گیرد.
بنا بر آن چه آمد ، رویکرد نظریه ای حاکم بر فرایند مطالعات مبتنی بر توسعه پایدار"1 است و هم اکنون راه جذاب دیگری نسبت به مسیر ناپایدار فعلی ما بشمار می آید. درمقیاس جهانی، توجه به بعد مفهومی و راهبردی – اجرایی توسعه پایدار درحال افزایش است و همگان بدرستی دریافته اندکه بدون این نیاز بنیادی، بسیاری از تلاش ها قادر نخواهد بود تا با ظرفیت کامل، به نتیجه مطلوب برسد (Chiras & Herman,1997,p107-108).
نیاز به یک الگوی توسعه جدید تا اواسط دهه 1980 به طورگسترده شناخته شد، تا آن هنگام سازمان ملل دهه های دوم وسوم توسعه خود را یک شکست اعلام کرده بود؛ زیرا، درعمل چرخه فقردرکشورهای فقیر و دارای کندترین روند توسعه در سطح جهان محو نشده بود. بنابراین، ترکیب بدهی بالا همراه با رشد اقتصادی پایین و افزایش میزان آسیب پذیری جوامع انسانی از الگوهای مرسوم رشد و توسعه، انتقاد از پارادایم غالب توسعه را شدت بخشید (Estes,1993.p2).
افزون بر این، وجود چالش های جدی در عرصه ی زیست محیطی و اجتماعی- اقتصادی ضرورت بازآفرینی پاردایم و الگوی جدیدی از توسعه را فراهم نمود، نظیر:
فروسایی و تخریب منابع طبیعی و محیط زیست در مقیاس جهانی ؛
تغییرات اقلیمی،گرم شدن کره زمین و آسیب پذ یری لایه اوزن ؛
گسترش فقر با وجود رشد نسبی اقتصاد جهانی ( فقر به عنوان عامل تخریب محیط شناخته شده است)؛
افزایش نابرابری در دست یابی به فرصت ها در همه وجوه توسعه؛
تهدید رو به تزاید فرصت زندگی و استفاده از موهبت های خدادادی برای نسل های آینده ؛
مصرف بیش از حدو نامتعادل در مقیاس جهانی و بهویژه در سطح کشورهای پیشرفته صنعتی (Algobaisi,1999,p10-11).
از دیدگاه مفهومی، توسعه پایدار فرایندی است که نیازهای نسل کنونی را بدون تهدید توانایی نسل های آینده در برآورده نمودن نیازهایشان تامین و تضمین نماید. متخصصان علوم محیطی و به ویژه جغرافیا دانان از گذشته های دورمتوجه وابستگی متقابل بین انسان و محیط برای بهره برداری از منابع طبیعی بدون تهدید "ظرفیت برد"محیط بوده اند؛ گرچه اصول توسعه پایدار جدید نبوده، از لحاظ علمی نیز قابل اجرا بشمار می آید، ولی کاربرد مفهوم آن در برنامه ریزی توسعه، پدیده ای است که در دهه 80 میلادی توسط کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه به طور رسمی وارد محافل آکادمیک و اجرایی شدو هم اکنون به عنوان چارچوبی برای فهم وابستگی ها و هم پیوندی میان ظرفیت ها و چالش های توسعه در ابعاد محیط زیست، اجتماعی و اقتصادی بکار می رود (Haris,2000,p12) و ناظر بر اصول یکپارچگی محیطی، اثربخشی اقتصادی وبرابری اجتماعی است (Kumar,1993,p116).

شکل شماره = 1 اصول پایداری
منبع : (Kumar,1993,p116)
هم اکنون بر همگان آشکار است که نیل به توسعه پایدار مشروط به تحقق الزامات زیر است :
ریشه کن کردن فقر و محرومیت؛
گسترش مفهوم توسعه به همه جنبه های حیات( باید دانست که توسعه منحصر به رشد اقتصادی نیست، بلکه باید شامل رشد اجتماعی و فرهنگی نیز باشد)؛ و
بالاخره مهمترین بُعد و اقدام در این زمینه ایجاد هماهنگی و همسویی بین اقتصاد و محیط زیست به عنوان پایه ای برای تصمیم سازی در همه سطوح است. (جاودان،13880، ص 40)

شکل شماره = 2 ساختار نظریه پایداری : برقراری توازن میان ابعاد اصلی برنامه ریزی توسعه
منبع : (جاودان،13880، ص 40)

بدین اعتبار، ساختار اصلی نظریه توسعه پایدار به ترتیبی بنا شده است که برقراری امنیت و توازن در سه حوزه اصلی محیط زیست، اجتماع و اقتصاد با حفظ فرصت های برابر در ابعاد جغرافیایی، درون نسلی و بین نسلی و با جهت گیری اهداف راهبردی زیر را در دستور کار قرار می دهد(شکل شماره 3) :
خوداتکایی، یکپارچگی و محافظت از محیط زیست؛
ثبات،رشد و کارایی (والبته اثربخشی) اقتصادی؛
برابری( درکسب فرصت ها و شرایط بهتر زندگی)، ،همبستگی و مشارکت اجتماعی: (Pichs & Ramon,2000,p31).

شکل شماره = 3 ساختار نظریه پایداری
منیع: (Pichs & Ramon,2000,p31)

مراجعه به متون اولیه و در حال حاضر توسعه پایدار نشان می دهد که توسعه پایدار دارای سه حوزه ی برهم کنش محیطی، اجتماعی و اقتصادی است که در فرایند برنامه ریزی توسعه پایدار به عنوان ارکان اساسی به طور همزمان و توامان و با اهمیتی یکسان مطمح نظر واقع می شوند .

شکل شماره = 4 ابعاد ساختاری توسعه پایدار
منیع: (Pichs & Ramon,2000,p31)

از این رو، پیش فرض های پایه توسعه پایدار را می توان به ترتیب زیر بر شمرد:
امنیت اکولوژیکی: با تاکید بر یکپارچگی و محافظت از سرمایه های طبیعی و فرایندهای اساسی حیات و توسعه در چارچوب "ظرفیت برد" محیط زیست؛
امنیت اجتماعی: با تاکید بر برابری در فرصتها، ارتقای اعتماد و همبستگی جامعه و حفاظت از سرمایه های فرهنگی و اجتماعی در فرایند توسعه و در نهایت توزیع عادلانه منافع؛
امنیت انسانی: مبتنی بر ارتقای سطح سلامت، آگاهی، دانش و در نهایت رفاه جامعه انسانی؛
امنیت اقتصادی: بر پایه اثر بخشی استفاده از منابع، استمرار رشد و توسعه بازار متناسب با ظرفیت برد تاسیسات و زیرساخت ها ، افزایش فرصت های شغلی – درآمدی و در نهایت کاهش فقر؛
یکپارچگی کالبدی- فضایی: با تاکید بر حفاظت و صیانت از سرمایه های کالبدی و انسان ساخت و توسعه به هم پیوسته مکان ها(شهر و روستا و…) و مناطق متناسب با ظرفیت و عملکرد هر یک در مقیاس سرزمین.
در حوزه گردشگری، با تصویب دستورکار21 و اجرایی شدن مفاد توسعه پایدار، سازمان جهانی گردشگری و دیگر نهاد های بین المللی ذی نفوذ در این عرصه نیز، رهیافت " توسعه پایدار گردشگری" را در سر لوحه امور راهبردی و اجرایی خود قرار داده اند؛ بدین اعتبار، با تاسی به مبانی توسعه پایدار، گردشگری پایدارناظر بر هم زمانی و هم پوشانی جنبه های محیطی، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی در فرایند توسعه توریسم است، به نحویکه، تعادل مناسب بین این سه جنبه در دراز مدت بر قرار باشد ؛ توسعه پایدار توریسم بر اساس تعریف WTO مبتنی بر رئوس زیر باشد :
استفاده بهینه از منابع محیطی به عنوان عناصر کلیدی در توسعه توریسم و یکپارچگی فرآیندهای اصلی و حیاتی اکولولوزیکی برای حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی؛
پایبندی به ارزش های جامعه پذیرنده توریسم (به ویژه ارزش های فرهنگی زندگی روزمره) و مشارکت موثر در فهم فرهنگی و حساسیت های جامعه و در نهایت حفاظت از میراث فرهنگی؛
اطمینان از امکان عملکرد دراز مدت اقتصادی، وتوزیع عادلانه فواید اقتصادی – اجتماعی حاصل از توریسم به تمامی ذی نفعان که گستردگی قابل توجهی نیز در جامعه دارند (شامل فراهم آوردن موقعیت های شغلی دائم با درآمد مناسب، تامین خدمات اجتمائی جامعه میزبان و بالاخره فقر زدائی)؛
رضایت مندی توام با تجربه خوب در نزد گردشگران .
لذا در فرایند توسعه، مشارکت موثر تمامی ذی نفعان از یک طرف و خواست سیاسی بسبار قدرتمند نقش اساسی در دست یابی به اهداف گردشگری پایدار دارد. به عبارت دیگر توسعه پایدار گردشگری، فرایند دائمی است که در آن پایش اثرات به عنوان ابزار مدیریتی کارا برای پرهیز و جلوگیری از برخی اقدامات و روش ها ویا تصحیح روش ها و جایگزینی مناسب برای آنها همواره بکار گرفته وادامه می یابد. این فرآیند مداوم می باید در کلیه سطوح کالبدی – فضایی توسعه توریسم ،یعنی مناطق ، محور ها و قطب ها ودر اشکال مختلف آن بصورت یکسان تلقی گردد.
در مجموع، تجربیات جهانی نشان می دهد که تعامل و همپیوندی موزون میان سه ستون اصلی محیط زیست، جامعه و اقتصاد (فعالیت)، هنگامی پایدار خواهد بود که فرایند برنامه ریزی توسعه گردشگری، بر پایه اصول زیر استوار گردد:
امکان پذیری اقتصادی توسعه توریسم ؛
تامین ا نتظارات جوامع محلی ؛
ارتقاءکیفیت مشاغل ؛
تضمین عدالت اجتماعی ؛
تامین خواسته و رضایت مندی گردشگر؛
کنترل و مشارکت جوامع محلی در توسعه گردشگری؛
تامین رفاه و امنیت ودر مجموع کیفیت زندگی جوامع محلی؛
حفظ غنای فرهنگی وتوجه به ارزش ها؛
یکپارچگی فیزیکی در محیط اعم از شهر، روستا، جنگل، بیابان، چشم اندارها و غیره؛
تنوع زیستی؛
بهره وری پایدار از منابع
محیط پاک

2-5- تعریف اوقات فراغت ،تفریح وجهانگردی
واژه ((فراغت )) معادل واژگان فرانسوی ((لوآزیر)) ،انگلیسی ((لژر)) وآلمانی ((فرای جی ت )) است که درزبان فارسی رایج شده است.
درتعریفی از اوقات فراغت ، باتاکید بررهایی انسان از فشارهای کار وزندگی وآسودگی وآرامش آمده است:
(( اوقات فراغت ، یعنی آن بخش از زمان بیداری که انسان از تعهدات شغلی وکار مولد آزاداست وبه طوردلخواه به استراحت ،ترمیم قوا و رفع خستگی جسمی وروحی می پردازد. (دیلمانی ، 1383 ، ص29)
بعد از جنگ جهانی دوم به هنگام تدوین ((اعلامیه حقوق بشر)) ، حق بهره مندی از اوقات فراغت به عنوان ((حق همگانی )) مدنظرقرارگرفت وبه صورت زیر دراین اعلامیه انعکاس پیداکرد:
((هرکس حق استراحت ، فراغت وتفریح دارد وبه خصوص محدودیت معقول ساعات کارو مرخصی های ادواری بااخذحقوق ، ذی حقوق می باشد)) . (فصلنامه تحلیلی و پژوهشی ، 1383 ، ص 11)

2-6-ارتباط بین گردشگری واوقات فراغت
باتوجه به تعاریف اوقات فراغت ، می توان به ارتباط نزدیک بین ساعات کار ، اوقات فراغت وگردشگری پی برد. از تعاریف ذکر شده چنین استنباط می شود که بین ساعات کار افراد واوقات فراغت آنها رابطه ای بالقوه معکوس وبین اوقات فراغت را به دنبال دارد،به عبارت دیگر کاهش ساعت های کاری، افزایش اوقات فراغت را به دنبال دارد واین افزایش خود زمینه مناسبی را برای افزایش تقاضاهای گردشگری وتوسعه روزافزون این صنعت فراهم می کند. به طور کل درک گردشگری مستلزم این است که اوقات فراغت، اساس کلی گردشگری رادرنظر بگیرد. اگر چه گاهی دراوقات فراغت همپوشی رخ می دهد. (دیلمانی ، 1383 ، ص29)

2-7- گردشگری و اهمیت آن
گردشگری سفر موقت پاره ای از مردمان است به مقصدی غیر از محل زندگی خود. طبق تعریف سازمان جهانی جهانگردی 2(WTO)، توریست کسی است که به سرزمین یا کشوری غیر از جایی که اقامت دائمی دارد سفر کند و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا بماند و دلیل مسافرتش تفریح، استراحت، دیدار بستگان، درمان، زیارت اماکن مقدس، بازدید از آثار تاریخی و مراکز فرهنگی- هنری، شرکت در مسابقات ورزشی یا تماشای آنها، دیدن نمایش گاه های بازرگانی یا مراکز فعالیت های اقتصادی و شرکت در همایش ها و نشست ها باشد.
پدیده نوین جهانگردی که برخاسته از افزایش اوقات فراغت است در جنبه های گوناگون بشریت معاصر تاثیر فراوان می گذارد. جهانگردی ،اقتصاد جهانی را کاملاً تحت تاثیر قرار می دهد. منبعی مهم برای شکوفایی اقتصادی کشور های در حال توسعه و برقرار کننده توازن مالی در اقتصاد بین المللی کشورهای فقیر و غنی است و زندگی اجتماعی را با ایجاد مشاغل گوناگون و ارتقای سطح درآمد طبقات وسیعی از مردم کشورهای جهانگرد فرست و جهانگرد پذیر، تغییر می دهد. ( رضوانی، 1374 ، ص56)
توریسم بزرگترین و سریع الرشد ترین صنعت جهان است. توریسم جهانی بین سال های 1990-1970 به میزان 260 درصد رشد داشته است (دی فریتاس-2004 . p . 76). هر ساله در سطح کره زمین، 7/1 میلیارد جابجایی جهانگردی صورت میگردد که هزینه آن بالغ بر 600 میلیارد دلار می گردد. تخمین زده می شود که تا سال 2020 ،تعداد 6/1 میلیارد توریست بین المللی وجود خواهد داشت و بیش از 2 تریلیون دلار خرج خواهد کرد. (سکات و ام و هکار -2004 . p . 41).

2-8-گردشگری و آثار آن
معمولاً عوارض و نتایج حضور جهانگردان را در سه حوزه اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و زیست محیطی و با بهره گیری از سنجه های مشخص ارزیابی می کنند. حضور گردشگران در مقصد نتایج مثبت و منفی به همراه خواهد داشت که برنامه ریزان و سیاست گذاران باید برای تنظیم برنامه های جهانگردی و سیاست گذاری به نتایج مثبت و عوارض منفی این حضور توجه کافی داشته باشند.

2-8-1- آثار اقتصادی جهانگردی
کشورها و جوامع به صورت فزاینده ای به این حقیقت پی برده اند که برای بهبود وضع اقتصادی خود باید ابتکار عمل به خرج دهند و درصدد یافتن راه های تازه ای برآیند. اگر چه در نقاط منطقه های مختلف دنیا شرایط متفاوت است، اما همواره گردشگری عاملی برای پیشرفت اقتصادی بوده است. این صنعت می تواند موجب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شود. جهانگردی از طریق تاثیر بر درآمد ملی، اشتغال، تغییر قیمت ها و تراز بازرگانی ملی، اقتصاد کشور را تحت تاثیر قرار می دهد(رنجبران وهمکار ، 1379، ص 66).

جدول شماره 1 :آثار اقتصادی جهانگردی
نوع اثر
جنبه های مثبت
جنبه های منفی
اقتصادی
ـ افزایش درآمدزایی ارزی
ـ ایجاد فرصت های شغلی
ـ تحرک سرمایه های مالی
ـ جلب سرمایه های خارجی
ـ بهسازی و توسعه تاسیسات زیربنایی
ـ موازنه پرداخت های بین المللی
ـ توسعه صادرات غیر نفتی
ـ به کارگیری توان های موجود محلی
ـ توسعه منطقه ای
ـ تورم، افزایش عمومی قیمت ها
ـ اشتغالات فصلی و بیکاری
ـ افزایش قیمت زمین
ـ توسعه بخش خدمات و تحلیل تولید کالایی
ـ کاهش خدمات عمومی همگانی
ـ توسعه نامتعادل منطقه
ـ وابستگی به کشورهای بیگانه
ماخذ : ضرغام، 1375، ص 86

2-8-2- آثار اجتماعی و فرهنگی
در کتاب انسان شناسی گردشگری (اسمیت) اثرات مختلفی در این رابطه در نظر گرفته شده است.
1ـ بعضی از انواع اثرات اجتماعی ـ اقتصادی، تغییرات طبیعی هستند و فشارهای ناشی از هر نوع توسعه اقتصادی را شامل می شوند حتی اگر بومیان و گردشگران دارای زمینه های فرهنگی یکسانی باشند.
2ـ اثرات دیگر ناشی از تفاوت اجتماعی ـ اقتصادی بین بومیان و گردشگران است که ممکن است دارای زمینه های اقتصادی ـ اجتماعی یکسان یا متفاوتی باشند که تفاوت سطوح نسبی با توسعه اجتماعی ـ اقتصادی ـ سیاسی بومیان و گردشگران به عنوان یک فاکتور مهم شناخته شده است.
3ـ نوع سوم اثرات منتج از تفاوت های فرهنگی چشمگیر بین بومیان و گردشگران است. آن تفاوت ها ممکن است به ارزش های اصلی و نظام قانونی اعتقادات مذهبی، سنن، رسوم، سبک زندگی، الگوهای رفتاری، نوع لباس، تقسیم بندی زمان، گرایش نسبت به بیگانگان و عوامل دیگر مربوط می باشد.
یکی از مقاصد برنامه ریزی و سیاست گذاری جهانگردی ممانعت از درگیری ها و کنترل تبعات فرهنگی حضور جهانگردان خارجی است. برای تامین این منظور معمولاً یکی از دو شیوه زیر مود استفاده قرار می گیرد :
1ـ تمرکز تاسیسات و تجهیزات جهانگردی در نقاط دور از مناطق پرجمعیت باعث می شود تا از این طریق از تقابل فرهنگ های متفاوت مردم و جهانگردان (مثلاً پوشش آنان، نحوه استفاده از دریا، الگوی مصرف و ….) جلوگیری به عمل آید. اما این راه حل خود موجب مشکلاتی از قبیل ایجاد منطقه اقتصادی فعالی، جدا از محیط اجتماعی و اقتصادی بومی می گردد. به علاوه تمرکز تاسیسات و تجهیزات تفریحی به حالتی که استفاده از آن برای مردم بومی میسر نباشد، صورت ناخوشایندی از حضور جهانگردان است. به همین خاطر چنین شیوه ای شاید بتواند برای منطق کم جمعیتی که بالقوه امکان توسعه جهانگردی دارند مفید باشد.
2ـ ترکیب و پذیرش انواع خاصی از جهانگردان بین المللی به منظور جذب مشتریان کم زحمت تر و پر درآمدتراست به طوری که دریافتی حاصل از این عده ی قلیل عدم حضور تعداد کثیری جهانگرد معمولی را جبران می کند. توفیق در اجرای این سیاست انتخاب اصلح را پیشنهاد دارد و مستلزم وجود تجهیزات، خدمات و محیط های استثنایی است که در اغلب مناطق با امکانات موجود در کشور و یا برنامه های مصوب توسعه اجتماعی ـ اقتصادی آن مناطق انطباق ندارد. مع الوصف برخی کشورها (نظیر موریتانی) این خط مشی را دنبال کرده و در اجرای آن توفیقاتی نیز بدست آورده اند (ضرغام، 1380 ، ص 93 )
جدول شماره (2) جنبه های مثبت و منفی حضور گردشگران را به نمایش می گذارد.

جدول شماره 2 :آثار فرهنگی ـ اجتماعی گردشگری
نوع اثر
جنبه های مثبت
جنبه های منفی
فرهنگی ـ اجتماعی
ـ بهبود کیفیت زندگی
ـ افزایش امکانات تفریحی و سرگرمی
ـ بهبود کیفیت خدمات اجتماعی
ـ بهبود درک و تصور در مورد فرهنگ ها و جوامع دیگر
ـ گسترش تبادلات فرهنگی
ـ تسهیل در ملاقات با جهانگردان
ـ حفاظت از وجهه فرهنگی جامعه میزبان
ـ القای احساس افتخار از داشته های فرهنگی خود
ـ افزایش فحشا
ـ افزایش الکلیسم
ـ القای حس عقب ماندگی فرهنگی، مالی به ساکنین
ـ ایجاد فرهنگ محلی غلط
ماخذ : ضرغام، 1375 ، ص 89

2-8-3- آثار محیطی
رابطه بسیار نزدیکی بین گردشگری و محیط زیست وجود دارد که سه شکل آن به شرح زیر است:
1ـ بعضی از اشکال محیط زیست فیزیکی جاذبه هایی برای گردشگران محسوب می شوند.
2ـ تسهیلات و زیربناهای گردشگری بخشی از محیط زیست ساخته شده را تشکیل می دادند.
3ـ توسعه گردشگری و استفاده گردشگران از یک ناحیه اثرات زیست محیطی ایجاد می کند.
اثرات زیست محیطی گردشگری عمدتاً به این دلیل است که در محیط هایی که حساس و شکننده هستند، این فعالیت، توسعه یافته است. مانند جزایر کوچک، سواحل، نواحی کوهستانی، نواحی مراتفع، کنار سایت های تاریخی و باستانی، زیرا این نوع مکان ها منابع مهم و جاذبه های گردشگری توریست را شکل می دهند .(قادری، 1380، ص 45).
حضور گردشگران در کشورها مانند یک شمشیر دولبه است از یک سو عاملی است که موجب حفاظت از ثروت های طبیعی و یادمان های باستانی و مذهبی کشور می شود و از سوی دیگر عامل تخریب و حتی نابودی منابع است. لذا در توسعه حضور جهانگردان بین المللی لزوماً باید تشویق اثرات مثبت و محدودسازی آثار منفی این توسعه حضور را مطمع نظر داشت : جهانگردی به حفاظت و حراست از منابع طبیعی کمک می کند. مثلاً برای حفاظت از پوشش گیاهی و حیات وحش، مناطق حفاظت شده، پارک های ملی و منطقه ای ایجاد می شود. به علاوه حضور جهانگردان خارجی علاقه مند به این منابع موجب بیداری مردم نسبت به ارزش میراث طبیعی کشور اشکال مختلف بهره برداری از آن ها خواهد شد. از این رو توسعه جهانگردی بین المللی بسیار مثبت و ارزنده است. به علاوه این که در مقایسه با سایر منابع به ویژه تولیدات کارخانه ای آلودگی کمتری به دنبال دارد و نیز دلیل موجهی برای بهسازی محیطی نقاط و چشم اندازهایی است که تا پیش از این توسعه، به دست فراموشی سپرده شده بودند.بنابراین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، جهانگردی بدون در دست داشتن خط مشی مشخص یا برنامه معین حراست و بهسازی محیط زیست توسعه یافته است. دلیل این امر احتمالاً کمبود منابع مالی و یا عدم آگاهی از زیان های احتمالی حاصل از توسعه حضور جهانگردان است.
آثار منفی حضور گردشگران بر محیط زیست عمدتاً عبارت است از : خسارت هایی که جهانگردان بر عناصر مختلف زیست محیطی که یک منبع مهم جهانگردی است وارد می آورند. مانند تخریب زیستگاه های حیات وحش کشور، تخریب چشم اندازهای طبیعی (ناشی از زیاده روی در ایجاد تاسیسات اقامتی و پذیرایی در مناطق زیبای ساحل دریا و رودخانه ها یا چشم اندازهای طبیعی)، تخریب یادمان های باستای (سرقت یا خراب کاری در ساختمان هایی که دارای حفاظ نیستند)، آلودگی های هوای شهرها، آب رودخانه ها و دریاها به مناطق زیرزمینی (ناشی از تراکم آمد و شد بازدیدکنندگان در یک منطقه و نقض امکانات تخلیه یا تصفیه فاضلاب و دفع اصولی زباله ها) (جدول شماره(3) ).

جدول شماره 3 : آثار محیطی جهانگردی
نوع اثر
جنبه های مثبت
جنبه های منفی
محیطی
ـ حفاظت از منابع طبیعی
ـ ایجاد مناطق حفاظت شده و پارکهای ملی
ـ آگاهی مردم نسبت به ارزش ثروت طبیعی
ـ بهسازی محیط زیست و چشم اندازهای طبیعی
ـ تخریب مناطق طبیعی
ـ تخریب ایستگاههای حیات وحش و پوشش گیاهی
ـ آلودگی آب، هوا، صوتی و …
ـ تخریب یادمانهای باستانی
ماخذ : ضرغام، 1375 ، ص 94

2-9- اجزاء و عناصر صنعت گردشگری
در خصوص اجزاء و عناصر گردشگری دیدگاه های و نظریه های مختلفی وجود دارد که در زیر به تعدادی از آنها پرداخته شده است .
الف ) دیدگاه Edward Inskeep
از نظر اینسکیپ، گردشگری و بازار گردشگران داخلی و خارجی به عنوان بستر تمامی فعالیت های گردشگری و خدماتی می باشد. در این بستر گردشگران داخلی و خارجی به عنوان استفاده کنندگان خدمات و زیر ساخت ها می باشند و محیط طبیعی ، اقتصادی ـ اجتماعی و اجزاء آن ( از جمله جاذبه ها، تاسیسات حمل و نقل، تاسیسات زیر ساختی، اقامتی و ….) به صورت یک نظام به هم پیوسته در حال خدمات رسانی به گردشگران می باشند. محیط مذکور علاوه بر خدمات رسانی به گردشگران در اختیار ساکنین و اهالی بومی منطقه نیز می باشند.
از نظر اینسکیپ تاسیسات حمل و نقل و زیر ساختی به صورت جداگانه و در ارتباط با دیگر عناصر محیط طبیعی، اقتصادی ـ اجتماعی، بستر ساز حضور گردشگران در مقاصد گردشگری می باشند.

شکل شماره = 5 بازار گردشگری داخلی و بین المللی
منبع : Inskeep, Edward,"tourism planning" 1991: 39))

ب )دیدگاه Gunn
گان معتقد است که تمام عناصر و اجزای نظام جهانگردی به دو گروه عرضه و تقاضا تقسیم می شود که تقاضا شامل بازارهای داخلی و بازارهای بین المللی و عرضه شامل جاذبه ها و فعالیت ها، تاسیسات اقامتی و دیگر امکانات و خدمات جهانگردی را در بردارد و ساکنین محلی که از جاذبه ها، تسهیلات و خدمات جهانگردی استفاده می نمایند

جدول شماره = 4 نظام گردشگری از دیدگاه گان
عوامل تقاضا
عوامل عرضه
* بازارهای بین المللی جهانگردی
* جاذبه ها و فعالیت های خدماتی
* بازارهای داخلی جهانگردی
* اسکان
* بازارهای داخلی جهانگردی ، بازارهای خارجی
* سایر امکانات و خدمات جهانگردی
* استفاده ساکنین محلی از جاذبه ها، امکانات و خدمات جهانگردی
* حمل و نقل
* دیگر زیرساخت ها
* عناصر سازمانی
ماخذ: راجر داس ویل، مدیریت جهانگردی ، 1378 ، ص 67

از نظر گان، سیستم و کارکرد سیستم گردشگری دارای دو بعد عرضه و تقاضا می باشد. تمام عناصر گردشگری به طور مجازی می توانند به عنوان اجزایی از این دو بعد نمایش داده شوند. به لحاظ پیوستگی بین این عناصر، برنامه ریزی برای گردشگری بدون درک روابط درونی هر یک از ابعاد و هم چنین روابط بین عرضه و تقاضا کارساز نخواهد بود.این عناصر در یک ساز و کار سیستمی، نواحی اعزام کننده گردشگر را به نواحی میزبان از طریق مسیر حمل و نقل متصل می کنند.
همان طور که در جدول و شکل مشاهده می گردد، تاسیسات حمل و نقل و زیرساختی، بخشی از عوامل عرضه گردشگری می باشد که در مقابل عوامل تقاضای گردشگری، مشغول خدمات دهی به نیاز های گردشگران می باشند. به دیگر سخن بخش حمل نقل و تاسیسات زیر ساختی بخش از عوامل موجود در مقاصد گردشگری و بستر گردشگری داخلی و بین الملی می باشد.

شکل شماره = 6 سیستم گردشگری از دیدگاه گان
ماخذ:p 43 . Gunn, Clare, 2002
ج ) دیدگاه Ray
سیستم و نظام گردشگر از دیدگاه رای دارای دو طیف عرضه و تقاضا و برخی ساختار ها، عناصر و تاثیرات متقابل بر این دو طیف می باشد. این موارد شامل واسطه های گردشگری ( مانند آژانس ها) ، ساختار های قانونی ، تاثیرات گردشگری بر عرضه و عوامل موثر بر تقاضا میباشد. همه موارد مذکور در بستر فرآیندی به نام مسافرت و یا گردشگری اتفاق افتاده و با هم در ارتباط می باشند.

شکل شماره = 7سیستم گردشگری از دیدگاه رای
ماخذ: ( 11 p ، 1998؛ youel, Ray)
از دیدگاه رای، هر یک از بخش های عرضه و تقاضا خود دارای زیر بخش هایی می باشد که در شکل بالا مشاهده می گردد. نکته حائز اهمیت در این بخش جایگاه مقاصد گردشگری می باشد که از نظر رای، مقاصد گردشگری در بخش عرضه قرار می گیرند و دارای ساختاری مشخص می باشند که در شکل زیر مشاهده می گردد.بر اساس این دیدگاه بخش زیر ساختی و بخصوص حمل و نقل از اجزاء مقاصد گردشگری و در کنار دیگر اجزاء مانند تسهیلات، جاذبه ها و …. قرار دارند.

شکل شماره = 8 اجزاء مقصد گردشگری اجزاء مقصد گردشگری
مآخذ: (youell, Ray1998. P 25)

د ) دیدگاه Laws
دیدگاه لاوز به گردشگری به صورت سیستمی بوده است. به نظر لاوز مزیت تفسیر گردشگری به مثابه یک سیستم این است که مانع از تفکر تک بعدی می شود و به ما کمک می کند تا دیدگاهی چند بعدی و چند رشته ای به گردشگری داشته باشیم. بر این اساس، می توان گردشگری را از دیدگاه علوم مختلف از جمله اقتصاد، مدیریت، روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی، و جغرافیا تفسیر و تحلیل کرد. در شکل مجموعه ای از عناصر گردشگری نشان داده شده است.
این مدل، نشان دهنده دامنه ای از عناصر مختلف است که در مجموع سیستم گردشگری را شکل می دهند. همان طور که در شکل مشاهده می شود، هر بخش از این سیستم اعم از ورودی، پردازش، خروجی و محیط، شامل اجزاء و عناصر متعددی است. هرچند هریک از این عناصر به نوعی در عملکرد سیستم موثرند، صاحب نظران مختلف با توجه به تخصص و علاقه مندی و تجارب خود، بر عناصر خاصی تاکید داشته و آنها را با اهمیت تر جلوه داده اند؛ برای مثال ورودی های مهم این سیستم از دیدگاه محیطی شامل منابع طبیعی و انسانی است، در حالی که دیدگاه اقتصادی بیشتر بر عنصر سرمایه گذاری و دیدگاه سیاسی بر عنصر دولت و سیاست تاکید دارد.در بخش پردازش، سه زیر سیستم مشاهده می شود که در مواردی همپوشی دارند. آن دسته از فعالیت هایی که برای عرضه خدمت به گردشگران توسعه یافته اند، مانند تورگردان ها، هتل ها و شرکت های بین المللی، خطوط هوایی جهانی و سازمان های گردشگری محلی، موجب پیوستگی این سه ریز سیستم شده اند. در زیر سیستم مقصد، بر اهمیت جاذبه های طبیعی و فرهنگی به عنوان عنصر اصلی جذب گردشگر تاکید بیشتری وجود دارد.
بازده این سیستم نشان می دهد که گردشگری می تواند موجب بروز تغییرات مثبت یا منفی در فرهنگ، محیط و گردشگران باشد. از پیامدهای مثبت اقتصادی سیستم گردشگری می توان به ایجاد فرصت های شغلی و درآمد برای جامعه اشاره کرد؛ هم چنان که افزایش درصد تورم و وابستگی اقتصاد به گردشگری از نتایج منفی آن به شمار می رود. عواملی که در این مدل، تحت عنوان عوامل نفوذ جامعه ذکر شده است، هرکدام به نوعی بر عملکرد گردشگری اثر می گذارند.
همان طور که مشاهده می گردد در این دیدگاه زیر ساخت ها در زیر سیستم مقصد قرار دارد و تاسیسات حمل و نقل خود به تنهایی زیر سیستم حمل و نقل را تشکیل داده است. این موضوع به جهت اهمیت بحث حمل و نقل از نظر لاوز به صورت جداگانه آمده است.

شکل شماره = 9 عناصر سیستم گردشگری
منبع : ( لاوز، 1991، p . 27)

ذ ) دیدگاه Mill and Morrison
میل و موریسون چهار عنصر دخیل در نظام گردشگری را مورد توجه قرار داده و آنها را به صورت زیر تعریف می کند:
1ـ بازار: در سیستم بازاریابی باید رفتارهای مصرف گرایی که ریشه در محدودیت های اجتماعی و فرهنگی دارد، مورد توجه قرار می گیرد.
2ـ سفر: این عنصر اجزای متفاوتی چون سفر، مشخصات بازدیدکنندگان، ویژگی ها و فرهنگ های متفاوت مسافران و پیش بینی آینده را در بر می گیرد.
3ـ مقصد: یعنی مجموعه ای از امکانات و جاذبه های مورد نظر گردشگران و نیز تنظیم قواعد و برنامه ریزی بازاریابی برای تامین نیازهای آنان.
4ـ بازاریابی: شامل معرفی مقاصد مختلف به گردشگران حال و آینده با نگاهی به برنامه بازار و استفاده از ابزارهای مدیریت بازار یابی.

شکل شماره = 10 اجزای سیستم گردشگری
منبع 🙁 Mill and Morrison 1992. P 76 )

همان طور که ملاحظه می گردد میل و موریسون، نظام گردشگری را تلفیقی از مقصد، بازار و مسافرت می دانند. در این دیدگاه نیز مقصد شامل تمامی عناصر مربوط به خود از جمله جاذبه ها، زیرساخت ها ، تسهیلات و …. می گردد. به دیگر سخن از نظر میل و موریسون زیرساخت ها به صورت امکانات مقاصد مطرح می گردند.

2-10- گردشگر
در فرهنگ وبستر، گردشگر به کسی اطلاق می شودکه برای سرگرمی وتفریح یا به قصد امورفرهنگی سفر می کند. در فرهنگ های فارسی این عبارات در وصف گردشگر آمده است: جهان گرد،آنکه دراقطار عالم بسیار سفر می کند. سیاح،کسی که درشهرهاوکشورهای دیگر سیاحت کند .
سازمان جهانی جهانگردی ودولت کانادا در سال 1991 کنفرانس بین المللی درباره مسافرت جهانگردی در اتاوا ،کانادا تشکیل دادند که نظر وپیشنهادهایی مربوط به جهانگردی ارائه کردند. تعاریفی که در زیر آمده مبتنی بر تعریف هایی است که سازمان جهانی جهانگردی از جهانگردی وجهانگردان ارائه نموده است. (رضوانی ، 1374 ، ص20)
این موارد شامل جهانگردی – جهانگرد- گردشگری یک روزه – بازدیدکننده- مسافر- گردشگرداخلی-گردشگردرون مرزی- گردشگر برون مرزی- گردشگر ملی وجهانگرد بین المللی می باشد.
جهانگردی: به عمل فردی که به مسافرت می رود و در آن مکان که خارج از محیط زندگی وی است برای مدتی کمتر از یک سال جهت تفریح ،تجارت ودیگر اهداف اقامت نماید گفته می شود.
جهانگرد: کسی که حداقل یک شب در یک اقامتگاه عمومی به خصوص در محل مورد بازدید به سربرد.
گردشگر:کسی که برای مدت زمانی ،دست کم یک شب وکمتر از یک سال ، به کشوری غیرازوطن یامحل سکونت معمولی خود مسافرت می کند . هدف اوکار کردن وکسب درآمد نیست .
بازدیدکننده : کسی که به محلی غیر از محل زندگی خود به مدتی کمتر از 12 ماه مسافرت کند وهدف از ماندنش کسب درآمد در آن محل سفر کرده نباشد.
گردشگر داخلی:به ساکنان منطقه ای خاص اطلاق می شود که فقط در منطقه سفر میکنند مانند بازدیدکنندگان.
گردشگر درون مرزی: به افرادی غیر ازساکنان منطقه ای خاص گفته می شود که مانند بازدید کنندگان از محل دیدن می کنند .
گردشگربرون مرزی: به افراد غیر از ساکن یک منطقه که به منطقه ای غیر از منطقه سکونت خود سفر می کنند.
گردشگر ملی : شامل گردشگر داخلی وگردشگربرون مرزی می باشد .
جهانگرد مطابق تعریف سازمان ملل
جهانگرد کسی است که یک شب در بیرون از خانه اش بیتوته کند .
جهانگردی مطابق با قانون مجلس شورای اسلامی :
جهانگردی : عبارت است از هرنوع معاشرت انفرادی یا گروهی که بیشتر از24 ساعت بوده و به منظور کسب وکار نباشد..(مصوبات مجلس شورای اسلامی در خصوص گردشگری)
تعریف توریست از نظر سازمان ملل :
– توریست یا بازدید کننده موقت کسی است که به منظور تفریح،استراحت ،گذراندن تعطیلات،بازدید ازنقاط دیدنی ،انجام امور پزشکی درمانی ومعالجه ،تجارت، ورزش ، زیارت ،دیدارازخانواده ،ماموریت وشرکت در کنفرانس ها به کشوری غیر از کشور خود سفر می کند، مشروط براینکه حداقل مدت اقامت اواز 24 ساعت کمتر واز 3ماه بیشتر نبوده و کسب شغل وپیشه هم مد نظر نباشد..
اتحادیه بین المللی جهانگردی برای بدست آوردن یک تعریف جامع از جهانگردی، مسابقاتی تنظیم نمود.تعریف زیر از میان تعاریف بدست آمده برگزیده شد. برطبق این تعریف ،جهانگردی عبارت است از مجموعه تغییرات مکانی انسان ها وفعالیت هایی است که از آن منتج می شوند. این تغییرات خود ناشی از به واقعیت پیوستن خواسته هایی است که انسان را به جابجایی وادار می کند وبطوربالقوه در هر شخصی باشدت ووضعیتی متفاوت وجود دارد. (رضوانی ، 1374 ، ص 16)

2-11- برنامه ریزی
برنامه ریزی عبارتست از فرآیندی که دارای مراحل مشخص و بهم پیوسته برای تولید یک خروجی منسجم در قالب سیستمی هماهنگ از تصمیمات می باشد. برنامه ریزی فکر کردن راجع به آینده یا کنترل آن نیست بلکه فرآیندی است که می تواند در انجام این امور مورد استفاده قرار گیرد. برنامه ریزی، تصمیم گیری در شکل معمول آن نیست بلکه از طریق فرآیند برنامه ریزی، مجموعه ای از تصمیمات هماهنگ اتخاذ می شود. برنامه ریزی می تواند برای زمان حال یا آینده انجام شود.
بر طبق این تعریف، تصمیم گیری های مقطعی و ناپیوسته و اتخاذ سیاست ها برای پیشبرد سازمان در زمان حال یا آینده برنامه ریزی نیستند. برنامه ریزی متکی بر انتخاب و مرتبط ساختن حقایق است. حقایق مفاهیم واقعی، قابل آزمون و اندازه گیری هستند. دیدگاه ها، عقاید، احساسات و ارزش ها به عنوان حقایقی تلقی می شوند که فرآیند برنامه ریزی بر اساس آنها سازمان داده می شود. همان طور که اشاره شد برنامه ریزی صرفاً یک فرآیند تصمیم گیری نیست بلکه فرآیندی شامل روشن ساختن و تعریف حقایق و تشخیص تفاوت بین آنهاست یا به عبارتی گونه ای فرآیند ارزیابی است که در پایان آن، در انتخاب حقایق ارزیابی شده تصمیم گیری می شود.
برنامه بیانی روشن، مستند و مشروح از مقاصد و تصمیمات است. برنامه خروجی فرآیند برنامه ریزی است اما برنامه ریزی یک فرآیند پیوسته است که بیش از اتخاذ هر تصمیمی آغاز شده و پس از اجرای آن تصمیم ادامه می یابد. برنامه ها تهیه شده و اجرا می گردند.

2-12- ویژگی های برنامه ریزی
برنامه ریزی یک فرآیند ذهنی آگاهانه با خصوصیات زیر است:
1) تشخیص یک نیاز یا انعکاس یک انگیزه
2) جمع آوری اطلاعات
3) مرتبط ساختن اطلاعات و عقاید
4) تعریف اهداف
5) تامین مقدمات
6) پیش بینی شرایط آینده
7) ساخت زنجیره های متفاوتی از اقدامات مبتنی بر تصمیمات متوالی
8) رتبه بندی و انتخاب گزینه ها
9) تعریف سیاست ها
10) تعریف معیارهای ابزار ارزیابی برنامه

2-13- انواع برنامه ریزی
برنامه ریزی را از دیدگاه مسائل اجتماعی و اقتصادی، به منظور ارتقاء سطوح مختلف زندگی جامعه، می توان به چند نوع تقسیم کرد:
الف) برنامه ریزی کلی ( کلان): به منظور رسیدن به هدف های کلی و عمومی اقتصادی و اجتماعی انجام می گیرد.
ب) برنامه ریزی بخشی : بیشتر در بخش های مختلف تولیدی و اجتماعی صورت می گیرد.
ج) برنامه ریزی در سطح خرد: در طرح ها و پروژه های داخل بخش صورت می گیرد.

2-13-1- انواع برنامه ریزی از نظر مدت زمان اجرا
الف) برنامه ریزی بلند مدت : 10 تا 20 سال و گاهی تا 25 سال.آینده نگری و چارچوبهای کلی اساس کار است. ( طرح ملی گردشگری ایران)
ب) برنامه ریزی میان مدت : 3 تا 7 سال و گاه تا 10 سال.( طرح ملی گردشگری ایران و طرح های جامع استانی)
ج) برنامه ریزی کوتاه مدت : 1 تا 2 سال

2-13-2- انواع برنامه ریزی از نظر وسعت اجرا
الف) برنامه ریزی جامع ( طرح های گردشگری تهیه شده در ایران )
ب) برنامه ریزی غیر جامع ( طرح های تفصیلی توسعه گردشگری شهرها)

2-13-3- انواع برنامه ریزی از نظر هدف
الف) برنامه ریزی توسعه
ب) برنامه ریزی اقتصادی
ج) برنامه ریزی کالبدی
د) برنامه ریزی ارشادی و اجباری
و) برنامه ریزی اختصاصی

2-13-4- انواع برنامه ریزی از نظر سطوح مکانی
الف) برنامه ریزی ملی ( در سطح کشور) مثال طرح ملی گردشگری ایران
ب) برنامه ریزی منطقه ای ( در سطح استان) مثال طرح جامع گردشگری استان تهران یا استان خراسان رضوی و ….
ج) برنامه ریزی ناحیه ای ( در سطح شهرستان) مثال طرح جامع توسعه گردشگری شهرستان نیشابور
د) برنامه ریزی شهری ( در سطح شهر)
و) برنامه ریزی روستایی ( در سطح دهستان و روستا) مثال طرح های گردشگری روستاهای گردشگری کشور
ه) برنامه ریزی در سطح نقطه و سایت، مثال طرح های جامع مناطق نمونه گردشگری کشور و یا سایت های توریستی و تفریحی

2-13-5- انواع دیگر
ـ طرح های مکانیابی
ـ طرح های امکانسنجی
ـ طرح های توجیهی
ـ طرح های بازاریابی
منبع : (جواهری ، 1387، ص 14)

2-14- رویکرد های برنامه ریزی گردشگری
یکی از موضوعات مهم در برنامه ریزی گردشگری، شناخت رویکرد ها می باشد. در این قسمت به توضیح مهمترین این رویکردها پرداخته می شود.

2-14-1- رویکرد سیستمی
یک مفهوم اساسی در برنامه ریزی گردشگری آن است که گردشگری را باید ب صورت سیستمی مرکب از عوامل عرضه و تقاضا در نظر گرفت که به یکدیگر مرتبط می باشند. عوامل تقاضا شامل بازارهای داخلی و بین المللی گردشگری و ساکنین محلی است که از جاذبه ها، امکانات و خدمات گردشگری استفاده می نمایند. عوامل عرضه گردشگری نیز شامل جاذبه ها و فعالیت ها اعم از جاذبه های فرهنگی و طبیعی و جاذبه های خاص، واحدهای اقامتی و سایر امکانات و خدمات گردشگری نظیر دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی، رستوران ها، مراکز خرید، مراکز اطلاع رسانی، خدمات بانکی و ارزی، خدمات بهداشتی و خدمات پستی، حمل و نقل و سایر زیر ساخت ها مانند تامین آب، تامین برق، سیستم دفع زباله و فاضلاب و ارتباطات راه دور و عناصر سازمانی مشتمل بر ساختارهای سازمانی موسسات بخش گردشگری، برنامه ها و موسسات آموزشی، قوانین و مقررات مرتبط با گردشگری، سیاست های سرمایه گذاری و راهبردها و برنامه های بازاریابی می شود.
در برنامه ریزی گردشگری، درست همانند یک سیستم، توسعه عوامل از جمله عوامل عرضه و تقاضا و عناصر فیزیکی و سازمانی باید به صورت منسجم در نظر گرفته شود. اگر سیستم به صورتی منسجم ضمن توسعه هماهنگ کلیه اجزاء برنامه ریزی شود، آنگاه بسیار اثربخش تر عمل خواهد کرد و منافع مطلوب را حاصل خواهد کرد.

2-14-2- رویکرد توسعه پایدار
روش توسعه پایدار مستلزم این است که منابع طبیعی و فرهنگی و سایر منابع جهانگردی برای استفاده دائم در آینده حفظ گردند، درهمین حال که منافعی را برای جامعه امروز داشته باشد.
بر اساس مفاهیم این رویکرد، بایستی تمامی ابعاد و متغیرهای درون زا و برون زا در جریان توسعه مداخله داده شده و از محیط طبیعی ـ انسانی به نحوی بهره برداری شود که به نابودی، تخریب و آسیب بدان ها منجر نشود. در این الگو، ارتباط انسان با محیط طبیعی ـ اجتماعی ـ انسانی، ارتباطی ارگانیک، دینامیک و پویا است. مداخلات مخرب صورت نمی گیرد و از تمامی منابع موجود نیز در چارچوب مفاهیم و شاخص های پایداری بهره برداری می شود. هر دو گروه جامعه میزبان و میهمان از تعاملات فی مابین منتفع شده و مطلوبیت نهایی حاصل خواهد شد.

2-14-3- رویکرد برنامه ریزی جامع
برنامه ریزی جامع بلند مدت متضمن تعیین اهداف و مقاصد و الگوهای ترجیحی آینده است. سیاست های برنامه های توسعه گردشگری باید برای دوره های نسبتاً بلند مدت(معمولا بین10تا15 و گاه 20ساله) و برمبنای قابلیت پیش بینی رویدادهای آتی در منطقه و کشور تهیه گردد. این دوره های زمانی ممکن است طولانی بنظر برسند ولی اجرای سیاست های اساسی و طرح های ساختار معمولا به زمانی این چنین نیازمند است. حتی توسعه و گسترش طرح های خاص نظیر گردشگاه های عمده و پارک های ملی برای مقاصد توریستی نیز می تواند مستلزم صرف زمان طولانی باشد.

2-14-4- رویکرد راهبردی
یک رویکرد به برنامه ریزی جهانگردی که اخیرً توجه خبرگان برنامه ریزی جهانگردی را جلب کرده، برنامه ریزی راهبردی است. در حالیکه نتایج کار یک برنامه راهبردی و یک برنامه فراگیر بلند مدت ممکن است بسیار مشابه باشند، اما برنامه راهبردی به جهت انطباق با شرایط بحرانی کمی متفاوت است. برنامه ریزی راهبردی نوعاً بیشتر جنبه عملیاتی دارد و رویدادهای خلاف انتظار را مطمح نظر قرار می دهد.برنامه ریزی راهبردی فی النفسه شیوه ای است که از جامعیت کمتری برخوردار می باشد. توجه و تمرکز بر موضوعات مقطعی سبب می شود تا برنامه ریزی راهبردی از دستیابی به اهداف بلند مدتی همچون توسعه پایدار منحرف گردد اما اگر برنامه ریزی راهبردی در چارچوب سیاست و برنامه ریزی منسجم بلند مدت بکار برده شود آنگاه می تواند شیوه بسیار مناسبی باشد.

2-14-5- رویکرد مشارکت مردم در برنامه ریزی ( رویکرد اجتماعی)
از آنجا که گردشگری برای منفعت مردم انجام می گیرد باید آنها را در فرآیند برنامه ریزی مشارکت داد. یکی از روش های مشارکت مردم تشکیل کمیته راهبردی می باشد این کمیته، راهبردهایی را به تیم برنامه ریزی ارائه می دهد و گزارشات، سیاست ها و برنامه های پیشنهادی آنها را بررسی می نماید. این کمیته عموما متشکل از سازمان های دولتی مرتبط با گردشگری، بخش خصوصی و سازمان های محلی، مذهبی و سایر سازمان های مرتبط می باشد. شیوه مرسوم دیگر برگزاری همایش پس از تکمیل برنامه می باشد. این گردهم آیی، موجب آگاهی عموم مردم درباره اهمیت توسعه کنترل شده گردشگری و سیاست های طرح می شود.( شاهد ، 1388 ، ص 36)

2-15- برنامه ریزی گردشگری
– برنامه ریزی گردشگری از نظر گتس (GETS ) :
توریسم فرآیندی است براساس تحقیق وارزیابی ومبتنی برجستجوی شرایط بهینه در ایجاد روابط بین توریسم ،رفاه وحفظ محیط زیست.
-برنامه ریزی گردشگری از نظر مرفی (MURPHY ):
(( آینده نگری وتغییرات منظم در یک سیستم درحصول به گسترش ورشد وتوسعه به گونه ای که باعث افزایش منافع اختصاصی ،اقتصادی وزیست محیطی گردد)).(منشی زاده ، 1376 ، ص 88)
2-16- برنامه ریزی استراتژیک
امروزه تغییر و تحولات مداومی که در محیط گردشگری شکل میگیرد، مقاصد را ناگزیر می سازد تا به طور دائم بر رویدادهای داخلی وخارجی و روندها نظارت داشته باشند و بدین ترتیب بتوانند در زمان مناسب و بر حسب ضرورت خود را با تغییرات وفق دهند. آنها باید برای بقای خود به شیوه ای زیرکانه این تغییرات محیطی را شناسایی کرده و خود را با آنها سازگار نمایند. این مقاصد بیش از گذشته نیازمند برنامه ریزی استراتژیک و تعاملی کارآمد با محیط پیرامون خود می باشند و آن دسته از مقاصد گردشگری می توانند به آینده خود در جذب گردشگران امیدوار باشند که بخوبی بتوانند از این فرصت های نوظهور محیطی بهره گرفته و از تهدیدهای به وجود آمده ناشی از آن پرهیز نمایند.
تغییرات ذکر شده، امروزه به حدی زیاد شده که به گفته یکی از صاحب نظران مدیریت، رابرت واترمن ((در محیط تجارت کنونی)) بیش از هر دوره و زمان گذشته تنها چیزی که ثابت و پایدار مانده است همان پدیده تغییر می باشد. (فرد آر، 1379 ، ص30 ).
این موضوع برای مقاصد گردشگری به واسطه تاثیر زیادی که از محیط پیرامون خود پذیرا هستند، نیازمند تامل و تعمق بیشتری است. در این راستا تنها ابزاری که می توان از آن استفاده نمود، استراتژی ها هستند. استراتژی ها با در نظر گرفتن شرایط در حال تغییر امکان موفقیت و دست یابی به اهداف بلند مدت را فراهم می نمایند. کارکرد دیگر استراتژی ها آن است که زمینه ساز توسعه گردشگری پایدار می باشند، رویکردی که امروزه از توجه ویژه ای برخوردار بوده و در پی آن است که ضمن تحقق منافع اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و زیست محیطی گردشگری برای جامعه امروزی، این منافع را برای آیندگان نیز حفظ نماید.
با عنایت به مطالب فوق هدف اصلی این بخش تدوین برنامه استراتژیک گردشگری وروستای گردشگری آهو است که در چند مرحله تحقیقاتی تحقق می یابد. در مرحله اول تلاش می شود با بررسی نظرات خبرگان ماموریت و چشم انداز بخش گردشگری منطقه طراحی وتدوین گردد. سپس عوامل داخلی و خارجی حاکم بر گردشگری منطقه شناسایی شده و مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و در مرحله بعد اهداف بلندمدت گردشگری منطقه شناسایی می شود.
پس از تعیین اهداف داده های حاصل از بررسی محیط داخلی و خارجی مقایسه شده و بدین ترتیب استراتژی های کلان تدوین می شود. در مراحل نهایی این بخش تلاش می شود تا ضمن انتخاب مناسبترین استراتژیها، استراتژی های خرد نیز تدوین گردد.
قبل از ورود به بحث تدوین استراتژی ها، به منظور ایجاد ذهنیت ، اصطلاحات و مفاهیم مورد استفاده در طرح به صورت زیر تعریف می گردند. (شاهد ، 1388 ، ص 48)

2-17- مدل مفهومی برنامه ریزی استراتژیک گردشگری منطقه
مدل مفهومی این تحقیق، مدل مدیریت استراتژیک فرد آر دیوید و مدل ریچارد ال دفت می باشد. فرآیند مدیریت استراتژیک در چهار چوب والگوی متداول و قابل قبول دیوید به شرح زیر می باشد. این الگو شامل سه بخش اصلی زیر مطابق شکل(11) می باشد.
الف: تدوین استراتژی
ب: اجرای استراتژی
ج: ارزیابی استراتژی

شکل شماره 11 = الگوی جامع مدیریت استراتژیک
منبع : دیوید،1384 ، ص103
طبق الگوی ریچارد ال دفت فرآیند مدیریت استراتژیک را می توان در چند بخش مطابق شکل شماره (11) معرفی کرد. همچنین لازم به ذکر است که مکتب مورد نظر در این طرح مکتب ترکیبی(تجویزی- توصیفی) برنامه ریزی استراتژیک می باشد.

2-18- مراحل برنامه ریزی استراتژیک
باتوجه مدل های معرفی شده مراحل برنامه ریزی استراتژیک مطابق چارچوب زیر صورت خواهد گرفت.

جدول شماره5 – مراحل برنامه ریزی استراتژیک
ردیف
سطوح استراتژی
مرحله
توضیح فعالیتها
1
استراتژیهای کلان
مرحله صفر(شروع)
– تعیین چشم انداز و ماموریت
– تدوین اهداف

مرحله ورودی
– بررسی عوامل داخلی و تشکیل ماتریس (IFE) با ضرائب و رتبه بندی
– بررسی عوامل خارجی و تشکیل ماتریس (EFE) با ضرائب و رتبه بندی

مرحله مقایسه
– تشکیل ماتریس تهدیدات،فرصت ها،نقاط قوت و ضعف (SWOT)
– تشکیل ماتریس داخلی و خارجی (IE)

مرحله تصمیم گیری
– فرموله کردن ماهیت استراتژی اصلی مقصد گردشگری بر اساس ماتریس IE
– اولویت بندی استراتژیهای استخراج شده بر اساس ماتریسQSPM
2
استراتژیهای خرد
مرحله مقایسه
– تشکیل ماتریس داخلی و خارجی (IE)
– تدوین استراتژی ها با توجه به دادههای مراحل قبل
ماخذ: شاهد ، 1388 ، ص 57

الف ) مرحله صفر(شروع)
-تعیین چشم انداز
تعیین چشم انداز از جمله ضروریاتی است که باید در یک مقصد گردشگری بدان توجه لازم مبذول گردد. در سند مربوط به چشم انداز یک مقصد گردشگری به این پرسش پاسخ داده خواهد شد: مقصد گردشگری می خواهد در آینده چه بشود.
تعیین چشم انداز برای یک مقصد گردشگری از آن جهت ضروری می نماید که به شیوه ای اثربخش موجب انگیزش و تحرک افراد برای دست یابی به آینده ای مطلوب می گردد. هنگامی که چشم انداز مقصد گردشگری با بهره گیری از نظرات ذی نفعان تعیین گردید، سند حاصل بازتابی از چشم انداز های شخصی می شود که در قلب و مغز مدیران و کارکنان وجود دارد. داشتن چشم انداز مشترک موجب می شود که اشتراک منافع بوجود آید، پدیده ای که می تواند ذینفعان را از روزمرگی بیرون آورده و آنها را در موقعیتی جدید قرار دهد. موقعیتی که نوید از آینده ای روشن می دهد و آنها فرصت ها، موقعیت ها و چالش های جالبی را در برابر خود مشاهده می نمایند. (شاهد ، 1388 ، ص 58)

– شناسایی ماموریت ها، ویژگی ها و اجزاء آن
در این مرحله ویژگی ها و اجزاء ماموریت یک مقصد گردشگری مورد بحث قرار می گیرد. در این ارتباط پیتر دراکر پدر مدیریت نوین دنیا معتقد است که طرح پرسش: فعالیت ما چیست؟ مترادف با این پرسش است که ماموریت ما چیست؟ بیانیه ماموریت مقصد گردشگری جمله یا عبارتی است که بدان وسیله مقصود یک مقصد گردشگری از مقصود مقاصد گردشگری مشابه متمایز می شود و بیان کننده علت وجودی مقصد گردشگری بشمار می آید. اهمیت تعیین ماموریت در مدیریت استراتژیک به تحقیق اثبات شده است. تحقیقات بیانگر آن بوده است که سیستم های دارای عملکرد عالی دارای سند ماموریت مستند بوده اند(فردآر، 1384 ، ص 17-138). ماموریت یک مقصد گردشگری مشتمل بر نه جزء می باشد. با توجه به ماموریت مقصد گردشگری باید بتوان به پرسش های زیر پاسخ داد:
گردشگران: گردشگران مقصد گردشگری چه کسانی هستند؟
محصولات یا خدمات: محصولات و خدمات اصلی گردشگری مقصد گردشگری چیست؟
بازارها: از نظر جغرافیایی مقصد گردشگری در کجا رقابت می کند؟
فن آوری: آیا مقصد گردشگری از پیشرفته ترین فن آوری ها استفاده می کند؟
توجه به بقاء، رشد و سود آوری: آیا مقصد گردشگری برای رشد و سلامت مالی از تعهد لازم برخوردار است؟
فلسفه: باورها، ارزش ها و اولویت های اخلاقی اصلی مقصد گردشگری چیست؟
ویژگی ممتاز: مقصد گردشگری دارای چه مزیت رقابتی یا شایستگی ممتاز است؟
توجه به تصور مردم: آیا مقصد گردشگری نسبت به مسائل اجتماعی ، جامعه و محیط واکنش مناسب نشان می دهد؟
توجه به کارکنان: آیا کارکنان به عنوان یک دارایی ارزشمند برای مقصد گردشگری به حساب می آیند.

تعیین اهداف
اهداف نتایجی هستند که از تعقیب استراتژی ها به دست می آیند. آنها باعث می شوند که عملکردهای مقصد گردشگری بر اساس معیارهای خاصی انجام شود و برای کارکنان به منبع مهمی تبدیل می شوند که به آنها انگیزه و هویت می بخشد و آنها را تشویق به کار می کند. با دست یابی به اهداف می توان به ماموریت یک مقصد گردشگری جامعه عمل پوشاند. اهداف باید با هم سازگاری عمودی و سازگاری افقی داشته و یکدیگر را تایید و تقویت نمایند.
در ابتدای فرآیند برنامه ریزی گردشگری هیچ موضوعی ضروری تر از تدوین اهداف به نظر نمی رسد. تعیین اهداف از آن جهت با اهمیت به شمار میرود که نتایج مورد انتظار و دلخواه را از توسعه گردشگری در یک منطقه بیان می کنند (WTO، 1379، ص32). هدف در برنامه ریزی، نهایتی است که برنامه ریزی به سو و سمت آن جهت گرفته و منظوری است که برای آن سیستم برنامه ریزی سازمان یافته است.
در تدوین اهداف قبل از هر اقدامی باید منطقهای که توسعه گردشگری آن مدنظر است از ابعاد مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. این تجزیه و تحلیل موجب می شود که اهداف به صورت واقع گرایانه تدوین شده و قابلیت دست یابی آنها امکانپذیر باشد. نکته دیگری که باید در تدوین اهداف گردشگری یک مقصد به آن توجه داشت این است که هدف های تعیین شده باید اهداف طرح های فرادست خود را در خود منعکس نموده و آنها را تقویت نمایند.

ب ) مرحله ورودی
تعیین عوامل داخلی و خارجی موثر بر تدوین استراتژی
این مرحله شامل ارزیابی محیط خارجی و ارزیابی محیط داخلی است. در این مرحله عوامل خارجی و عوامل داخلی موثر بر مقصد گردشگری با استفاده از دو تکنیک ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(EFE) و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) شناسایی شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. این عوامل در نمودار شماره(9) به نمایش گذاشته شده است.

شکل شماره 13 – الگوی عوامل موثر بر تدوین راهبردهای توسعه مقصد گردشگری

منبع : دلبری،1383 ، ص 104

– ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE):
استراتژیست ها با استفاده از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی میتوانند عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بوم شناسی، محیطی، سیاسی، دولتی، قانونی، فناوری و رقابتی را مورد ارزیابی قرار دهند. این عوامل موجب خلق فرصت ها و تهدیداتی برای یک مقصد گردشگری می شوند.
مقصود از فرصت ها و تهدیدات خارجی، رویدادها و روندهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بوم شناسی، محیطی، سیاسی، رقابتی و… است که میتوانند به میزان زیادی در آینده به منطقه منفعت یا زیان برسانند. فرصتها و تهدیدها به میزان زیادی خارج از کنترل است، ازاین رو از واژه خارجی یا بیرونی برای آنها استفاده می کنند. برای تهیه ماتریس ارزیابی عوامل خارجی باید پنج مرحله را به شرح زیر طی کرد:
1ـ پس از بررسی عوامل خارجی، عوامل شناخته شدهای را باید فهرست کرد که موجب بروز فرصت یا تهدید برای مقصد گردشگری می شوند.
2ـ به این عوامل وزن یا ضریب داده می شود. این ضریبها از صفر(بی اهمیت) تا1(بسیار مهم) می باشند. ضرایب، نشان دهنده اهمیت نسبی یک عامل می باشد. اغلب، به عواملی که موجب فرصت یا موقعیت میشوند ضریب بیشتری(در مقایسه با عوامل تهدید کننده) داده میشود (ولی اگر عوامل تهدید کننده هم شدید باشند، باید به آنها ضریب بالایی داد). با مقایسه مقاصد گردشگری رقیب و پس از بحث گروهی و توافق نظر میان اعضاء می توان وزن ها و ضرائب را تعیین کرد. مجموع این ضرایب باید عدد 1 باشد.
3ـ به هر یک از عواملی که موجب موفقیت میشود رتبه 1 تا 4 داده میشود. این عدد بیانگر میزان اثربخشی استراتژیهای کنونی سیستم در نشان دادن واکنش نسبت به عامل مزبور می باشد. عدد 4 به معنای این است که واکنش بسیار عالی بوده، عدد3 یعنی واکنش از حد متوسط بالاتر، عدد 2 یعنی واکنش در حد متوسط و عدد 1 بدین معنی است که واکنش ضعیف می باشد. این رتبهها برحسب اثربخشی استراتژیهای سیستم تعیین می شوند. رتبه ها در محدوده مقصد گردشگری مورد نظر و ضرائب که در مرحله دوم تعیین شدند با توجه به صنعت گردشگری تعیین می گردند.
4ـ ضریب هر عامل در رتبه مربوطه ضرب می شود تا نمره نهایی به دست آید.
5ـ مجموع نمره های متعلق به هر یک از متغیرها به دست آورده شود تا بتوان مجموع نمرههای مقصد گردشگری را تعیین کرد.
در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، صرف نظر از تعداد عواملی که موجب فرصت یا تهدید میشوند هیچ گاه مجموع نمره های نهایی سیستم بیش از 4 و یا کمتر از 1 نمی شود. میانگین این جمع 5/2 می شود. اگر این اعداد به 4 برسند بدین معنی است که سیستم در برابر عواملی که موجب تهدید و فرصت می شوند، به صورتی بسیارعالی واکنش نشان می دهد. به بیان دیگر، سیستم دراستراتژیهای خود به شیوهای موفقیت آمیز از فرصتهای موجود استفاده می نماید و اثر عواملی را که موجب تهدید می شوند به پایین ترین میزان ممکن می رساند. عدد 1 بیانگر این است که سیستم در تدوین استراتژیهای خود نتوانسته است از عواملی که فرصت یا موقعیت ایجاد می کنند بهره برداری نماید و یا از عواملی که موجب تهدید می گردند، احتراز نماید. درک عواملی که در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی به کار می آید بسیار مهمتر از ضرائب یا نمره ای است که به این عوامل می دهند. جدول شماره(6)شکل نمایی یک ماتریس ارزیابی عوامل خارجی را نشان می دهد.

جدول شماره6 – ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(EFE)
ردیف
عوامل کلیدی خارجی
ضریب
رتبه
نمره نهایی
O1
.
.
3O10
4T1
.
.
T10

جمع

100
–
X
ماخذ: شاهد ، 1388 ، ص 63

– ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(IFE):
ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، حاصل بررسی استراتژیک عوامل داخلی سیستم می باشد. این ماتریس، نقاط قوت و ضعف اصلی داخلی مقصد گردشگری را تدوین و ارزیابی می نماید. هم چنین برای شناسایی و ارزیابی روابط بین عناصر تشکیل دهنده مقصد گردشگری راه هایی ارائه می نماید.
نقاط قوت و ضعف داخلی در زمره فعالیتهای قابل کنترل مقصد گردشگری قرار میگیرند که در حال حاضر مقصد گردشگری آنها را به شیوه ای بسیار عالی یا بسیار ضعیف انجام می دهد. یکی از فعالیت های اصلی و ضروری مدیریت استراتژیک این است که نقاط قوت و ضعف منطقه را شناسایی و آنها را ارزیابی کند. باید کوشید استراتژیهایی به اجرا درآیند که نقاط قوت داخلی تقویت شود و ضعفهای داخلی برطرف گردد( یا بهبود یابد). برای تهیه یک ماتریس ارزیابی عوامل داخلی باید به قضاوتهای شهودی تکیه نمود، برهمین اساس نباید روشهای عملی را به گونه ای تفسیر کرد که آنها را تنها راه توانمند، ارزنده و جامع به حساب آورد. درکی ژرف از این عوامل بسیار بیش از اعداد و ارقام واقعی اهمیت دارد. می توان با طی پنج مرحله ماتریس ارزیابی عوامل داخلی را تهیه کرد. این پنج مرحله به شرح زیر است.
1ـ پس از بررسی عوامل داخلی، باید مهم ترین عوامل را فهرست کرد. عوامل انتخابی باید در بر گیرنده نقاط قوت و ضعف سیستم یا منطقه باشند.
2ـ به این عوامل، از صفر(اهمیت ندارد) تا 1(بسیار مهم است) ضریب داده می شود. ضریب هر عامل، بیانگر اهمیت نسبی آن در موفقیت سیستم در صنعت مورد نظر است. صرف نظر از اینکه آیا عامل مورد نظر به عنوان یک نقطه قوت یا ضعف داخلی به حساب آید، باید به عاملی که دارای بیشترین اثر برعملکرد منطقه است، بالاترین ضریب را داد. مجموع این ضریب ها باید برابر 1 شود.
3ـ به هر یک از عوامل رتبه 1 تا 4 داده می شود. رتبه 1 بیانگر ضعف اساسی، رتبه 2 ضعف کم، رتبه 3 بیانگر نقطه قوت و رتبه 4 نشان دهنده قوت بسیار بالای عامل مورد بحث می باشد.
4ـ برای تعیین نمره نهایی هر عامل، باید ضریب هر عامل را در نمره آن ضرب کرد.
5ـ مجموع نمرههای نهایی کلیه عوامل محاسبه شده تا نمره نهایی مقصد گردشگری مشخص شود.
صرف نظر از تعداد عواملی که در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی گنجانده می شود، جمع نمرات نهایی بین1 تا 4 خواهد بود و میانگین آنها 5/2 می باشد. اگر نمره نهایی کمتر از 5/2 باشد، بدین معنی است که سیستم از نظر عوامل داخلی دچار ضعف است و اگر این نمره بیش از 5/2 باشد، بیانگر این است که سیستم از نظر عوامل داخلی دارای قوت است.
اگر یک عامل داخلی یا خارجی، به صورت همزمان، دارای نقاط مثبت و منفی باشد، این عامل را باید دو بار در ماتریس مربوطه گنجانید و برای هر نوبت به آن ضریب و رتبه داد. جدول شماره(7 ) شکل نمایی یک ماتریس ارزیابی عوامل داخلی را نشان می دهد.

جدول شماره 7 – ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)
ردیف
عوامل کلیدی داخلی
ضریب
رتبه
نمره نهایی
S1
.
.
S10
W1
.
.
W10

جمع

100
–
X
ماخذ: شاهد ، 1388 ، ص 71

ج) مرحله مقایسه
در چارچوب تدوین استراتژیها، مرحله مقایسه دربرگیرنده پنج روش است که می توان به ترتیب دلخواه از آنها استفاده کرد که در این طرح از تکنیک های (1) و (4) استفاده شده است:
ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و ضعف(SWOT)
ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک (SPACE)
ماتریس گروه مشاورین بستن(BCG)5
ماتریس ارزیابی داخلی و خارجی(IE)
ماتریس استراتژی اصلی
این ابزارها متکی به اطلاعاتی هستند که از مرحله نخست به دست آمده اند و فرصتها و تهدیدات خارجی را با نقاط قوت و ضعف داخلی مقایسه میکنند. برای اینکه بتوان استراتژیهای گوناگون امکان پذیر را به شیوهای اثربخش ارائه نمود، فرآیند مقایسه عوامل داخلی و خارجی نقشی مهم و سرنوشت ساز ایفا می کند.
هر مقصد گردشگری برای اینکه موفق شود باید استراتژیهای خوبی را تدوین کرده و به اجرا درآورد. یک حمله خوب، بدون دفاع خوب، معمولاً به شکست می انجامد. تدوین استراتژیهایی برای سود جستن از فرصتها یا نقاط قوت نوعی حمله میباشد، در حالی که طرحریزی استراتژیهایی برای اصلاح نقاط ضعف (همزمان، پرهیز از تهدیدات) حالت دفاعی دارد. هر سیستم دارای فرصتها و تهدیدات خارجی، نقاط قوت و ضعف داخلی است که برای تدوین استراتژیهای گوناگون امکان پذیر باید آنها را هماهنگ نمود (نوعی تعادل یا توازن بین آنها برقرارکرد).

– ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف(SWOT)
این ماتریس یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرآیند تدوین استراتژی است که بوسیله آن اطلاعات مقایسه می شود و می توان با استفاده از آن چهار نوع استراتژی ارائه نمود: استراتژی های SO، استراتژی های WO، استراتژی های ST، استراتژی های WT. مقایسه کردن عوامل اصلی داخلی و خارجی از مشکل ترین بخش های تهیه ماتریس تهدیدها، فرصت ها، نقاط ضعف و نقاط قوت است و به قضاوت های خوبی نیاز دارد و نیز چیزی بعنوان بهترین مجموعه عوامل وجود ندارد.
در اجرای استراتژیهای SO سیستم با استفاده از نقاط قوت داخلی میکوشد از فرصتهای خارجی بهره برداری نماید. در برنامهریزی استراتژیک تلاش بر آن است که سیستم در موقعیتی قرار گیرد که مدیران بتوانند با استفاده از نقاط قوت داخلی از رویدادها و روندهای خارجی بهره برداری نمایند. معمولاً برای رسیدن به چنین موقعیتی از استراتژی های WO,ST,WT استفاده می شود. هنگامی که یک سیستم دارای نقاط ضعف عمده باشد، تلاش میشود این نقاط ضعف از بین برود و به نقاط قوت تبدیل شود. همچنین هنگامی که سیستم با تهدیدات عمده مواجه می شود، تلاش میشود از دست آن رهایی یابد و وضع را به گونه ای درآورد که بتوان بیشترین توجه را به بهره برداری از فرصتها معطوف کرد.
هدف استراتژیهای WO این است که سیستم با بهره برداری از فرصتهای موجود در محیط خارج بکوشد نقاط ضعف داخلی را بهبود بخشد. گاهی در خارج از سیستم فرصتهای بسیار مناسبی وجود دارد، ولی سیستم به سبب داشتن ضعف داخلی نمی تواند از این فرصتها بهره برداری نماید.
در اجرای استراتژیهای ST تلاش می شود با استفاده از نقاط قوت اثرات ناشی از تهدیدات موجود در محیط خارج کاهش یابد یا از بین بروند.
هدف سیستم هایی که استراتژیهای WT را به اجرا در می آورند و حالت تدافعی به خود می گیرند کاهش نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی است. سیستمی که دارای نقاط ضعف داخلی است و با تهدیدات بسیار زیادی در محیط خارج روبرو است در موضعی مخاطرهآمیز قرار خواهد گرفت. در واقع چنین سیستمی برای بقاء خود مبارزه خواهد کرد و می کوشد برای حفظ خود از فعالیت هایش بکاهد، در سیستم های دیگر ادغام شود و یا سرانجام منحل گردد.
در شکل شماره (14) ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف ارائه شده است. این ماتریس دارای نه خانه است. همان گونه که در شکل مشاهده می شود، چهار خانه دارای عامل اصلی است، چهارخانه، استراتژی ها را نشان می دهد ویک خانه سفید است (خانه بالا، دست راست). چهار خانه ای که نشان دهنده استراتژی ها هستند دارای عنوان های SO،ST,WO وWT می باشند و پس از تکمیل شدن چهار خانه ای که دارای عامل اصلی هستند به وجود می آیند. برای ایجاد ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف باید هشت مرحله زیر را طی کرد:
تهیه کردن فهرستی از فرصت های عمده ای که در محیط خارجی مقصد گردشگری وجود دارد.
تهیه کردن فهرستی از تهدیدات عمده ای که در محیط خارجی مقصد گردشگری وجود دارد.
تهیه فهرستی از نقاط عمده قوت داخلی که مقصد گردشگری دارا می باشد.
تهیه فهرستی از نقاط عمده ضعف داخلی که مقصد گردشگری دارا می باشد.
نقاط قوت داخلی و فرصت های خارجی را باید با هم مقایسه کرده و نتیجه را درخانه مربوطه درگروه استراتژی های SO نوشت.
نقاط ضعف داخلی و فرصت های خارجی را باید با هم مقایسه کرده و نتیجه را درخانه مربوطه درگروه استراتژی های WO نوشت.
نقاط قوت داخلی و تهدید های خارجی را باید با هم مقایسه کرده و نتیجه را درخانه مربوطه درگروه استراتژی های ST نوشت.
نقاط ضعف داخلی و تهدید های خارجی را باید با هم مقایسه کرده و نتیجه را درخانه مربوطه درگروه استراتژی های WT نوشت.

همیشه سفید باشد
نقاط قوت – S
1-
2-
3- نقاط قوت را فهرست کنید
4-
و….
نقاط ضعف – W
1-
2-
3- نقاط ضعف را فهرست کنید
4-
و….
فرصت ها – O
1-
2-
3- فرصت ها را فهرست کنید
4-
و….
استراتژی های SO
1-
2-
3- با بهره جستن از نقاط قوت
4- درصدد بهره برداری از فرصتها برآیید
و…
استراتژی های WO
1-
2-
3- با بهره جستن از فرصتها
4- نقاط ضعف از بین برده شود.
و…
تهدیدات – T
1-
2-
3- تهدیدات را فهرست کنید
4-
و….
استراتژی های ST
1-
2-
3- برای احتراز از تهدیدات
4- نقاط قوت را فهرست کنید.
و…
استراتژی های WT
1-
2-
3- نقاط ضعف را کاهش دهید و از
4- تهدیدات پرهیز کنید.
و…
شکل شماره 14 – ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف (SWOT)
ماخذ:دیوید،1384 ،ص 365

در ماتریس SWOT در هر مرحله دو عامل با هم مقایسه می شوند و هدف این نیست که بهترین استراتژیها را مشخص نمود، بلکه هدف تعیین استراتژیهای قابل اجرا می باشد. بنابراین همه استراتژی هایی که در ماتریس تهدیدات، فرصت ها، نقاط قوت و نقاط ضعف ارائه میگردند، انتخاب و اجرا نخواهند شد.
– ماتریس داخلی وخارجی (IE)
ماتریس داخلی و خارجی بخشهای مختلف سیستم را در 9 خانه قرار می دهد(شکل شماره 15). این ماتریس بخشهای مختلف سیستم را به صورت نمودار ارائه می کند؛ بررسیهای قبل و بعد از تهیه ماتریس چنین امکانی را به وجود می آورد که اثرات مورد انتظار تصمیمات استراتژیک را بر سیستم پیشبینی نمود.

حفظ و نگهداری III

رشدوساخت II

رشدوساخت I

برداشت و کاهش VI
حفظ و نگهداری V

رشدوساخت IV

برداشت و کاهش IX
برداشت و کاهش VIII

حفظ و نگهداری VII

شکل شماره 15 – ماتریس داخلی و خارجی
منبع : شاهد ، 1388 ، ص 81

ماتریس داخلی و خارجی بر اساس دو بعد اصلی قرار دارد : جمع نمرههای نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی که بر روی محور x ها نشان داده می شود و جمع نمرههای نهایی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی که بر روی محور y ها نوشته می شود. لازم به یادآوری است که هر بخش سیستم باید برای آن بخش از فعالیتهایی که در کل می نماید یک ماتریس عوامل داخلی و یک ماتریس ارزیابی عوامل خارجی تهیه کند. برای تهیه ماتریس داخلی و خارجی باید از جمع نمره نهایی حاصل از بخشها استفاده کرد. در ماتریس داخلی و خارجی جمع نمره نهایی، بر روی محور x ها از0/1 تا99/1 نشان دهنده ضعف داخلی سیستم است؛ نمرههای 0/2 تا99/2 نشان دهنده این است که سیستم در وضع متوسط قرار دارد و نمره های 0/3 تا 0/4 بیانگر قوت سیستم است. به همین شیوه جمع نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی از 0/1 تا 99/1 بیانگر ضعف سیستم ، نمرههای 0/2 تا 99/2 بیانگر این است که سیستم در وضع متوسط قرار دارد و نمره های0/3 تا0/4 بیانگر این است که سیستم در وضعی عالی قرار دارد.
می توان ماتریس داخلی و خارجی را به سه ناحیه عمده تقسیم کرد و برای هر یک از آنها از استراتژیهای متفاوتی استفاده نمود. نخست، برای بخشهایی که در خانههای 1, 2یا 4 قرار میگیرند می توان استراتژی هایی را به اجرا درآورد که موجب رشد و ساخت شود. در این واحدها باید استراتژی های تمرکز (رسوخ در بازار، توسعه بازار و توسعه محصول یا استراتژیهای مبتنی بر یکپارچگی عمودی به بالا، یکپارچگی عمودی به پایین و یکپارچگی افقی) را به اجرا در آورد و اینها مناسب ترین استراتژی ها می باشند. دوم برای واحدهایی از سیستم که در خانه های 3, 5 یا 7 قرار می گیرند باید استراتژیهایی را به اجرا درآورد که هدف حفظ و نگهداری وضع موجود باشد. در این واحدها استراتژی های رسوخ در بازار وتوسعه محصول بسیار متداول است. سوم، برای واحدهایی که در خانه های 6, 8 و 9 قرار میگیرند باید استراتژیهای برداشت محصول یا رها کردن را به اجرا درآورد. در ماتریس داخلی و خارجی سیستم هایی موفق هستند که بتوانند داراییهای خود را در واحدهایی سرمایه گذاری کنند که در خانه شماره 1 قرار می گیرند.
– مرحله تصمیم گیری
در این مرحله مقایسه ای بین اطلاعات بدست آمده در ماتریسSWOT و ماتریسIE انجام می پذیرد. در ماتریس SWOT چهار دسته استراتژی متناسب با وضعیت داخلی و خارجی مشخص گردید و در ماتریسIE موقعیت یکی از سه ناحیه در جدول نه خانه ایIE معلوم می گردد که این ناحیه با یکی از دسته استراتژی های چهار گانه منطبق می باشد. بنابراین آندسته استراتژی انتخاب و در مرحله بعد اولویت بندی می شود.

2-19- ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی (QSPM)
با استفاده از این تکنیک جذابیت نسبی استراتژی ها را مشخص می نمایند. این تکنیک در مرحله چهارم برای تدوین استراتژی ها به عنوان یک چارچوب تحلیلی مورد استفاده قرار می گیرد. با استفاده از این روش می توان به صورت عینی استراتژیهای گوناگونی را که در زمره بهترین استراتژیها هستند، مشخص نمود. برای تهیه این ماتریس به منظور اولویت بندی استراتژی های انتخابی باید شش گام را به شرح زیر طی کرد:
گام اول: فرصتها و تهدیدات عمده خارجی، نقاط قوت و ضعف داخلی در ستون طرف راست ماتریس برنامهریزی استراتژیک نوشته شود. این اطلاعات را باید به صورت مستقیم از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی به دست آورد.
گام دوم: به هر یک از عوامل داخلی و یا خارجی که در موفقیت سیستم نقش عمدهای دارند، وزن یا ضریب داده شود. این ضریبها درست همانند ضریبهای ماتریس ارزیابی عوامل خارجی و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی هستند. این ضریبها در یک ستون نوشته می شوند، درست طرف چپ هر یک از عوامل داخلی و خارجی که در موفقیت مقصد گردشگری، نقش اصلی دارند.
گام سوم: ماتریسهای مرحله دوم مقایسه شده و استراتژیهایی که سیستم باید به اجرا درآورد(یا آنها را مورد توجه قرار دهد) مشخص شود. این استراتژیها را باید در ردیف بالای ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی نوشت. این استراتژیها باید در صورت امکان ناسازگار یا جمع نشدنی باشند.
گام چهارم: نمرههای جذابیت مشخص شود، آنها مقادیر عددی هستند که جذابیت هر استراتژی را در یک مجموعه از استراتژیها نشان میدهند. برای تعیین نمره جذابیت عوامل داخلی و خارجی که درموفقیت نقش عمده دارند، بررسی شده و سپس در مورد هر یک از آنها این پرسش را مطرح کرد: آیا این عامل در فرآیند انتخاب یا گزینش استراتژیها نقش عمده دارد؟ اگر پاسخ به این پرسش آری باشد، آنگاه باید با توجه به این عامل کلیدی استراتژیها را با هم مقایسه کرد. بویژه باید نمرههای جذابیت را برای هر یک از استراتژیها مشخص کرد به گونهای که اهمیت نسبی یک استراتژی نسبت به سایر استراتژیها مشخص گردد(باتوجه به عامل مورد بحث). نمره جذابیت به این شکل است: 1ـ بدون جذابیت، 2ـ تا حدی جذاب، 3ـ دارای جذابیت معقول و 4ـ بسیار جذاب. اگر پاسخ به پرسش بالا نه است، بیانگر این می باشد که در فرآیند انتخاب استراتژیها این عامل هیچ نقش مهمی (ازنظر موفقیت استراتژی) ندارد که در آن صورت نباید به این عامل نمره جذابیت داده شود.
گام پنجم: جمع نمرههای جذابیت حساب شود. مقصود از جمع نمرههای جذابیت حاصل ضرب ضریب (مرحله دوم) در نمرههای جذابیت(مرحله چهارم) است. جمع نمرههای جذابیت نشان دهنده جذابیت نسبی هر یک از استراتژیها است که تنها با توجه به اثر عوامل داخلی و خارجی مربوطه به دست می آید. هرقدر جمع نمره های جذابیت بیشتر باشد استراتژی مورد بحث دارای جذابیت بیشتری خواهد بود(البته با توجه به عوامل درنظر گرفته شده).
گام ششم: مجموع نمرههای جذابیت هر یک از ستون های ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی حساب شود. مجموع نمرههای جذابیت نشان می دهد که در هر مجموعه کدام استراتژی از بیشترین جذابیت برخوردار است. نمره های بالا بیانگر جذابیت بیشتر استراتژیها است، البته با توجه به همه عوامل داخلی و خارجی که می توانند بر تصمیمات استراتژیک اثر بگذارند. تفاوت فاحش بین مجموع نمرههای جذابیت در هر مجموعه از استراتژیها بیانگر مطلوبیت یک استراتژی، نسبت به استراتژی دیگر است. جدول شماره (8) شکل نمایی یک ماتریس ارزیابی عوامل داخلی را نشان می دهد. ( شاهد ، 1388 ، ص 87)

جدول شماره(8): ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی (QSPM) انواع استراتژی های قابل اجرا
ردیف
عوامل اصلی تعیین کننده موفقیت
ضریب
استراتژی اول
استراتژی دوم
استراتژی سوم

نمره جذابیت
جمع نمره های جذابیت
نمره جذابیت
جمع نمره های جذابیت
نمره جذابیت
جمع نمره های جذابیت

عوامل اصلی خارجی
– اقتصادی
– سیاسی/ قانونی/ دولتی
– اجتماعی/ فرهنگی
– فناوری
– رقابتی
و…
عوامل اصلی داخلی
– جاذبه ها و فعالیتهای گردشگری
– تسهیلات و خدمات توریستی
– زیر ساخت ها(حمل و نقل،آب، برق ،سیستم دفع فاضلاب وزباله، مخابرات)
– عناصر سازمانی(ساختار مدیریتی، منابع انسانی، منابع مالی و بازاریابی)

منبع : شاهد ، 1388 ، ص 89

در جدول بالا، شکل اصلی ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی ارائه شده است. ستون سمت راست این ماتریس دربرگیرنده عوامل داخلی و خارجی(از مرحله اول) است و در ردیف بالا استراتژیهای مختلف امکانپذیر (از مرحله دوم) نوشته شدهاست. ستون دست راست این ماتریس دربرگیرنده اطلاعاتی است که به صورت مستقیم از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی نوشته می شود.
استراتژیهای به دست آمده از ماتریس تهدیدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، در ردیف بالای ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی قرار میگیرند. معمولاً این ماتریس باعث می شود که استراتژیهای قابل اجرای مشابه به دست آید. ولی این بدان معنی نیست که هر ماتریس یا عاملی را که بتوان با عواملی دیگر مقایسه نمود در ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی قرار دارد. استراتژیست ها باید به هنگام گزینش استراتژیها، برای گنجانیدن آنها در ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی از قضاوت شهودی کافی برخوردار باشند.
از دیدگاه نظری، با استفاده از ماتریس برنامهریزی استراتژیک کمی می توان جذابیت نسبی استراتژیهای مختلف را مشخص نمود. یعنی تعیین میزانی که می توان از عوامل سرنوشت ساز داخلی و خارجی به صورتی موفقیتآمیز استفاده کرد. با تعیین اثرات تجمعی هر یک از عوامل سرنوشت ساز داخلی و خارجی می توان جذابیت نسبی هر یک از استراتژیها را (در مجموعه استراتژیهای قابل اجرا) تعیین کرد. می توان هر تعداد از استراتژیها را در ماتریس ارزیابی استراتژیی کمی گنجانید و هر تعداد از استراتژیها می توانند مجموعه مشخصی را تشکیل دهند. ولی معمولاً مجموعه استراتژیهای گنجانده شده در یک گروه را نسبت به یکدیگر ارزیابی مینمایند.
بدین شیوه پس از طی مراحل چهارگانه، شروع یا صفر، ورودی، مقایسه و تصمیم گیری می توان طی یک فرآیند تحقیق پیمایشی دلفی به استراتژی مطلوب و مناسب یک مقصد گردشگری دست یافت.(دیوید ، 1379 ، ص50)

2-20- روستا
در منابع مختلف، تعاریف گوناگونی از روستا شده است: در فرهنگ های فارسی روستا را ده و قریه نوشته اند: روستا در زبان پهلوی رستاک6، که معرب آن رستاق7، رزداق8، رسداق9، است که به معنی ده و قریه آمده است (دهخدا، 1346، ص 155). ابن حوقل روستا را منظومه و مجموعه ای از مزارع، دهات و قصبات می داند که هریک از اسامی یاد شده مفاهیم خاص خود را داشته و مشخص کننده درجه اهمیت محلی آن بوده است و نیز دارای بخشها یا مراکز درجه دوم یا سوم و چهاریم از قبیل قصبه (آبادی مرکزی)، قریه (آبادی مستقل)، قلعه و کلاته (کوچکتر از قریه)، مزرعه (فضای کشت و کار) که ممکن است دارای چند خانواده باشد، و یا زارعینی که در مرکز نزدیک به آن ساکن باشند. در دهات قلعه این نیز که به مناسبت تامین امنیت محصور بوده اند، در موارد جمعیتی متناسب یک قصبه در آن جای داشتند که مرکب از چند قلعه بوده اند. تعداد قلعه ها و تعداد برجهای هر قلعه نشانگر عظمت و جمعیت آنها بوده، اما روستا نامیده نمی شده است (ابن حوقل، 2535،ص 46). بنابر تعاریف ابن حوقل، مشخص است که مکان های جمعیتی در گذشته با توجه به تعداد جمعیت، وسعت و امکانات آنها، عناوین خاص خود را داشته و از یکدیگر قابل تفکیک بوده اند.
روستا ناحیه ای است در خارج شهر، مشتمل بر چند ده و مزرعه که در آن تولید روستایی حاکم است. روستا به معنی ده و قریه است (عمید، 1371، ص 1072). از لحاظ لغوی ده یا دیه از فارسی باستان دهیو10، به معنی سرزمین کشور و ناحیه آمده است. جامعه دودمانی ایران کهن از لحاظ تقسیمات، مبتنی بر چهار قسمت بوده و این قسمتها عبارت بودند از خانه (نمانه)11، ده (ویس)12، قبیله (زنتو)13، و کشور (هیو). در ایران کهن، اغلب دهقانان در راس دیه قرار داشتند. در دوره ساسانیان رئیس ده را دهگان14 می گفتند. در دوره اسلامی و احتمالاً از قرن سوم هجری به بعد به تدریج رئیس ده به کدخدا تبدیل نام یافت (خسروی، 1358،ص 31). بنابراین ایرانیان قدیم رستاق (مشتق از روذه فستا15، و روذه به معنی سطر وصف و سفره، و فستا به معنی حال و وضع و مجموعاً یعنی آنچه به صف و منظم باشد) را بر جایی که دارای مزارع و قری باشد اطلاق می گردد و هرگز شهرهایی از قبیل بصره و بغداد را رستاق نمی خوانند و آن معادل سواد مصطلح مردم بغداد، و از کوره و استان اخص است (حموی، بی تا،ص 37).
بدین ترتیب معلوم می گردد که متقدمان مفهوم روستا را به معنی رستنگاه و عموماً وسیعتر از ده می دانسته اند. این روند، یعنی روستا را به عنوان یک منطقه در نظر گرفتن و اهمیت دادن به تولیدات کشاورزی آن، هم چنان از زمان هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، و تمامی ادوار پس از آن تا اصلاحات ارضی رژیم گذشته ادامه داشته است (مشکور و همکار، 1374، ص51).
نویسندگان معاصر نیز کوشیده اند تا به ارائه تعریفی از روستا بپردازند و هریک در تعریف خود به برخی جنبه های روستا اشاره نموده اند؛ برخی به وسعت روستاها، و یا به تعداد جمعیت، و تعدادی نیز به نقش روستا و نوع مساکن آن توجه داشته اند. در این مورد در منابع مربوط به زندگی روستایی چنین آمده است: از قدیمی ترین زمانها دهکده یک واحد تشکیلاتی بوده که اساس حیات اجتماعی ایران را تشکیل داده است، و جایی بوده که در آن دسته هایی از مردم خود را برای همکاری اقتصادی و سیاسی متشکل می کرده اند و اهمیت ده به اعتبار آن بوده که یک واحد تشکیلاتی در زندگی روستایی است (لمتون، 1362،ص 37). در گذشته صفت روستا به مناطق اطراف خود قرار داشت اطلاق می شد. در چنین مناطقی زراعت پایه اقتصادی عمده را تشکیل داده، راه و روش زندگی به طور مستدلی متجانس و با آنچه که در سایر قسمتهای جامعه، مثلاً در شهر وجود داشت متفاوت بود (فشارکی، 1365،ص 286).

2-21- انواع روستا از نظر سکونت گاهی
سکونت گاه های روستایی و یا روستا نشینی یکی از سه شکل استقرار و زندگی اجتماعی بشر است که بخش عمده ای از جمعیت را در خود جای می دهند. طبق مطالعات و تحقیقات علمی و باستان شناسی به عمل آمده پیشینه و سابقه روستا نشینی در ایران به پنج هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. با وجود تحولات شگرفی که در سیمای اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیک و سیاست های توسعه جهانی در چند دهه اخیر به وقوع پیوسته و برغم افزایش سطح رفاه در شهرها، گسترش شهرنشینی و هجوم خیل عظیم مهاجرین روستایی به شهرها هنوز بیش از 50 درصد جمعیت جهان در سکونت گاه های روستایی زندگی می کنند. براساس سرشماری سال 1385 حدود 35 درصد از جمعیت کشور در نقاط روستایی ساکن هستند که رقم قابل توجهی می باشد. در سالهای پیش از انقلاب به تبع اعمال سیاست های خاصی که عمدتا بر راهبرد صنعتی شدن و شهرنشینی تکیه داشت، روستاها در حاشیه قرار گرفته و بعضا به شکل تخریب روستاها نمود پیدا کرد. البته یکسری برنامه ها و سیاست های توسعه وجود داشت که هرگز شکل فضایی و عینی به خود نگرفت.
دمانژون(Demangeon )سکونت گاه را به دو نوع مجتمع و پراکنده تقسیم بندی کرد و برای هر یک از این طبقه بندی های وسیع زیر تقسیماتی قائل شد.
این طبقه بندی از نقطه نظر اروپایی دارای قدر و منزلت زیادی است از این لحاظ که بر همبستگی سکونت گاه با سیستم های صحرایی و بر یک سلسله مراتب پراکندگی در رابطه با سکونت گاه گروهی تاکید می کند. از دیدگاه اسلوب شناسی (متدلوژی) نکته خلاف قاعده در اینجا این است که برای طبقه بندی هر یک از دو تقسیم بندی عمده مبنای متفاوتی به کار گرفته شده است که یکی عملکردی (functional) و دیگری ژنتیک (genetic) می باشد.
در بیشتر مساعی بعدی برای طبقه بندی گونه های استقرارگاه روستایی معیار مورفولوژیکی به کار گرفته شده است. دمانژون از این معیار برای تقسیم بندی سکونت گاه های گروهی در فرانسه استفاده کرده و دهکده های خطی (linear villages)، توده ای (massive villages)، و ستاره ای شکل ( (star shapedvillages تمیز داد اما قدرت توجیه چنین گونه شناسی ضعیف است .
قسمت اعظم دیگر کارها مربوط به انواع استقرارگاه روستایی به وسیله دانشمندان آلمانی انجام شده است. شوارتز (Schwartz) سکونت گاه های گروهی را بر اساس اندازه، بر اساس به هم پیوستگی (تنگ و آزاد بودن)، و بر اساس شکل منظم بودن طبقه بندی کرد. واضح است که تعداد ترکیب های ممکن از این عوامل گونه های متنوعی از انواع دهکده را به وجود می آورد.
نکته مهم تر اینکه نقطه ای که در آن گونه های منظم و نامنظم یا تنگ و آزاد از هم جدا می شوند قراردادی و ذهنی (تحت تاثیر نظریات شخصی) است. یکی از رضایت بخش ترین طبقه بندی های سکونت گاه روستایی در آلمان به وسیله کریستالر (Christaller) ایجاد شد اما کاربرد عمومی تر گونه شناسی او در خارج از اروپا محدود است.
سکونت گاههای انسانی ، تحت شرایط خاص محیطی و جغرافیایی و به اقتضای عوامل موثر در شکل گیری آنها، بوجود آمده اند . در آغاز تاریخ ، بطور کلی درکنار رودخانه ها و دریاچه های بزرگ و یا هر جا که آب و خاک مناسب وجود داشته ، مراکز سکونت انسانی شکل گرفته است . اما در ایران ، پس از انتقال مراکز عمده سکونتی به قسمتهای مرکزی فلات ایران در طول هزاره اول پیش از میلاد ، مسئله تامین آب مورد نیاز آشامیدنی و نیز آبیاری به شکل تازه ای مطرح شد و در این میان ، استخراج آبهای پنهانی و زیرزمینی ، اهمیت خاصی یافت .
ابداع فن احداث قنات و کاربرد شیوه های دیگر در زمینه تامین آب و آبرسانی به مراکز سکونتی و مزارع پیرامون آنها ، عامل اصلی دگرگون شدن شرایط سکونت در قسمتهای مرکزی فلات ایران بوده است .
بدین سال این منابع تازه ، موجب پیدایش سکونت گاههای جدید شد که بزرگی و کوچکی آنها ، به ظرفیت این منابع آبی بستگی داشت . و اگر به دلایلی این گونه تاسیسات آبیاری و آبرسانی ، از بین می رفت ، مراکز سکونتی متروک می ماند . درهمین ارتباط ، نحوه استقرار سکونت گاهها و چگونگی شکل گیری و پراکندگی خانه ها و مزارع ، تا حد قابل توجهی متاثر از چگونگی دستیابی به آب و فراوانی منابع آن بوده است . این امر حتی در تقسیم قدرت سیاسی نیز تاثیر قابل ملاحظه ای داشته است .
ایران به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی خود ، دارای اهمیت استراتژیکی ویژه ای است . وجود بزرگترین دریاچه جهان در شمال ایران و دسترسی به آبهای آزاد در جنوب آن و همچنین موقعیت آن به عنوان پل ارتباطی بین شرق و غرب جهان ، سرزمین ایران را همواره به میدانی برای حضور اقوام و فرهنگهای گوناگون تبدیل کرده است . به این ترتیب ، عامل دیگری که در شکل گیری سکونتگاه های روستایی ایران ، نقش موثر داشته ، حفظ امنیت و امکان دفاع دربرابر سایر اقوام به ویژه اقوام غیرکشاورز و عشایر کوچنده بوده است . استقرار غالب سکونتگاهها در فلات ایران به جز معدودی که درکنار روخانه ها واقع بوده اند ، تاحدود زیادی به امنیت اجتماعی – اقتصادی و حراست از تاسیسات آبیاری و زراعی بستگی داشته است .
باتوجه به ویژگیهای محیط طبیعی در ایران و تاثیر آنها بر شیوه زندگی مردم در گذر زمان ، فضای روستایی ویژه ای در این منطقه از جهان بوجود آمده است . اگرچه روستاهای ایران ، درارتباط با فعالیتهای اقتصادی بویژه در بخش کشاورزی گاهی با رونق و افزایش محصول و گاه نیز با خشکسالی و رکود همراه بوده است ، اما درهرحال ، بخش کشاورزی در اقتصاد ایران ، نقش مهمی داشته است .
به طور کلی می توان شرایط و عوامل موثر در شکل گیری روستاها را در چند عامل خلاصه کرد . یکی از این عوامل ، شرایط محیطی و جغرافیایی است . در این زمینه می توان عواملی نظیر خاک ، آب ، اقلیم ، پوشش گیاهی و … را نام برد . شیوه های معیشتی متنوع و متفاوت زیستی – اقتصادی به ویژه تقابل زندگی روستایی ( یکجانشینی ) با عشایری ( کوچ نشینی ) و مسائل فرهنگی و اجتماعی گروههای انسانی ، از دیگر دلایل موثر در شکل گیری روستاها بشمار می رود . همچنین نوع خاص مالکیت و مصرف منابع آب و خاک و مسائل دفاعی و امنیتی ، عواملی هستند که در شکل گیری روستاها نقش بسزایی دارند . علاوه بر موارد ذکر شده ، روابط خاص روستاها با شهرها و مکانیسم های خاص حاکم بر این روابط و سطح تکنولوژی و میزان برخورداری از پیشرفت های فنی و علمی نیز در نحوه پیدایش روستاها موثر هستند .
با توجه به عواملی که بیان کردیم ، در ایران ، معمولاً روستاها به اشکال مختلفی به وجود آمده اند که عبارتند از : روستاهای مجتمع یا متمرکز / روستاهای منفرد یا پراکنده / روستاهای ریسمانی یا خطی / و روستاهای موقت در اکثر نواحی ایران که خطر هجوم قبابل دیگر وجود داشته و منابع آب نیز محدود بوده ، اغلب روستاها به صورت مجتمع بوجود آمده اند . در این روستاها ، معمولا خانه های مسکونی به صورت نامنظم و گرداگرد هم ساخته می شده اند .
روستاهای خطی بیشتر در حاشیه رودخانه ها و جاده ها هستند . نمونه ای از این روستاها در ناحیه جنوبی دریای خزر وجود دارد . روستاهای پراکنده بیشتر در منطقه برنج خیز گیلان بوجود آمده اند که بدون شک وجود آب فراوان و امنیت ، در شکل گیری آنها موثر بوده است .
روستاهای موقت ، اکثرا در نواحی مرتعی بوسیله کوچ نشینان و در مناطق کوهستانی توسط زمین داران و کشاورزان بوجود آمده است و معمولا به هنگام ییلاق یا قشلاق از آنها استفاده می شود . به همین جهت به آنها سکونتگاههای موقت گفته می شود . بافت روستاها در ایران معمولا قدیمی و دارای معابر تنگ و پرپیچ و خم است . اما در سالهای اخیر ، روستاها از این نظر دچار تحول محسوس شده اند که با برنامه ریزی های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی برای عمران روستایی همراه بوده است .

منابع و مآخذ
1-شاهد ، حسین ، برنامه ریزی توسعه سایت های گردشگری با روبکرد استراتژیک ، مطالعه موردی منطقه ساوجبلاغ ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد علوم تحقیقات تهران ، سال 1388 ،
2-فیروزیان ، احمد ، برنامه ریزی توسعه فضاهای گردشگری و ارائه الگوی بهینه ، مطالعه موردی منطقه نهارخوران گرکان ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه آزاد اسلامی وا حد سمنان ، سال 1388
3-دلبری.علی،عوامل موثر بر تدوین راهبردهای توسعه مقاصد گردشگری،نمونه موردی شهرستان نیشابور،پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مدیریت جهانگردی،دانشگاه علامه طباطبایی،دانشکده مدیریت و حسابداری.1386
4-جواهری،حسن(1383 الف)، "بررسی تطبیقی راهبردهای کوتاه مدت توسعه منابع انسانی گردشگری در برنامه های گردشگری ایران و ایرلند شمالی"، همایش آموزش و اشتغال در صنعت گردشگری و مهمانپذیری، دانشگاه علامه طباطبایی،تهران.
5-ضرغام،حمید(1375)، "مدل برنامه ریزی استراتژیک جهانگردی ایران"، دفتر هماهنگی و هدایت طرح جامع توسعه و مدیریت جهانگردی، سازمان ایرانگردی وجهانگردی،تهران.
6-کاظمی.مهدی،1385،مدیریت گردشگری،انتشارات سمت،(چ اول).
7-داس ویل.راجر،1379،مدیریت جهانگردی مبانی،راهبردها و آثار،محمد اعرابی و داود ایزدی، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی،(چ دوم)1378.
8-معصومی، معصومعلی ،1385- راهنمای عملی برنامه ریزی ومدیریت استراتژیک،انتشارات پایگان
9-موسوی شاهرودی،سید محمد،1385-برنامه ریزی ،انتشارت برتر چاپ تهران
10-مهندسین مشاور پارس ویستا -1374،مطالعات وبرنامه ریزی توریسم استان تهران-سازمان برنامه وبودجه استان تهران
11-منشی زاده ،رحمت الله،1376،جهانگردی – انتشارات مسعی
12-رحمان سرشت،حسین،1383-مدیریت راهبردی (استراتژیک دراندیشه نظریه پردازان)-دانشگاه علامه طباطبایی تهران
13-رضوانی،علی اصغر،1374-جغرافیاوصنعت توریسم- دانشگاه پیام
14-دیلمانی ،فریدون ،1383-گسترش جهانگردی در ایران به جای فروش نفت- چشم انداز
15-دیوید،فرد آر،1379-مدیریت استراتژیک ، دفترپژوهش های فرهنگی تهران
16-پیرس ورابینسون،1377-برنامه ریزی ومدیریت استراتژیک-موسسه انتشارات یادواره کتاب
17-پارشائیان، علی،اعرابی سید محمد،1382-جهانگردی در چشم اندازی جامع (ترجمه) – دفتر پژوهش های فرهنگی تهران.
18-سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی
19-مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385
20-سالنامه آماری استان مرکزی ، 1385
21-اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی ، دفتر مطالعات
22-سازمان مدیریت امور اراضی استان مرکزی
23-سازمان حفاظت محیط زیست استان مرکزی
24-طرح جامع گردشگری منطقه نمونه زرندیه ، مهندسین مشاور آمایش منطقه ای فلات ، 1387
25-طرح جامع گردشگری منطقه نمونه شاندیز ، مهندسین مشاور محیط اندیش پایدار ، 1386
26-معاونت برنامه ریزی استانداری استان مرکزی
27-Defreitas,C.R(2003)Tourism,climatology: Evaluating Environmental information for dicision making and business planning in the recreation and tourism sector.international journal of diometeology,47,pp190-208
28- Scott,Daniel(2003) climate change and tourism in the mountain regions of north America ,First international conference on climate change and tourism Djebra,Tunisia, 9-11 April 2003
29 – Scott, Daniel and MC Boyle, Geof (2004) using utowrism climate index to examin the impliceutions of climate change for climatcuse a tourism resource. Proceedings of in ternetional societyof biometereby commission 5. October 5-10 2001 . Halkiai, Greecebg.98

1. Sustainable Development
1 – World tourism Organization
3 O: Opportunitiy
4 T: Treatment
5 – Boston consulting Group (BCG) matrix
Rus. tâk- 1
2- Ros.dâq
3- Roz.dâq
4- Ros.dâq
5- Dehyu
6-Ná.má.ne
7- Veys
8- Zán.ta
9- Dehngân
10- Ro-ze.fes.tâ
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1

60