مبانی نظری و پیشینه پژوهش توانها و قابلیت های عناصر بافت قدیمی در توسعه صنعت گردشگری

-2-تعریف و مفهوم گردشگری 19
2-2-توریست 19
3-2-تعریف لغوی بافت فرسوده و قدیمی 19
4-2-مفهوم بافت قدیم شهری 20
5-2-تعریف انواع بافت 20
6-2-نظریه های گردشگری در ایران و جهان 21
7-2-نگرش ها و دیدگاهها در موردبافت قدیم 22
7-2-1-نگرش موزه ای 22
7-2-2-نگرش سلولی 23
7-2-3-نگرش ارگانیستی(ارگانیکی) 24
8-2- مکاتب و نظریات در مورد بافت قدیم 25
8-2-1-نظریه اوژن ویوله سودو 25
8-2-2-نظریه جان راسکین 25
8-2-3-نظریه محافظه کاران 25
8-2-4-نظریه رادیکال 26
8-2-5-نظریه عقلانی 26
9-2-صنعت گردشگری در جهان 26
10-2-اولویت های گردشگری و گردشگرها در ایران 27
11-2-تجارب جهانی در مورد بافت قدیم 28
11-2-1-کشور ایتالیا 29
12-2-تجارب ایرانی در مورد بافت قدیم 29
12-2-1-بافت یزد 29
12-2-12-تجربه منطقه 12 تهران 29
13-2-جایگاه ایران در گردشگری جهانی 30
14-2-بافت قدیمی شهرهای ایران 30
15-2-توسعه درون شهری 31
16-2-انواع گردشگری 31
17-2-جاذبه های گردشگری 32
18-2 گردشگری و توسعه پایدار 32
19-2-موانع اجتماعی و خدماتی،اجرایی در بخش گردشگری 34
20-2-تاثیرات اقتصادی-اجتماعی توریسم(توریسم و ایجاد اشتغال) 34
21-2-شهرهای خشک ایران و قابلیت های توریستی آن 35
22-2-نومونه ای از عناصر مشخص و اصلی شهر در دوره ایرانی-اسلامی 35
22-2-1-مسجد 35
22-2-2-بازار 37
22-2-3-ارگ و بارو 38
22-2-4-کاروانسراها 39
22-2-5-محله ها 40
22-2-6-آب انبارها 40
23-2-بررسی جایگاه بافت تاریخی در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر امروز 41
24-2-شناخت عناصر، ومحوطه های با ارزش تاریخی-فرهنگی،کالبدی-مذهبی 42
25-2-تدقیق اهداف کلی ساماندهی و مداخله در بافت قدیم 43
26-2-نقاطضعف و راهکارهای احیاء بافت قدیم 45
27-2-روش های مرمت شهری 45
28-2-نقاط ضعف 46
29-2-راهکارها جهت تجدید حیات و باز زنده سازی 46
30-2-گردشگری شهری و آثار آن بر سیما و فضای شهری 47
31-2-ضمانت توسعه پایدار گردشگری شهری با حفاظت بافت های قدیمی 50
32-2-بافت قدیمی فرهنگ نامه آموختنی یا واژگان دور ریختنی 53
33-2-اجزا و عناصر شهری بافت قدیمی 54
33-2-1-چگونگی تغییر و تحولات بافت قدیم 57
34-2-مدلSWOT 59

-2 تعریف و مفهوم گردشگری:
گردشگری یا توریسم را به شکل های مختلفی تعریف کرده اند . که اصلی ترین و علمی ترین آن به صورت زیر است : در تعریف فنی از طرف سازمان جهانی گردشگری (WTO) گردشگری را از ابعاد مختلف، بر اساس تمایز در رویکرد به مکان بازدید، به صورت زیر تعریف کرده است:
*گردشگری عبارت است از فعالیت های افرادی که برای استراحت،کار و دلایل دیگر به خارج از محیط سکونت معمول خویش سفر کرده، حداکثر برای یک سال متوالی در آن جا اقامت میکنند.(سقایی،پاپلی یزدی،1385،ص 12)
*و اما تعریفی که از سوی اریک کوهن پیشنهاد شده است گردشگر را این طور تعریف کرده است:" یک مسافر داوطلب و موقت که به امید لذت بردن از یک تجربه متنوع و تازه طی یک سفر طولانی و اغلب غیر قابل تکراری به مسافرت می پردازد."(ارمغان، 1386، صص24 و25)
*به عقیده swarboke ؛ توریسم امروزه به عنوان ابزاری است که برای توسعه کشورهای در حال توسعه مطرح می شود تا جایی که دوکات dekudt از آن به عنوان گذرنامه توسعه کشورها یاد می کند. (ارمغان، 1386،صص25)
*به عقیده کاسترز؛ جهانگردی دانشی است چند رشته ای در صورتی که بدون انجام تجزیه و تحلیل های سیاسی دقیق توسعه و تکامل یابد، قطعاً کامل نخواهد شد. (ارمغان، 1386، صص25)
*در فرهنگ لغات فارسی، گردشگری را چنین تعریف کرده اند؛ در اقطارعالم سفر کردن و شناخت؛ مسافرت برای تفریح و سرگرمی؛ و سفری که درآن مسافر به مقصدی می رود و سپس به محل سکونت خود باز
میگردد.(الوانی،دهشتی، 1373،ص18)
2-2 توریست:
شخصی است که به دلایل قانونی غیر از مهاجرت به کشور وارد می شود و در آنجا دست کم بیش از 24 ساعت و حداکثر یک سال اقامت می کند. .(رضوانی، 1381،صص17 و 18)
3-2 تعریف لغوی بافت فرسوده و قدیمی:
بافت فرسوده شهری در ادبیات انگلیسی معادل اصطلاح Inner city می باشد که عمدتاً با آنچه ما از زمان ، بافت قدیمی نام می بریم، برابر است. در مدل منطقه بندی ارائه شده توسط جامعه شناسان مکتب شیکاگو در سال 1920 Inner city عمدتاً با ویژگی های زیر تعریف شده است: 1) منطقه پذیرای مهاجرین جدید به شهر که از آنجا تلاش خود را برای بهبود موقعیت اقتصادی و اجتماعی آغاز کرده و سپس از آنجا به طرف حومه ها حرکت می کند. 2) منطقه تحول؛ Agene interansition منطقه ای که ساکنان آن یا در آنجا زودگذرند یا اعضای پایین ترین گروههای اجتماعی و گروههای اقتصادی راکد و غیر قابل حرکت می باشند.(عظیمی،1388،ص630)
از دیدگاه سازمان میراث فرهنگی آن قسمت از شهر که حدود صد سال یا بیشتر قدمت داشته باشد، بافت تاریخی نامیده می شود.(طاسیان،1383، ص7)
از نظر دکتر منصوری عضو هیات علمی داشگاه تهران بافت مجموعه ای دارای وحدت است، از کلیتی یکپارچه که به عنوان یک سیستم باید شناخته شود. به تعریف روشنتر بافت حیثیت و هویت جداگانه ای دارد که هیچ ارتباطی با یکایک بناهای تاریخی ندارد اگرچه بناهای تاریخی سلول های تشکیل دهنده آن هستند.(منصوری، 1383، ص9)
4-2 مفهوم بافت قدیم شهری:
بافت قدیم مجموعه ای به هم پیوسته از اجزا و عناصر شهری شامل واحدهای مسکونی اعم از فرسوده، مرمتی و تخریبی، آثار با ارزش تاریخی، بازارها، تاسیسات، شبکه معابر، شیوه فرم معماری و کالبد ویژه ای است که محصول رشد تدریجی و ارگانیک شهر در ادوار تاریخی مبتنی بر تکنولوژی حمل و نقل ماقبل صنعتی بوده و دارای ساخت فضایی متمایز از لحاظ کارکرد و سیما نسبت به بخش های جدید شهری است. لذا سازگاری چندانی با شرایط اقتصادی و اجتماعی عصر حاضر به ویژه تکنولوژی حمل و نقل نداشته و دسترسی سواره، شبکه تنگ معابر، کمبود فضای سبز، آموزشی و فرسودگی از جمله مشکلات عمده آن است. در این قسمت از شهر که هسته اولیه شهر شکل گرفته، آثار با ارزش تاریخی، فرهنگی و هنری کم نظیری که منابع تاریخی نامیده می شوند به چشم می خورد که نماد عینی تمدن گذشته و سمبل زندگی شهری است.عده ای از متخصصان اجرایی و دستگاههای اداری(وزارت مسکن و شهرسازی) چنین بخشهایی
(قطعاتی) را در درون بافت قدیم تحت عنوان بافت کهن نام گذاری کرده اند که لزوم حفظ و نگهداری آن از ضروریات است. در این بافت علاوه بر آثار تاریخی باارزش فرهنگی و بناهای فرسوده، مخروبه، مرمتی و در حال انهدام نیز وجود دارد که در مواردی نیز به زاغه، آلونک و … تبدیل شده اند و یا به صورت فرسوده غیر قابل بهره برداری رها شده اند. لذا فاقد ارزش تاریخی می باشند که به بافت کهنه معروفند. لذا پاکسازی، نوسازی، بهسازی چنین بناهایی ضروری است. علاوه بر ابنیه فوق الذکر تعدادی واحدهای نوساز با مصالح بادوام و ارزش مستغلاتی مناسب وجود دارد که ضرورت حفظ و نگهداری آنها بر کسی پوشیده نیست. بنابراین بافت قدیم شهری موزاییکی از اجزا و عناصر مختلف با کارکردهای متنوع می باشد. که انتظام فضایی این عناصر و کارکردها ساخت ویژه ای را برای این بخش از شهر بوجود می آورد که برخورد تک جنبه ای امکان تغییر ساخت را غیر ممکن ساخته لذا ساماندهی آن نیازمند برخورداری همه جانبه به کلیه ابعاد اجتماعی- اقتصادی و فیزیکی- کالبدی آن است. یعنی نگرش تک جنبه ای فیزیکی از قبیل تعریض معابر به تنهایی مسئله بافت قدیم را برطرف نمی نماید. بلکه مسائل اجتماعی، اقتصادی ساکنان نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یعنی زمینه فرسودگی بافت را باید در شرایط اجتماعی و اقتصادی ساکنان آن از قبیل مسائل مالکیت(ارث، وقف)، درآمد، شغل تغییر نقش و کارکرد و همچنین انتقال فعالیت ها به بخش های جدید شهری از قبیل بازارها، سرمایه درگردش و … جستجو کرد.( رهنمایی، 1374، ص 53)
5-2 تعریف انواع بافت:
الف) بافت تاریخی ؛ بافت تاریخی مناطقی واقع در بخشهای قدیمی شهرها می باشد که تا پیش از آغاز قرن حاضر، یعنی شروع شهرنشینی جدید در ایران، سطح شهر را تشکیل می دادند این گونه بافت ها در زمان حاضر در مرکز شهرها واقع اند. جایگاه و موقعیت ویژه ای در شهر دارند و سطح نسبتاً گسترده و عملکرد نیرومند(عملکردهای فراشهری و در مقیاس منطقه ای و ملی) بر اهمیت آن افزوده است. بازارهای سنتی شهری به عنوان مرکز دادوستد و بناهای با اهمیت دیگر مانند مراکز مذهبیدر این بافت ها واقعشده اند. (پایان نامهرومینا، راهنما یوسفعلی زیاری، سال 1384، صص 30)
ب) بافت قدیمی؛ بافت قدیمی نیز این گونه بافت در اطراف هسته اولیه شهرها (یعنی بافت تاریخی و پیوسته) به آن شروع به شکل گیری کرد. این بخش از شهر که در حد فاصل از گذر از شهرنشینی آرام بر شهرنشینی سریع شکل گرفت، نه چندان تاریخی است و نه چندان جدید. حتی سازمان یابی فضایی آن چیزی در حد فاصل بافت تاریخی و جدید است. می توان تصور کرد که کالبد شهرهای ایران در سه دهه اول قرن چهاردهم (ه.ش) از بافت تاریخی و قدیمی تشکیل شده بود. (پایان نامهرومینا، سال 1384، ص 30)
ب) بافت جدید؛ در اوایل دهه چهل رشد شهرهای ایران سریع تر از دهه های پیشین و در اطراف بافت قدیمی آغاز شد و در ابتدا این رشد معمولاً در اطاف خیابان هایی که عناصر جدید را به شهر متصل می کرد صورت می گرفت و اگر در اطاف شهرها عناصر جاذب طبیعی، تاریخی و مذهبی وجود می داشت شهر به طرف آنها نیز گسترش می یافت. (پایان نامهرومینا، سال 1384، ص 30)
6-2 نظریه های گردشگری (در جهان و ایران):
صاحبنظران متعددی درباره گردشگری نظریه هایی را مطرح کرده اند که در این جا به برخی از آنها اشاره می شود که در این قسمت به بعضی از آنها می پردازیم. افرادی مانند برادون، اکرانز، گتز معتقد هستند که توریسم از حالت تک بعدی ومحض خارج شده و دیدگاههای جدید آن را در رابطه با مسائل اجتماعی و طبیعی قرار داده است در واقع اگر توریسم با دیگر مسائل اجتماعی و مقررات اکولوژیکی هم سویی نداشته باشد،برنامهتنظیمینهایتاًمنجربهشکستخواهدشد. (ارمغان،1386،صص206و207و208)
*گتز نیز توریسم و برنامه ریزی در آن را فرآیندی بر اساس تحقیق و ارزیابی و مبتنی بر شرایط بهینه در ایجاد رابطه بین توریسم، رفاه و حفظ محیط زیست می داند. و اما از دیدگاه ایده آلیستی برنامه ریزی برای گردشگری و توریسم ملزم است با منافع اقتصادی و اجتماعی در تمامی سطوح همخوانی داشته باشد که برنامه ریزی گردشگری صرفاً به فرمول درآوردن برنامه ها و طرح ها برای آینده نیست. بلکه نحوه انجام آن به صورتی بدون آسیب نیز می شود. و توریسم در جهت اقتصاد باز عمل می کند. که در چارچوب آن باید اهداف مشخص باشد و اما به نظر اکرانز سه عنصر، زوایای گوناگون توریسم را تشکیل می دهند که عبارتند از: 1)جلب رضایت توریسم. 2) حفظ محیط زیست3) تشویق عاملان و مبتکران توریسم. (ارمغان،1386،ص25)
*اریک کوهن در بررسی جهانگردی بر زندگی اجتماعی به چهار نوع اشاره می کند: 1) جهانگردی عمومی؛ که برای رفع خستگی به سیر و سفر می پردازند که اثر گذاری آن در منطقه کم است. 2) جهانگردی فردی؛ که جهانگرد از آزادی عمل بیشتر برخوردار است و چون به تنهایی سفر می کند. 3) جهانگردی نوجو؛ که رد آن افراد گردشگر تنها سفر کرده و می کوشد راه تازه ای پیدا کرده تا با جامعه میزبان ارتباط پیدا کند که میزان اثرگذاری آن زیاد است. 4) جهانگردی آسانگرد؛ خانه و کاشانه خود را ترک کرده و زندگی جدیدی را در جامعه میزبان آغاز کرده و در جستجوی مسائل تازه بوده و بیشترین اثر را در جامعه میزبان دارد. (ارمغان، 1386،ص26)
* اما حمید ضرغام می گوید؛ گردشگری در قرن 21 در چارچوب نوآوری های فن آوری و کارکردهای جدید مدیریتی از یک سو و سیطره همه جانبه سرمایهداری همراه با شکل گیری اقتصاد جهانی و کمرنگ شدنمرزهای سیاسی تحولات بسیاری را در فضاهای جغرافیایی سبب می شود.گردشگری در دوران ساختارشکنی پسامدرنیسم یک واقعیت مهم اجتماعی است که عمدتاً از دیدگاههای تعادل فرهنگی و تعادل های توسعه ای (عدالت اجتماعی) به آن نگریسته می شود. .(ضرغام، 1376،ص390)
*و محمدرضا شفقی نیز می گوید؛ عملکرد و تاثیرات گردشگری در فضاهای جغرافیایی فراتر از مفهوم دو بعدی در زمینه فرهنگ و اقتصاد است و چشم اندازهای متعددی را شکل می دهد. بررسی تاثیرات گردشگری از دیدگاههای مختلف در یک کلیت فراگیر در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی تبلور یافته و رویکردی چند بعدی را شکل داده است. فضاهای جغرافیایی همچون مقاصد و اهداف گردشگری دائماً در حا تغییر و تحول اند.(شفقی،1376، صص227)
اگر ما نگاهی از بالا به پائین بر عنصر گردشگری داشته باشیم می توانیم عوامل موثر در ساختار گردشگری را این طور معرفی کنیم: (پاپلی یزدی ،سقایی، سال1386 ،صص 62 و63)

نمودار1-2 عوامل موثر در ساختار گردشگری

ماخذ: (پاپلی یزدی ،سقایی، سال1386 ،صص 62 و63)

و اما گردشگری به طور کلی از دیدگاههای مختلف در یک کلیت فراگیر در قالب ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی عبارتند از: شکل 1-2 ابعاد گردشگری:
سرمایه سرمایه
مدیریت فناوری

عوامل طبیعی میراث فرهنگی مدیریت فناوری
ماخذ: پاپلی یزدی، سقایی ، سال1386ص 64.
7-2 نگرش ها و دیدگاهها در مورد بافت قدیم:
7-2-1 نگرش موزه ای: این نگرش بر شالوده حفاظت از میراث فرهنگی استوار است و مداخله در بافت های تاریخی یا قدیمی را جز در جهت حفاظت از آنها نمی پذیرد در این نگرش حفظ هویت و میراث نیاکان بر مقتضیات زندگی معاصر ترجیح داده می شود. در نتیجه ساکنان این گونه بافت ها به دلیل عدم اعمال تغییرات مقتضی زندگی روزمره معاصر و نیز کاستی ها و نارسایی های زیر ساخت های شهری که ریشه در چنین بینشی دارد، ناگزیر به ترک بافت می شوند. به دنبال از هم پاشی بافت اجتماعی، بافت کالبدی نیز در معرض تخریب قرار می گیرد. نگرش موزه ای در تسلسلی منطقی به تهدید فرصت های زندگی منجر می شود و در مواردی نسل های بعدی محکوم به زندگی با ارزش های دیگران می شوند، بدین ترتیب، در فضاهایی به سر می برند که از ضرورت های زندگی آنها ناشی نشده است. در این نگرش، تلاش، معطوف به حفظ جنبه های کالبدی- فضایی بافت قدیمی است و از بقیه جنبه های حیاتی بافت غفلت می شود. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 5)
7-2-2 نگرش سلولی: اصل مسلم نگرش موزه ای این است که یک موجودیت را، هر قدر که پیچیده باشد، می توان به اجزایی تقسیم کرد و از راه تدقیق در وجود و رفتار اجزا آن، به شناخت موجودیت اصلی آن نایل آمد. نگرش سلولی در عصر رنسانس با مفاهیمی چون تقلیل پذیری و جبرگرایی آغاز گردید و با تصورات مکانیکی و انقلاب صنعتی به اوج خود رسید. در کل در این بینش به ویژه در دوره انقلاب صنعتی یادمان های تاریخی موجود و پیکره بناهای قدیمی ارزشمند شهر، به مثابه ابزاری برای توان بخشی اقتصادی به شهر مورد توجه قرار می گیرند. انگیزه اصلی حفاظت و مرمت آنها، نوسازی ساختار اقتصادی شهر است. در این گونه اقدامات، مرمت شهری، به شرط تضمین بهره جویی های اقتصادی و دستیابی به بهبود بخش هایی در شرایط اجتماعی شهروندان انجام می گیرد و از هرگونه امکانی که مفید به نظر برسد بهره گرفته می شود. زمینه تدبیر برای مرمت شهری بیشتر روی به نوسازی و نوسازی- بهسازی فضای ساخته شده قدیمی شهر دارد و کمتر به بهسازی و احیای آن، با نگاه محیطی و محیطی انسانی می پردازد. نقطه حرکت یا سرآغاز این تدبیرها، احیاء و بهسازی بخش هایی از شهر است که توان کارایی خود را به دلیل فرسودگی کالبدی و عدم دسترسی به شبکه های خدمات رسانی فنی- رفاهی مدرن از دست داده اند و به همین دلیل، ساکنان و شاغلان و مراجعان به آنها رغبت خاص به زندگی در این گونه پیکره های شهری ندارند. اقدام های مرمتی حداکثر توجه را به کیفیت کارهای ساختمانی مبذول می دارد و وجه ظاهری بازسازی شده یا بهسازی شده بناها و بافت ها را به عنوان ارزش می نگرد که همگان می توانند از آنها بهره برداری کنند. در این راه ایده مقید به استمرار ارزش های فرهنگی- عاطفی- اجتماعی به چشم نمی خورد، ساکنان و شاغلان (و نه مالکان) اغلب در پژوهش ها، بررسی ها و تصمیم گیرهایی که به طراحی مرمت شهری کنار گذاشته شده و مداخله داده نمی شوند. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 8)
مشخصه های اساسی "مرمت شهری با هدف توانمندسازی شهری" یا روش سلولی عبارتند از:
– نگهداشت نسبی پیکره کالبدی بناها
– تقویت مواضع یا مکان های مرمتی
– ادغام بافت مرمت شده با فضاهای مجاور
– استقلال اقدام های شهرسازی از شهروندان و بافت اجتماعی شهر
– محدودیت در فضای علمی و معرفتی طرح
برخوردهای سلولی با بافت قدیمی-تاریخی به دلیل ماهیت موضعی که دارند ممکن است در اثر سهل انگاری مطالعاتی و عمده کردن وجه اقتصادی پروژه، نظم کارکردی شهری را بر هم زنند و آشفتگی های موجود در سازمان فضایی شهر را تشدید کنند. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 9)
7-2-3 نگرش ارگانیستی (ارگانیکی): شیوه تفکر ارگانیستی، بر مفاهیم جدیدی چون کلیت، نظام، سلسله مراتب و پویایی پدیده های زیستی تاکید فراوان دارد. در نگرش ارگانیستی بافت قدیمی و عناصر موجود در آن در ارتباط با هم و در ارتباط با فضاهای بیرونی و به صورت سیستماتیک مورد بررسی قرار می گیرد.1) با اعمال نگرش ارگانیستی از طریق تبیین نقش بافت قدیمی-تاریخی در سازمان فضایی شهر، این بافت از حالت سیستم بسته قدیمی-تاریخی خارج می شود و از طریق تبیین درست و ساماندهی ارتباط شان با قسمت های جدید شهر به جایگاه والای ساختاری خود در شهر دست پیدا می کند. نگرش بهسازی، نوسازی، تجدید حیات و روان بخشی بافت تاریخی باید متضمن پیوند حیات گذشته و امروز شهر گردد و سمت و سوی توسعه آینده آن را نیز تعیین نماید. در این نگرش مرمت شهری با هدف توسعه پایدار، قرابت فراوانی با احیای بافت های تاریخی به شیوه ارگانیکی دارد ویژگی اصلی مرمت شهری در این شیوه عبارت است از:
– نگهداشت پیکره های کالبدی بناها
– یکسان سازی شرایط زیستی شهر
– ادغام مجدد مراکز و بافت های قدیمی شهری در محیط
– مشارکت دادن شهروندان در مرمت شهری
– طرح موضوع بهسازی شهری در محافل چند رشته ای.(مهندسین مشاور ایوان نقش جهان، سال 1387،جلد دوم، ص 10)
سعی بر این است که کلیه تحولات تکوینی یا فرآیندهای محقق شهری به سمت و سوی متصور (ناشی از اهداف برنامه ای- کالبدی) هدایت شوند. از کارهای جزیی گرفته تا کلی بایستی چنین حرکتی (خلق کلیت) مدنظر قرار گیرد. در نگرش ارگانیکی باید ارزش های تاریخی و معماری به عنوان بخشی از ارزش های کلی حیات شهری در تعامل زنده با شهر و شهروندان در نظر گرفته شود و حفاظت فیزیکی با حفاظت اجتماعی و علاقه عمومی توام گردد. در این نگرش در باززنده سازی غیر از جنبه های ظاهری به ویژگی های کارکردی و عناصر و نقش آنها در ساختار جدید شهری نیز معطوف می شود به کارگیری مصالح بومی، توجه به مباحث اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی در کنار حفظ وحدت و یکپارچگی بافت شهری، بخشی از سیر تحول شهری می باشد. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان، 1387، جلد دوم، ص 11)
روند مداخله در بافت های شهری به صورت دخالت در حوزه بافت فرسوده، مخروبه و نابسامان شهری با شروع نوگرایی در سازمان فضایی- کالبدی بافت کهن بعد از سال های 1304 آغاز گردید. در این دوره دولت وقت با ایجاد دگرگونی در سازمان تولید، زمینه دگرگونی های کالبدی شهر را فراهم می کند. تصویب قانون تعریض توسعه معابر و خیابان ها در سال 1312 و اصلاح قانون تعریض و توسعه معابر در سال 1320، ساخت خیابان ها و میدان ها با ساختاری متفاوت از ساختار شهر کهن تخریب محله ها و … از اقدامات این دوره بوده است. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 11)
8-2 مکاتب و نظریات در مورد بافت قدیم:
دخالت در بافت قدیم نیازمند شناخت عینی آن در فضای جغرافیای شهر و تمییز نسبی آن از بافت های میانی و جدید شهری پیرامون است . به همین دلیل شناخت این بافت ریشه در نظریات ساخت شهری دارد. در نتیجه تعیین کردن محدوده بافت قدیم چه از لحاظ فیزیکی و چه از لحاظ کالبدی و نقش کارکردی نیازمند بررسی کلی نظریات ساخت شهر می باشد. (شکوئی، 1377،ص151)
و اما نظریات در ارتباط با بافت قدیم:
8-2-1 نظریه اوژن ویوله سودو(1879-1814 م) Engenevidlet le-duc : نظریه لودو در زمینه باز زنده سازی بناهای تاریخی و یا قدیمی در بافت در نکات زیر خلاصه می شود:
الف) تمام بخشها و یا عناصری که در زمان های بعد از تاریخ اصلی به بنا افزوده شده باید از بدنه ساختمان حذف شود و با انجام کارهای لازم، بنا به شکل اصلی خود با رعایت وحدت و خلوص سبک جلوه گر شود.
ب) هرگاه بناها در اثر تخریب های ناشی از عوامل یا خواسته های انسانی بخشی از پیکره خود را از دست بدهند و حتی زمانی که بنا در وحدت کالبدی خود نیز تکمیل نشده و در اصل ساختمان بنا ناتمام باشد، مرمت کننده باید بنا را تکمیل و آن را به صورت اولیه کالبدی که باید میبود درآورد.
ج) در انجام هر یک از این دخالت ها روی موجودیت کالبد بنا، مرمت کننده باید خود را جای سازنده اصلی فرض کند و با توجه به شناخت و درک آنجه او می توانسته است در آن زمان بسازد "مدل منطقی" نمایانگر بنا را در شکل اصیل آن تنظیم و تدوین کند و در لحظه مداخله در وضع بنا مورد استفاده قرار دهد و همان شکل و اندام را به بنا بدهد که سازنده اولیه، اگر هنوز می بود، خلق می کرد. (رومینا، سال 1384، ص 38)
8-2-2 نظریه جان راسکین(1900-1719 م) John Ruskin : نویسنده بزرگ انگلیسی و معتقد اجتماعی و هنری، راسکین به طور مستقیم درباره مرمت، معماری نظریه ها یا دستورالعمل هایی که بتواند در چارچوب مرمت، معماری قرار گیرد از خود باقی نگذاشته است اما شخصیت و موقعیت فرهنگی او در انگلستان و در اروپا معروف اندیشه های اوست. او معتقد است شناخت یک بنای باستانی به منزله یک سند تاریخی است و تا حد امکان جلوگیری از هر گونه دخالت در وضع آن را باید مد نظر قرار داد و به منظور حذف بخشهای ناهماهنگ و یا اضافه کردن بخشهای تازه و استحکام بخشیدن به قسمت های ناپایدار و خطرناک نباید اقدامی صورت گیرد.(فلامکی، 1380،ص15)
و اما سه نحوه نگرش که بیشتر در ارتباط با بافت قدیم شهرها بین مسئولین برنامه ریزی شده، شهرسازان و معماران وجود دارد که عبارتند از:
8-2-3نظریه محافظه کاران؛ در این نگرش به پدیده هایی چون بناها، بافت های کهن و تاریخی، نوعی تفکر آیینی نهفته است. پیروان این نگرش بر این باورند که تاحد امکان از هر گونه مداخله در وضع موجود باید اجتناب نمود. جان راسکین در این ارتباط می گوید شناخت یک بنای باستانی به منزله یک سند تاریخی است و برای حذف بخشهای ناهماهنگ و یا اضافه کردن بخشهای تاریخی استحکام بخشیدن به قسمت های ناپایدار و خطرناک نباید اقدامی صورت گیرد. (مهندسین مشاور طالش ،سال 1373، ص20)
8-2-4 نظریه رادیکال: در این نظریه برای مداخله در بافت های قدیم شهرها، دگرگون کردن و یا تجدید کامل بافت های کهن را با حفظ آثار فرهنگی ارزشمند تجویز می کنند وتخریب و نوسازی به عنوان تنها راه پیشنهادی مطرح می شوند. (مهندسین مشاور طالش، سال 1373، ص20)
8-2-5 نظریه عقلانی: در این گروه مرمت، با زنده سازی و نوسازی مشروط در بافت های قدیمی است. که بر اساس آن برای مداخله در مراکز تاریخی مراحل مختلفی پیشنهاد می شود. الف) بناهایی که باید حفاظت شوند. ب) بناهایی که می توانند با تغییر در کالبد و کارکردشان به زندگی و بقا فعلیت دهند. ج) بناهایی که مرمت آنها ضروریست. د) بناهایی که باید تخریب و نوسازی شوند. (مهندسین مشاور طالش ،سال 1373، ص20)
9-2 صنعت گردشگری در جهان:
جهانگردی بنا به پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی از پویاترین بخش های اقتصادی جهان است که در چند سال آینده از نظر درآمد در راس صنایع موجود دنیا قرار می گیرد و بخش عمده ای از تجارت بین المللی را به خود اختصاص می دهد. رونق جهانگردی موجب بهبود وضعیت شاخص های اقتصادی مانند تولید و اشتغال در بخش های کشاورزی و صنعت از طریق افزایش تولید مواد غذایی و محصولات صنعت، مورد نیاز جهانگردان و بخش خدمات از طریق رونق زیربخشهای هتلداری، رستوران داری، حمل و نقل و بازرگانی می شود و از این جهت به مانند بخش پیش برد در اقتصاد کشور عمل می کند.(دامغانیان، 1386، ص25)
بر اساس آمارهای موجود کل مخارج انجام شده توسط جهانگرداندر کشورهای مقصد (درآمد جهانگردان برای کشورهای مقصد) حدود 1/2 برابر مجموع درآمد سالانه کشورهای عضو اپک از محل فروش نفت است که این رقم نشان دهنده اهمیت بیشتر صنعت جهانگردی نسبت به نفت در درآمدزایی کشورهاست؛ نظر به اهمیت صنعت جهانگردی در رونق اقتصادی، رقابت جهانی میان کشورهای مختلف جهت جذب گردشگر وجود دارد. بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان جهانی توریسم در سال 2002 (تعداد توریست در جهان 1/675 میلیون نفر بوده است که از این میان آمریکا با 97/114 ، اروپا با 8/399 ، آسیا با 3/131، و آفریقا با 1/29 میلیون توریست بوده اند) و اما در سال 2004 تعداد 5/777 میلیون گردشگر از کشورهای مختلف جهان دیدن کرده اند که درآمدی معادل 743 میلیارد دلار برای کشورهای مقصد ایجاد نموده اند. فرانسه، اسپانیا، آمریکا و چین از جمله جذاب ترین کشورها برای جهانگردان می باشند به طوری که 8/27 درصد از کل جهانگردان دنیا از چهار کشور مذکور بازدیدکرده اند. .
(هنرپرور،1389 ، www.business_iran.persianblog.ir )
همچنین درآمد حاصل از جهانگردی برای سه کشور اسپانیا، آمریکا و چین در سال 2004 حدود 190 میلیارد دلار بوده است.(دامغانیان، 1386، ص26)
بر اساس آمارها در سال 2008 کشورهایی که بیشترین آمار توریست را در دنیا داشته اند شامل فرانسه با 80 میلیون و آمریکا با 58 میلیون و اسپانیا با 57 میلیون گردشگر که از رتبه اول تا سوم را کسب کرده اند و مکزیک با 22 میلیون گردشگر خارجی بوده اند. .(هنرپرور،1389 ، www.business_iran.persianblog.ir )
طبق آمار منتشره از سوی سازمان جهانی توریسم پیش بینی می شود تا سال 2020 تعداد توریست در آمریکا 3/282، اروپا 717، آسیای شرقی2/397، اقیانوسیه5/68، خاورمیانه 8/18، آسیای جنوبی وآفریقا 3/77 میلیون نفر می گردد. به طوری که اروپا با 7/7 و آسیای جنوبی با 8/18 میلیون نفر به ترتیب دارای بالاترین و پایین ترین میزان توریست بوده اند. (ارمغان،1386،ص178)
و اما فهرست کانون ها و قطبهای عمده توریستی جهان که توسط کنوانسیون میراث جهانی در سال 1987 به ثبت رسیده است: جدول شماره1-2 : فهرست کانون ها و قطبهای عمده توریستی جهانی
ردیف
نام کشور
نام مناطق مربوطه و توضیحات
1
ایتالیا
مرکز تاریخی رم، نقاشیهای روی سنگ و الکامونیکا،کلیسا و دیر دو منیکن سانتاماریا دل گرازی با شام آخر اثر لئوناردو داوینچی، مرکز تاریخی فلورانس،ونیز و دریاچه آن.
2
اسپانیا
مسجد قرطبه،الحمراء وجنر الیف،غرناطه،کلیسای جامع، بورگوس،صومعه و محل حفاظت اسکوریال، مادرید،غار آلتامیرا، شهرقدیمی سگوویا و کانال آن، شهر قدیمی سانتیاگو دوکومپوستلا، شهر قدیمی آویلا با کلیساهای خارج از حصارآن،شهرقدیمی کاسرس و سویل.
3
فرانسه
مون سن میشل و خلیج آن،کاخ و پارک ورسای،غارهای تزئین شده دره وزر،یادمان های رومی،کلیسای سن ،اطاق نصرت
4
انگلستان
جزایر بریتانیای کبیر، تپه های گل سفید نورت،داوونز و یورکش،قطعه کوهستانی ویلز
5
مصر
اهرام ثلاثه، ممفیس و آرامگاه آن، نحیه هرمهای گیزا،یادمان های نویی از ابوسمبل تا فیلا، قاهره اسلامی، ابومنا.
6
نپال
پارک ملی ساگارماتا، دره کاتماندو و پارک ملی چیتوان سلطنتی.
7
سوئیس
دیر سنت گال، دیربندیکتی سنت جان، موستیر، شهرقدیمی برن.
8
ترکیه
نواحی تاریخی استانبول، پارک ملی و محلی سنگی حفاظت شده کاپادوکیا، مسجد بزرگ و دارلشفای دیوریغی، هتوشا، نمرود داغ.
ماخذ: رضوانی، سال 1381 ،ص 174
10-2 اولویت های گردشگری و گردشگرها در ایران: امکانات ویژه گردشگری در ایران و همچنین ارزشهای حاکم بر جامعه ایران باعث می شود تا کشورمان به طور طبیعی نوع خاصی از گردشگران را به خود جلب کند که می توان آنها را با توجه به اولویت های گردشگری در ایران طبقه بندی کرد.طبعاً این طبقه بندی با بروز تحولات در جامعه جهانی و ایرانی می بایست تعدیل و اصلاح گردد. (دامغانیان، سال 1386، ص 25)
جدول 2-2اولویت های گردشگری در ایران
1
عرفانی زیارتی
زیارت های مقبره های متبرکه، مساجد، معابد و مزار بزرگان
2
تاریخی اجتماعی
بازدید از آثار باستانی و دیدار تجمعات انسانی به ویژه بومی های ایرانی
3
علمی ادبی
آشنایی با مظاهر ادبی و موازین علمی ایران و برگزاری همایش های جهانی
4
طبیعی تفریحی
گذراندن اوقات فراغت در طبیعت شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز ایران
ماخذ: (دامغانیان، سال 1386، ص 25)
جدول 3-2اولویت گردشگران در ایران
1
ایرانیان مقیم خارج
همه ایرانیانی که مایلند روابط قبلی خود را با وطن حفظ کنند
2
همسایه های مسلمان
شیخ نشین های خلیج فارس و کلیه مسلمانان ترکیه، عراق و پاکستان
3
سایر همسایگان
همسایگان شمالی ایران و کشورهای نزدیک مانند هند و عربستان
4
دیگر فرهیختگان
کلیه علاقه مندان به جاذبه های ایرانی که دارای نیت گردشگری می باشند
ماخذ: (دامغانیان، سال 1386، ص 25)
با توجه به جاذبه های مختلف طبیعی، تاریخی، اجتماعی و عرفانی که می تواند زمینه های مساعدی را برای گردشگری ایجاد کند، گردشگری را می توان به صورت زیر نیز دسته بندی کرد:
جدول 4-2 انواع مکان های گردشگری
نوع گردشگری
قطب های گردشگری برجسته
امکانات نسبی
محدودیت های نسبی
محلی
آبگرممحلات،جمکران،سرعیناردبیل، ماسوله
اتوبوس، مهمان پذیر
تدارکات
ملی
مشهد،کرمان،گیلان،مازندران، کرمانشاه
فرودگاه ملی، هتل 3 ستاره
تسهیلات
منطقه ای
کیش، قم، گلستان، ارومیه
فرودگاه منطقه ای، هتل 4 ستاره
تبلیغات
بین المللی
شیراز، اصفهان، تهران، همدان
فرودگاه بین المللی، هتل 5 ستاره
تامینات
ماخذ: (دامغانیان، سال 1386، ص 25)
11-2 تجارب جهانی در مورد بافت قدیم:
بیشتر تجارب در زمینه ساماندهی بافت قدیمی شهرها به کشور انگلستان و ایتالیا بر می گردد. عرف و عادات انگلیسی ها با سایر کشورهای اروپایی همچون فرانسه متفاوت است که دارای روحیه محافظه کاری و حفظ سنت های ملی یکی از مشخصات بارز فرهنگ انگلیسی است. با بهره گیری از قوانین اقدام به دخالت در بافت قدیم کرده است برای نمونه شهر باث (Bath) در کشور انگلیس از جمله شهر قدیمی است که مجموعه آثار تاریخی آن دارای ارزش میراثی بسیار زیادی است بطور کلی مجموعه اقداماتی که در بافت قدیم این شهر صورت گرفته به شرح ذیل است: (رسولی، سال 1376، ص316)
1)بازسازی ونوسازی با تکیه بر فعالیت های بازرگانی و اقتصادی جهت سودآوری بیشتر از طریق جذب گردشگر.
2)بررسی بافت قدیم در دو سطح هم در سطح بنا و هم در سطح مجموعه که بتوانند در تداوم فضای شهری تراکم ها، دسترسی و پیوستگی بافت قدیم موثر باشد.
3)مشارکت مردم در بازسازی و تغییر شکل بنا و عملکرد یا دخالت صاحب ملک.
4)معافیت های مالیاتی، وام های بانکی و ارائه تسهیلات.
5)جلوگیری از دلالی زمین و سوداگری در بافت قدیم.
6)ارزش گذاری بناها و بافت قدیم براساس معیارهایی چون قدمت، سبک، مصالح و عملکرد.
(رسولی، سال 1376، ص316)
11-2-1 کشور ایتالیا: شهر بندری راونا در شمال شرقی ایتالیا و ساحل زیبای دریای آدریاتیک قرار دارد که نه تنها بندر تجاری است بلکه شهری تاریخی است که قدمت آن به قرن پنجم میلادی و عصر امپراطوری روم باز می گردد. که زندگی شهری در بافت تاریخی راونا هنوز جریان دارد و از مناطقی اعیان نشین
می باشد و نکاتی در مورد حفاظت و احیاء بافت تاریخی انجام شده شامل: 1)اجرای مدیریت واحد شهری. 2)تاکید بر حفظ جریان حیات مدنی در بافت تاریخی. 3) جلوگیری از ساخت و سازهای افقی در شهرها. 4)تعامل شهرداری و مردم ساکن در بافت قدیم. 5)ارتقاء سطح آگاهی و دانش مردم در خصوص احیای بافت تاریخی شهر که در این شهر با مطالعه دقیق سازمان فضایی شهر مراکز معابر اصلی را تعیین کرده و مهمترین فعالیت های اقتصادی و فرهنگی را در آنجا متمرکز کرده اند بدون این که در شکل وفرم و ساختار و معابر آن تغییری ایجاد کنند. و البته این سازماندهی هم بدون مطالعه و برنامه ریزی نبوده و تعادل کامل نیز محسوس است. (رومینا، سال 1384، ص 48)
12-2 تجارب ایرانی:
شروع حکومت قاجار در ایران هم زمان با انقلاب صنعتی بود و ورود سرمایه داران خارجی که باعث تغییر و تحولاتی در بافت های قدیمی که در زمان صفویه کامل شده بود اتفاق افتاد و با توجه به سابقه دیرینه
شهر نشینی کشور ایران، بافت های قدیمی را در دل مراکز شهری دارد که این بافت دارای مشکلاتی عدیده است که باعث شده برنامه ریزان شهری را به فکر انداخته تا توجه بیشتری به آن بکنند. به طوری که این توجهات باعث تغییرات در بافت قدیم شده است. (رومینا، سال 1384، ص 57)
12-2-1 بافت یزد: که با توجه به این که ساختار قدیم شهر یزد که ستون فقرات اقتصادی و سیاسی شهر است و ایجاد خیابان های جدید و ساختار جدید در این شهر که مشکلاتی داشت 1) که هیچ وقت بافت قدیم و جدید با یکدیگر سازگاری نداشتند.2) از رونق افتادن اقتصاد بافت قدیمی. 3)از دست رفتن قدرت بازار در مقابل خیابان.4) تفاوت قیمت زمین وسرقفلی آن در بافت قدیم در مقایسه با بافت جدید. 5) تخریب و فرسودگی تقریبی بافت قدیمی. (رومینا ، سال 1384، ص 57)
12-2-2 تجربه منطقه 12 تهران: که در این منطقه بهسازی و نوسازی محله های قدیم تهران به منظور ارتقاء کیفیت زندگی مردم و فرسودگی آن شده و همچنین تشویق ساکنان و بخشهای خصوصی برای بهسازی و نوسازی بافت قدیم بوده است. (رومینا، سال 1384، ص 57)
که اگر بررسی اجمالی کرده و خواسته باشیم تجارت کشور ایران و کشورهای اروپایی را در مورد مقایسه قرار دهیم متوجه خواهیم شد که کشور ایران در این زمینه ناموفق عمل کرده است. به این دلیل که تجارب شهرهای ایران نشان دهنده فرسودگی بافت قدیم و اثر عوامل خارجی در تغییر این نوع بافت بوده و به نوعی می شود گفت که در ایران بافت های قدیم مورد تعرض و تهاجم کشورهای غربی قرار گرفته اند و سبب تشدید زوال تدریجی و فرسودگی روزافزون هسته اولیه شهرهایشان شده اند اما کشورهای اروپائی علاوه بر حفاظت از بافت قدیمی-تاریخی از طریق حفظ عناصر باارزش فرهنگی و همچنین حفظ هویت گذشته بافت تاریخی خود باعث تداوم بخشی این بخش از شهر شده و حتی بافت قدیم آنها محل زندگی اقشار مرفه و رتبه بالا و به طور کلی محله اعیان نشینان است و حتی افراد بومی هم تمایلی به ترک این بافت ندارند در صورتی که در ایران با توجه به مشکلات نه تنها افراد بومی تمایلی به زندگی در این بافت ندارند بلکه محله افراد کم درآمد است و باعث تغییر آن شده اند.(فرزام ،1376، ص64)
13-2 جایگاه ایران در گردشگری جهانی:
جمهوری اسلامی ایران از لحاظ دارا بودن ابنیه و آثار تاریخی جزء 9 کشور نخستین دنیا محسوب می شود و به لحاظ جاذبه های اکوتوریستی در میان 10 کشور برتر دنیا قرار دارد.(ارمغان، 1386،ص236)
این در حالی است که باید متناسب با این قابلیت ها از درآمد 400 میلیارد دلاری توریسم بهره ببرد و سهم آن حداقل 5 درصد این میزان درآمد باشد. و اما درآمد ایران نه تنها این میزان نیست بلکه درآمد سالانه ایران بسیار پایین تر و حدود 5 صدم درصد سهم توریسم است و در میان دنیا در رتبه 92 قرار دارد که ذکر اینها باعث تاسف است و نیاز به بررسی و حل مشکلات در این زمینه می باشد که برای حل این مشکلات نیاز به یک برنامه ریزی دقیق و منسجم داریم. که این شکست در میان کشورها به اعمال سیاستهای حمایتی و تصویب قوانین متناسب با استقرار نظام پایدرا گردشگران و توریسم باز می گردد.دولت بر اساس چشم انداز بیست ساله باید تا سال 2020 میلادی مقدار بیست میلیون گردشگر را به داخل کشور جذب کند. اما با توجه به این مشکلات و موانع، رسیدن به آن قدری بلند پروازانه است.(ارمغان، 1386، ص267)
اما با توجه به پتانسیل های ایران با شناخت و آگاهی کافی از شرایط و یک برنامه ریزی مناسب می توانیم موفق شویم. ضمن آنکه نباید فراموش کنیم که گردشگری امروزه با عنوان سومین صنعت درآمدزا در دنیا تبدیل شده و پس از صنعت نفت و اتومبیل سازی قرار دارد پس باید به صنعت گردشگری توجه کنیم. زیرا نیاز به ماده اولیه ندارد، سرمایه سنگین نمی خواهد و با ایجاد سرمایه گذاری و زیرساختها نه تنها دارای درآمدی ابدی و مادام العمر برای کشور خواهیم شد بلکه باعث توزیع عادلانه درآمد، کاهش بیکاری، و مفاسد اجتماعی نیز می شود. در بسیاری از کشورهای جهان گردشگری به عنوان منبع اصلی درآمد دولتها می باشد. کشورهایی که نفت دارند، صنعت نفت درصد ناچیزی از درآمد آنها را تشکیل می دهد و منافع اصلی آنها ازطریق ارزی استکه از طریق گردشگری وارد کشورشان می شود.(رضوانی، سال 1381،صص17 و 18)
14-2 بافت قدیمی شهرهای ایران:
بیشتر شهرهای مهم و بزرگ ایران را شهرهای سنتی تشکیل می دهند از ویژگی های مهم و باز آنها تشکیل شهر از دو بخش قدیم و جدید است به طور کلی آن بخش از شهرهای ایران که تا اوایل قرن 20 شکل
گرفته اند را می توان بافت قدیم نامید و منظور زمانی است که تاثیر صنعتی شدن و یا تغییر و تحولات شهری دوران پهلوی(1924-1300) شروع نشده است. شهری ایران به سه بخش درونی و میانی که تحت عنوان بافت قدیمی که در طول صدها سال به آرامی رشد کرده و شکل گرفته است و کمربند بیرونی شهر که بافت جدید شهری باشد دارای رشد شتابان بوده است تقسیم می شود. اصولاً این ویژگی که شهر از دو بخش قدیم و جدید و قابل تفکیک از همدیگر باشد از خصوصیات شهرهای اسلامی است. بخش جدید شهری ایران به نام دوران بساز و بفروشی نیز معروف است.وسعت این بخش جدید معمولاً چندین برابر بخش قدیمی آن است. (جداری عیوضی، 1383، ص59)
15-2 توسعه درون شهری:
در کشورهای پیشرفته؛ توسعه درون شهری و احیاء و توجه به بافتهای تاریخی، پیشینه ای بس طولانی دارد. در این رهگذر، طرحها و آرای منطقی همیشه وجود داشته و به طور مستمر بحث و نظریه های مختلفی ارائه شده است، که زمان عامل اصلی اجرای این گونه اقدامات در ارتباط با طرحهاست و نقش اساسی و مهمی را ایفا می کند. زمان اجرای چنین طرحهایی در بافت قدیمی نباید به درازا کشیده شود چرا که متوقف شدن کار در چنین محیط هایی بر دلسردی و سرخوردگی مردم و سرمایه گذاران بخش خصوصی در آن می انجامد. هرچه کار سریعتر و به ثمر بنشیند، آغاز مراحل بعدی باعث استقبال بیشتر و دلگرمی مردم به امر مشارکت و نوسازی خواهد شد. تنوع بخشی کارکردی و تجدید سازمان در حیات شهری بافت هایتاریخی باید در زمینه تسهیلات و تنوع پذیری چشم اندازها به مکانی جذاب تبدیل شوند که در روند آن بازده سرمایه گذاری بطور قطعی تامین و راه را برای برنامهریزی و استمرار تجدید حیات دوباره از بافت های تاریخی خود هموار گردد. تلاش جهت احیاء در محله های تاریخی شهر باید در چارچوب بافت و محیطی حساس صورت پذیرد.در این صورت فرآیندهای حفاظت، صیانت،و بهسازی محله های تاریخی در روند تجدید حیات خود به محیطی سرزنده و فعال و پویا تبدیل می شوند. (رومینا،سال 1384، ص 36)
16-2 انواع گردشگری:
گردشگری را به صور مختلفی طبقه بندی کرده اند که عمده ترین آنها به قرار زیر می باشد:
الف) متمرکز وگسترده؛ گردشگری متمرکز معمولاً نیازمند تاسیسات خاصی است مانند استخر شنا، پیست اسکی، تور گشت، اردو زدن، دوچرخه رانی، بازدید آثار فرهنگی، و… اما گردشگری گسترده نیازمندی به تاسیسات و تجهیزات ندارد. مانند کوهپیمایی، شکار، یا نیاز اندکی به تاسیسات دارد. مانند صحرا گردی، ماهیگیری، اسب سواری، تماشای جانوران در طبیعت، و … .(رضوانی،1381،ص18)
ب) درون مرزی و برون مرزی؛گردشگری درون مرزی: گردشگری است که سفر تفریحی – توریستی در داخل مرزهای یک کشور است و گردشگری در سایر کشورها، گردشگری برون مرزی نامیده می شود. لازم به ذکر است که در دنیای امروز صنعت گردشگری برون مرزی دومین صنعت درآمد زای جهان محسوب می شود. .(رضوانی، 1381،ص18)
ج) گردشگری بر پایه هدف مسافرت: وانس اسمیت جهانگردی را به 6 نوع تقسیم می کند؛ جهانگردی قومی، تاریخی، تفریحی، هنری، طبیعت گرا و شغلی. البته این طبقه بندی غیر قابل تغییر نیست، زیرا در اغلب موارد جهانگردان ترکیبی از این هدف ها را در ذهن داشته و با این اهداف چند گانه سفر می کنند. (الوانی، دهشتی،1373 ،صص 108و110)
د)توریسم تابستانی و زمستانی : شرایط مساعد و مناسب طبیعی در کنا دیگر جاذبه های جهانگدی باعث رونق توریسم تابستانه می گردند که شامل مدت زمان آفتابی بودن روزها، دوره درجه حرارت مناسب، درجه حرارت آب دریا، ناهمواریها و ذخیره آب، رطوبت نسبی و پوشش گیاهی است. در اینجا مدت آفتاب درخشان را در دوره ای معین می گردد. که حد متوسط درجه حرارت روزانه از 15 تا 20 درجه سانتی گراد، در فصل تابستان باشد. (شکویی، 1354،ص28)
اما عواملی که باعث رونق توریسم زمستانی می شوند عبارتند از درجه حرارت مناسب در فصل زمستان، میزان ساعات آفتابی، سرعت باد، پوشش برف، ناهمواریها، پوشش گیاهی، ارتفاع برف، و مدت زمانی که برف بر روی زمین باقی می ماند از جمله دیگر عواملی است که در توریسم زمستانی تاثیر دارند.(منشی زاده ،1376، ص85)
ه) توریسم خاص و عام؛توریسم خاص به مورد خاصی از فعالیت ها مانند کوهپیمایی، بازدید از میراث فرهنگی، ماهیگیری و… نظر دارد و عمدتاً دارای دید علمی تری نسبت به محیط می باشند و توریست با کمترین امکانات و تجهیزات در پی علایق خود است. در توریسم عام، گردشگر به قصد گذراندن اوقات فراغت از خانه خارج می شود و هدف اصلی او گردش و تفریح است.(رضوانی، 1381،ص18)
17-2 جاذبه های گردشگری:
به طور کلی جاذبه های گردشگری را می توان به سه گروه طبیعی، انسانی و فرهنگی تقسیم کرد:
الف)جاذبه های طبیعی:کوههای متعدد به عنوان جاذبه های طبیعی که ضمن زیبایی بهترین مکان برای مشتاقان کوهنوردی و اسکی است و دشت های متنوع، جنگل ها، و غارهای شگفت انگیز از زیباترین پدیده های جهان هستند که منظر داخل غار بسیار بدیع است. و هر ساله تعداد کثیری را به سوی خود جلب می کند که بعضی از غارها حتی دارای اشکال گوناگون از رسوبات زیبایی خاصی را در داخل خود ایجاد کرده اند. کویرها و دریاچه های فصلی و همچنین چشمه های آب گرم، آبشارهای زیبا هر کدام جذابیت خاص خود را دارند. که همه ساله هزاران جهانگرد از آنها دیدن می کنند. ایران نیز از این جاذبه ها بی بهره نیست و می تواند هر ساله جهانگردان زیادی را پذیرا باشد.(ارمغان، 1386،ص223 )
ب) جاذبه های انسانی و فرهنگی؛ ایران به خاطر بهره مندی از تمدن و فرهنگ غنی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم که شرق و غرب جهان را در گذشته به هم مرتبط کرده و چون در طول تاریخ کهنش، حکومت های جهان دار و امپراطوریهای دادگر دوران پر فر و شکوهی را به خود دیده است، سرشار از یادمان ها و یادگاری های تاریخی، آداب و رسوم، آثار هنری و صنایع دستی رنگارنگ است. از جمله این جاذبه ها می توان به جاذبه های تاریخی، گنجینه ها، صنایع دستی، آداب و سنن، جاذبه های مذهبی اشاره کرد. برنامه های توریسم فرهنگی و اکوتوریسم در اولویت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است، چرا که با توجه به وجود کشورهای همسایه و وجود اماکن مقدسه بسیار در کشور، این توریسم باید مدیریت شود.پیش بینی (WTO) می گوید حتی پایین ترین کشور توریست پذیر جهان در این سال افزون بر بیست میلیارد دلار درآمد را از این صنعت نصیب خود خواهد کرد.به عبارتی دیگرسهم واقعی ایران بر مبنای جغرافیای طبیعی و موقعیت تاریخی و فرهنگی از درآمد جهانگردی بین المللی در سال 2020 میلادی می بایست دست کم پنجاه میلیارد دلار باشد. (ارمغان، 1386، صص224و225)
18-2 گردشگری و توسعه پایدار: توریسم پایدار را از مفهوم توسعه پایدار نمی توان جدا دانست در این خصوص ابعادی که می توانیم برای توسعه پایدار بررسی کنیم شامل: 1) بعد اکولوژیک؛ حفاظت از محیط طبیعی مناطق سیاحتی از پیش شرط های توریسم پایدار است. بنابراین بایستی در این زمینه استراتژی های مربوطه به حفاظت از منابع محیط و کاهش انتشار آلودگی در زمینه های مختلف و حفظ محل را مورد توجه قرار دهیم. 2)بعد اقتصادی؛ فعالیت ها در زمینه گردشگری باید باعث حداکثر ارزش افزوده ناحیه بشوند. 3) بعد اجتماعی- فرهنگی: تمامی فرآیندهای برنامه ریزی گردشگری (مانند بررسی عناصر، تحلیل و تدوین خطی مشی ها و…) باید در جهت مبادلات فرهنگی و رضایت جامعه باشد.در درجه اول مناطق سیاحتی برای ارائه خدمات به جهانگردان نیستند بلکه محله سکونت مردم محل می باشد. سپس در درجه اول باید باعث بهبود اشتغال و سطح زندگی مردم محل شود و ضمناً اصول اخلاقی عقیدتی و فرهنگی آنان خدشه دار نشود. 4) بعد سازمانی؛ در برنامه ریزی برای توریسم و گردشگری باید تمامی سازمان ها که به نحوی با گردشگری سرو کار دارند در نظر گرفته شوند و رویکردمان در این خصوص از پایین به بالا در نظر گرفته شود. 5) بعد فردی؛ تامین تقاضا و عادات مصرفی گردشگران، تاثیر زیادی بر فعالیت در این زمینه داشته و سپس توجه به فرهنگ سفر و تقاضای گردشگران اهمیت دارد. (ارمغان، 1386،صص94 و 95)
و اما ویژگی هایی که یک گردشگری پایدار می تواند داشته باشد: 1) گردشگری باید با شیوه ای پایدار و باثبات برنامه ریزی شده به طوری که همه سیستمهای اقتصادی، منابع محیطی و طبیعی محل مورد نظر مورد حمایت قرار گیرد. 2) باید در اجرای برنامه های گردشگری مساوات و عدالت در تقسیم درآمد بین جامعه میزبان و دست اندرکاران در این زمینه باشد. 3) پزوهشهایی درباره ماهیت گردشگری باید در اختیار تمام افراد جامعه قرار گیرد. 4) در تمامی مراحل توسعه گردشگری باید همواره کنترل هایی در همه امور انجام شود تا مسئولان اطمینان داشته باشند که افراد محلی به صورت عادلانه از آن برخوردار می شوند. 5) و در توسعه گردشگری باید بین شرایط مختلف اقتصادی، اجتماعی، طبیعی رابطه معقولی وجود داشته باشد. 6) سازمان های مختلف باید به اصول اخلاقی پایبند بوده و برای محیط و جامعه میزبان برای شیوه های رهبری جامعه ارزش قائل باشند و اما اهدافی که در این زمینه وجود دارد و شامل : 1) بهبود
کیفیت زندگی جامعه میزبان . 2) رعایت برابری و مساوات بین دو نسل در درون یک نسل . 3) حفظ کیفیت محیط زیست از طریق حفظ سیستم زیست محیطی .4) حفظ یکپارچگی و انسجام فرهنگی و همبستگی بین جوامع. 5) ایجاد تسهیلات و امکانات به گونه ای که دیدار کنندگان بتوانند تجربه کسب کنند. (ارمغان، 1386، صص97 و98)
و سازمان گردشگری(WTO) راهی را برای تداوم توسعه گردشگری ارائه نموده است. که اساس توسعه پایدار توریسم را در رابطه بین سه جزء سازنده برقرار می شود که عبارتند از:
محیط زیست گردشگری
عوامل خارجی عوامل خارجی
شکل( 2-2 ) عناصر تشکیل دهنده گردشگری؛

بازدیدکننده
ماخذ:(ارمغان ،1386، صص94 و 95)

19-2 موانع اجتماعی و خدماتی، اجرایی در بخش گردشگری:
در مسیر بسط و توسعه گردشگری در کشور موانعی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود.
1)یکی از این عوامل پایین بودن سطح آگاهی جامعه در مورد گردشگری و جاذبه های توریستی کشور و جدی نگرفتن در آمدهای حاصل آن می باشد.
2)افزایش هزینه های زندگی باعث می شود تا خانواده ها بعضاً به فکر حذف مخارج سفر افتاده و همچنین کمبود امکانات رفاهی و پزشکی و نبود برنامه ریزی مناسب با آنها.
3)دیگر اینکه آن گونه که باید ما با اصل تجارت جهانی آشنا نیستیم و همچنین موانع قانونی و اداری نظیر مقررات دست و پاگیر گمرکی و صدور روادید.
4)نبود امکانات مناسب برای پذیرایی و لزوم متخصص بودن مدیران آزانس های مسافرتی به عنوان یکی از شاخص ها می باشد که ضعف این گونه خدمات و بی توجهی به بیمه گردشگری در این زمینه می باشد.
5)تنگناهای سیستم حمل ونقل درونشهری.
6)ضعف امکانات و تسهیلات ورود و خروج اتباع خارجی و… . (دامغانیان، سال1386،ص 25)
مکان های تاریخی بسیاری به دلایل متعددی نتوانسته است گردشگران را جذب کند. در مورد این اماکن آن گونه که باید تبلیغ نشده است. و از حیث مراقبت و نگهداری، فعالیت های کافی صورت نگرفته است. برخی نیز در معرض تخریب قرار گرفته اند. حتی بروشورهای اطلاع رسانی به طور کافی و کاملاً گویا در ارتباط با آنها وجود ندارد.(دامغانیان، توانمندی ها وراهکارهای توسعه گردشگری،صص 25، سال1386)
20-2 تاثیرات اقتصادی- اجتماعی توریسم (توریسم و ایجاد اشتغال):اگر گردشگری متناسب با یک برنامه ریزی مناسب و مدیریتی فعال و همچنین حفاظت از توانمندی ها ی ملی، محلی، منطقه ای، باشد می تواند اثرات مثبت داشته باشد.(ارمغان،1386، صص158و159)
1)افزایش درآمد کشور به دلیل سودآور بودن گردشگری. 2) گسترش اشتغال در بخش های مختلف و توسعه اقتصادی کشور 3) بهره برداری از منابع محلی و توسعه و پیشرفت این منابع 4)عمران منطقه به خاطر سرمایه گذاری در پتانسیل ها و توانهای منطقه مانند پتانسیل های طبیعی، فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و غیره و ایجاد تعادل در منطقه. 5) یکپارچگی در درون مرز منطقه مورد مطالعه و شناخت و آگاهی نسبت به اقوام و ملیت ها در درون منطقه مورد مطالعه.6)باعث توسعه در شناخت فرهنگ منطقه و زمینه مناسب برای تبادل فرهنگی بین جوامع و تحول و تکامل ارزشی در جامعه می شود.( که در حال حاضر گردشگری در سطح جهانی برای بیش از دویست میلیون نفر شغل ایجاد کرده است) حدود 11 درصد از کل اشتغال جهانی را به خود اختصاص داده که اگر گردشگری توسعه پیدا کند باعث افزایش این آمار می شود. که اکنون گردشگری به عنوان یک صنعت درآمدزا است و باعث رونق اقتصاد جامعه و نقش مهمی در رابطه بین ملل و اقوام در جهان می باشد که جهانگردی یک فرصت است. توریسم صنعتی است که برای مشاغل گوناگون زمینه های اشتغال ایجاد می نماید. به همین دلیل نیاز است که جاذبه های گردشگری در خارج از مرزها به نحو مطلوب تبلیغ شوند تا زمینه برای رفت و آمد جهانگردان خارجی فراهم آمده و اشتغال سالم وسریع به وجود آورد که این اشتغال در زمینه های مختلف نظیر حمل و نقل، موادغذایی، هتلداری، بانکداری، بیمه و … در بر می گیرد. .(ارمغان، 1386،صص158و159)
جدول شماره5-2 اثرات مثبت و منفی فرهنگی و اجتماعی گردشگری
ردیف
عامل
اثرات مثبت
اثرات منفی
1
فرهنگ در جذب گردشگر
افزایش حمایت از فرهنگ سنتی و به نمایش گذاردن هویت قومی
تغییر در فعالیت های سنتیوهنری،شلوغی و ازدحام در منطق سنتی
2
برخورد مستقیم گردشگران و مردم محلی
از بین رفتن نمودهای منفی و ایجاد فرصت هایاجتماعی
شیوع بیماری و افزایش نمودهای منفی
3
تغییر در ساختار اقتصادی
کاهش نابرابری اقتصادی و اجتماعی
افزایش نابرابری اجتماعی و تضاد
4
توسعه ی تشکیلات جهانگردی
توسعه فضاهای گردشگری
فشار بیش از حد بر مناطق تفریحی
5
افزایش جمعیت
افزایش تاسیسات بهداشتی و خدماتی
افزایش جمعیت و جرم و جنایت
ماخذ: ارمغان، سال 1386 صص 154.
21-2 شهرهای خشک ایران و قابلیت های توریستی آن:
به علت شرایط حاد اقلیمی در این شهرها و نقش انسان در شکل دادن گذرها، خانه ها، فضاهای باز و به طور کلی بخش قدیمی شهرها دارد. در کنار این عوامل فرهنگ جامعه و جوانب تاریخی – اجتماعی باعث فشرده شدن شهر و محفوظ بودن معابر و خانه ها شده است. که در این شهرها دیوار گرد آن برج و بارو مجموعه را در برگرفته و عنصر ارگ شهر مرکز حکومتی و دیوانی شهر را مسدود نموده است که عناصر اصلی شهرها مسجد، مدرسه، کاروانسرا، و تکیه بوده که هر چند کاملاً دارای ارزش های زیباشناسی نیستند اما شرایط مناطق خشک ایران دارای اهمیت زیادی است و گردشگران بیشماری را جذب می کند.(ارمغان، 1386،صص125)
و اما توریسم فرهنگی و تاریخی-یادمانی در زمینه این بافت ها این است که این بخش شامل توریست هایی است که عمدتاً تحصیل کرده هستند و به منظور آشنایی با تاریخ و تمدن، فرهنگ و میراث باستانی یک کشور یا منطقه به آنجا سفر می نمایند و یا بر اساس یک باور و اعتقاد مذهبی در اماکن دینی و مذهبی زیارت به عمل می آورند.دکتر پ. برکنر عضو انستیتوی بررسی جهانگردی وین در تعریفی از توریسم گفته است: " هنگامی که تعدادی از افراد یک کشور به طور موقت محل اقامت خویش را ترک نموده و به منظور گذراندن ایام تعطیل، بازدید از آثار تاریخی، شرکت در مسابقات و کنفرانسها، دیدن اقوام و خویشان، از نقطه ای به نقطه دیگر بروند جهانگردی آغاز می گردد." (ارمغان، 1386، ص8)
22-2 نمونه ای از عناصر مشخص و اصلی شهر در دوره ایرانی- اسلامی:
22-2-1 مسجد: با توجه به این که دولت اسلام در شهر شکل گرفته و تشکیل آن برای اولین بار در مسجد بوده است. بنابراین وجود مسجد جامع به عنوان یکی از مشخصات اصلی شهرهای دوره اسلامی شده است. و حتی نخستین بنایی که به هنگام فتح یک شهر ساخته می شد و یا به جای عناصری مانند آتشگاه یا معبد جایگزین می شد، مسجد جامع بود که به عنوان کانون زیستی شهر به حساب می آمد و به معنای حضور دولت اسلامی بر آن منطقه بود. که مسجد جامع علاوه بر نقش مذهبی دارای نقش سیاسی، اجتماعی، بسیار قوی نیز بودبه طوری که حکم خلع و انتصاب کارگزاران دولت اسلامی در آن جا خوانده و حتی بحران های دولت نیز در آن جا مطرح می شد. اما مسجد جامع در شهرهی دوران اسلام دچار تحولاتی شد که این تحولات در چهار دوره بود.(حبیبی، سال 1387،ص 42)
1) دوره اول؛ که مسجد صورتی ساده و بی پیرایه داشت و با معماری و مصالح ساده بود و در کنار میدان اصلی شهر ایجاد می شد و طبق الگوی مسجدالنبی در مدینه بود. 2) دوره دوم؛ در این دوره دولت اسلامی بنی امیه بود و مسجد در رابطه کامل با قدرت دوره اسلامی بودو در کنار مقر حکومتی ایجاد می شد و حتی در نزدیکی بازار و شارع عمومی نیز بود. و حتی شکل گیری اولین مدارس در کنار مسجد جامع نیز در این دوران بود. (حبیبی،سال 1387، ص 43)
3) دوره سوم؛ دوره خلافت عباسیان بود و آغاز حکومت فرهنگی-سیاسی بود و تغییر کلی در دولت اسلامی رخ داد و قدرت سیاسی از قدرت مذهبی جدا شده و قدرت سیاسی برتری نسبت به قدرت مذهبی داردو مسجد از حالت ساده و بی پیرایه دوره اول خارج شده و هنوز مسجد جامع به معنای این است که در شهر ایجاد می شود. یعنی جایی که مسجد جامع نباشد علی رغم انبوهی جمعیت شهر خوانده نمی شود. (حبیبی، از شار تا شهر،سال 1387، ص 44)
4)دوره چهارم؛ دوره حکومت قدرتمند محلی بوده و دیگر مسجد متناسب با مصالح و منابع محلی ساخته می شود و رنگ و بوی محلی و منطقه ای به خودمی گیرد. و ظاهر پرشکوه و معماری یادمانی در ساخت مسجد نقش اساسی دارد. و محلات دچار جدائی قومی و نژادی، مذهبی شده و هر محله مسجد خودش را دارد و در کنار مسجد، مدرسه وجود داشته. در دولت اسلامی آرمان های مذهبی از اهداف سیاسی جدا شده و هرجا که مسجد جامع نداشت به آن شهر نمی گفتند و در این دوره مسجد به عنوان مرکز عقیدتی- سیاسی داشته است. به طور کلی مسجد در شهرهای اسلامی پیوند دهنده مذهب با حکومت بوده است. وهم به عنوان قطبی الهی و مذهبی بوده است. مسجد در شهر به عنوان مهمترین بنای عمومی تلقی شده و اما از طریق جایگزینی مسجد در بافت شهری می توان آن را به دو رده بزرگ تقسیم کرد: اول مساجدی که شکل گیری آنها در بستر کالبدی شهرها به تدریج در زمان صورت گرفته و در رابطه با عوامل مذهبی، اجتماعی، اقتصادی، شهرسازی تغییر شکل یافته است. دوم مساجدی که با طرح قبلی و گسسته از بافت کالبدی مجاور یکبار برای همیشه فضای آن تعیین و تثبیت شده است. مساجد جامع به عنوان مهمترین نقطه عطف، بیشترین جاذبه را دارا بوده است؛ چرا که در ارتباط فضایی متقابل با بازار قرار داشته است . و اتصال آن به بازار به دلیل دارا بودن قدرت مذهبی مسجد جامع بوده است مانند اصفهان، تبریز،سمنان و. . . و بافت مسکونی پشت یا اطراف بازار بوده اند بنابراین مسجدجامع از یک سو در ارتباط با بافت مسکونی و از سویی دیگر ارتباط با بافت تجاری-بازرگانی و خدماتی بوده است. از دیگر بناهای مذهبی باید به آرامگاهها اشاره کرد که در به وجود آوردن شکل خاص در سیمای شهرهای ایران تاثیر داشته است. (حبیبی،سال 1387، صص 45)

تصویر شماره1-2: نمونه ای ازمرمت یکی از عناصر بافت قدیمی در نیاسر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص78
22-2-2 بازار:
استقرار دولت اسلامی و تسلط آن بر کشورهایی که با قوانین و مقررات تجاری گسترده، باعث شد تا این دولت از سوئی از همه قوانین و مقررات بهره برده و از سوی دیگر آن را با موازین شرعی هماهنگ کند. و اسلام از اسپانیا تا همسایگی چین گسترده شده و وجود قوانین و مقررات تجاری و بازرگانی منبعث از شریعت، امنیت نسبی در پهنه امپراطوری باعث رونق بیش از پیش بازرگانی در قرن دوم تا هفتم شده است . و در کنار هم قرار گرفتن میدان و بازار در کنار هم در این دوره به عنوان دو عنصر اساسی در ساماندهی شهر بوده اند و حتی به عنوان عناصر اصلی متشکله شهرهای دوره اسلامی دانست مانند دوره ساسانی شهر از بازار در نوردیده شده و از میدان اصلی شهر مقر حکومتی به سوی دیوار و بارو کشیده شده و سپس در ورای آن تا حدی معقول گسترش می یابد. و بازار به دور مدرسه و مسجد می چرخد و یعنی آن را در بر گرفته که بازار هم دارای سلسله مراتبی بوده از جمله اول بازار شمع فروشان و عطاران، مهر و تسبیح فروشان که در محدوده مسجد جای می گیرد و سپس از آن کتابفروشان، صرافان و چرم سازان و صحافان است که بر گرد مدرسه و یا مدارس قرار گیرند و مدرسه نیز درهای خویش را در راسته های اصلی این بازارها می گشاید و پس از آن بازار پارچه فروشان یا قیصریه می باشد. و این به خاطر اهمیت صنعت نساجی و نقش مهم اقتصادی آن در مرکز بازرگانی شهر است. هر بازاری دارای در و دروازه بوده ولی دروازه بازار قیصریه از استحکام بیشتری برخوردار بوده و پس از بازار قیصریه بازار نجاران، مسگران، قفل سازان، حلبی سازان و آهنگران قرار دارد. و در کنار باروهای شهر هم بازارهای روزانه و فصلی گسترده می گردند. و صنایعی که وابسته به بازار و دارای آلودگی بودند در فاصله منطقی از بارو قرار می گیرند مانند سفال سازیها، رنگرزیها و … . بازار نیز مانند مسجد از اشکال بسیار ساده شروع و در طول دوران دچار تحول شده و به پیچیدگی کامل دست یافته است. و مانند مسجد محلی می گردد و بازار در طول دوران دچار تحول شده و باعث ایجاد بازارهای جدید می شود. و از بازار می توان به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد. و وجود بازارهای مملو از کالاها و مردمان نشان از قدرت اقتصادی شهرهای دوره اسلامی دارد. که دولت اسلامی خود یکی از بنیان گذاران و تقویت کنندگان بازار است و نه به خاطر این که به چرخش کالا و سرمایه مردمان تابعه خویش نیاز دارد. بلکه به خاطر این که خود صاحب اصلی سرمایه و کالاست. (حبیبی، سال 1387، صص 46 الی48)
بازارها از مهمترین اجزای شهرهای تولیدی- بازرگانی بوده و نقش بسزائی در رشد وتوسعه شهرها به خصوص شهرهای ایرانی-اسلامی بر عهده داشتند. هسته اولیه اغلب بازارها در نزدیکی یکیازپررفتو آمدترین دروازه های شهر تشکیل می شد که در اوایل بازار در پشت دروازه های شهر بوده که به تدریج به داخل شهرستان کشیده شده است.گاهی به دلیل گسترش بازار دو دروازه در دو طرف شهر به طور مداوم توسط بازار به هم متصل می شدند.به تدریج محلات مسکونی در اطراف بازار بیشتر ایجاد شد و بازارها رشدشان به صورت خطی بود و یکی از نقشهای بازار نقش اجتماعی، مذهبی و سیاسی بازار و بازاریان بوده است. علاوه بر آن بازاریان دارای روح تعاون و همکاری و همیاری در امور محلی و شهری بودند. و همچنین بازارها دارای معماری با شکوه و کم نظیری بوده اند و در کشور ایران بر حسب پیروی از شرایط سرزمینی، جغرافیایی و اقلیمی متنوع بوده است. مثلاً در مناطق ساحلی جنوب به دلیل شرایط اقلیمی و بارندگی فاقد سقف آجری است. معمولاً با پوششی از حصیر و نی است. ضمن این که از نفوذ مستقیم آفتاب هم جلوگیریمی کرده است بنابراین معماری بازارها متناسب با اقلیم خاص هر منطقه بوده است. از اجزاء مهم بازارها باید راسته های اصلی و فرعی، بازارچه ها، کاروانسراها و تیمچه ها را نام برد. و عمومی ترین محورهای ارتباطی در بافت سنتی شهری راسته بازار بوده است. و اما در بازار فعالیت هایی بود که به رفع نیازهای مسافران می پرداخت مانند: بازار پالاندوزان، گرمابه، کاروانسرا و راسته بازارها در محلی به هم می رسند که به چهارسوق معروف است. که چهارسوق معمولاً فضایی باز با طاقهای بلند و معماری پرشکوه و محل حجره تجاران بزرگ و یا ضرابخانه است. که بازار شیراز از کاملترین، مجهزترین و همچنین جالبترین بازار ایران از نظر سبک معماری نام گرفته است. (حبیبی، سال 1387، صص 46 الی48)
22-2-3 ارگ و بارو:
یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده ای که ساخت شهرهای اسلامی را تشکیل می داده ارگ بوده است. ارگ مجموعه ای از ساختمان ها بوده که تشکیلات و سازمان حکومتی شهر را در خود جای داده و همچنین مقر حاکم یا سلطان بوده است. و زمانی یک شهر پایتخت می شد و یا اهمیت می یافت، در آن ارگ ساخته می شد. در شهرهایی که اداری- نظامی بودند ارگ اهمیت بیشتری پیدا می کرد. و فضای ارگ با توجه به موقعیت جغرافیایی و راه های منطقه پیرامون ممکن بود در دو محل ایجاد شود.1) در جایی از شهر که نسبت به نواحی اطراف دارای ارتفاع بیشتری بود و دارای موقعیت مناسب دفاعی بود. 2) در اثر نبود چنین مکان در نزدیکی یا متصل به باروی شهر، دسترسی به راهی خارج از شهر برای ورود و خروج از ارگ به سادگی میسر بود ساخته شود. و همچنین در شهرهای ایران ارگ در ارتباط فضایی با بازار و مسجد جامع قرار داشت. علاوه بر ارگ به عنوان مقر حکومتی در شهر باید به باروها و دیوارهای محافظت کننده شهر در قدیم باید اشاره کنیم. که احداث برج و بارو و گاه احداث خندق به منظور محافظت شهرها صورت می گرفته است. و عنصر ارگ که به عنوان بخشی خودکفا معمولاً بر بلندی بنا می شده و با دیوارهایی محافظت می شده است. ارگ در بعضی شهرها مانند تهران دارای تاسیسات و تجهیزات مفصلی بوده و عناصری مانند مدرسه، دارالفنون، انبار غله، خزانه دولت، عمارات و کاخهای سلطانی، دیوانخانه و میدان را نیز در خود جای میداده است. حتی ارگ در تهران به عنوان مرکز سیاست در مجاور بازار آن قرار داشته است.(مشهدیزاده دهاقانی،سال1374،صص269)
22-2-4 کاروانسراها:
یکی دیگر از عناصر مهم شهرهای اسلامی که فضای گسترده ای را نیز به خود اختصاص می داد کاروانسرا بود، کاروانسراها از نقطه نظر عملکرد و نحوه استفاده را می توان به سه دسته تقسیم کرد: یکی کاروانسراهای مابین شهرها، دیگری کاروانسراهای بیرون حصار شهر و سومی کاروانسراهای شهری. نوع سومی که در این نوشته موردنظر است، داری معماری، اجزاء و فضاهای بهتر و کاملتری نسبت به دو نوع دیگر است. که ایجاد کاروانسراها از زمان صفویه اهمیت و رونق ویژه ای یافته است. البته کاروانسراها محل مبادله کالاها و مکانی برای اقامت مسافرین بودند و کاروانسراهایی که در بازار قرار داشتند به آنها تیمچه نیز می گفتند. کاروانسراها بر حسب نقش و موقعیتی که دارا بودند در کنار خود عناصر خدماتی چون نانوائی، حمام، اصطبل، انبار علوفه، مخزن آب، آسیاب، دکان را نیز داشتند. که البته این خصوصیت کاروانسراهای بیرون شهر بود که به روستاهای اطراف خود نیز خدمات می رساند.(مشهدیزاده دهاقانی ،1374،ص316).
تصویر شماره 2-2: نمونه ای از استفاده کاروانسرا جهت جذب گردشگر

ماخذ: سایتwww.Avaei.ir
*سرا: نیز عبارت است از یک مجموعه بزرگ ساختمانی که طول یک حیاط بزرگ ایجاد شده و شامل انبارها و حجره های مخصوص جهت کنترل و رسیدگی به انواع کالاها می باشد. و متعلق به تجار مختلف بوده و راه ارتباطی جداگانه ای با بازار دارد و از این طریق افراد با چهارپایان خود وارد حیاط شده و بار خود را در حیاط تخلیه کنند. (مشهدیزاده دهاقانی،سال1374،ص270)
*تیم: عبارت است از بنایی با فرم بسته و فضایی سرپوشیده بدون حیاط و بارانداز وسیع که اغلب در دو طبقه ساخته می شده است. (مشهدیزاده دهاقانی،سال1374،صص270)
*تیمچه: دارای حجم کوچکتری نسبت به تیم بوده و سلول اختصاصی تری از بازار را تشکیل می داده که امروزه هنوز با تغییر شکل به صورت پاساژها یا ساختمان هایی به سبک معماری جدید اهمیت ونقش خود را حفظ کرده اند. (مشهدیزاده دهاقانی، سال1374،ص270)
22-2-5 حمام ها: یکی از عناصر موجود در شهرها حمام ها هستند که به عنوان مراکز بهداشتی در کلیه محلات ایجاد می شده و به عنوان یک ضرورت در فرهنگ و اندیشه مردم وجود داشته است. یکی از مهمترین بناها پس از مسجد و مدرسه بوده اند و به عنوان یک عنصر اساسی در نواحی مرکزی هر بخش از شهر مطرح بوده اند. ایجاد حمام ها در شهرهای مختلف با گسترش اسلام در ایران گسترده شد.و حتی گفته شده حمامهایکی از عوامل عمده تعیین جمعیت هر شهر بوده اند. به طوری که ساکنان چند خانه استحمام می کنند و در هر خانه به طور متوسط چند تن سکونت دارند. حمام ها در شهرها به عنوان یک عنصر شهری فضایی را در محله های تقاطع معابر و مکان های عمومی به خود اختصاص داده و هر حمام سرویس دهی به قسمتی از جمعیت شهر را بر عهده داشته، حمام ها از نظر معماری و اشغال فضاهای مناسب قابل توجه اند. (مشهدیزاده دهاقانی، سال1374،ص355)
تصویر شماره 3-2: استفاده از حمام کرناسیون به عنوان موزه مردم شناسی(دزفول)،جهت جذب گردشگر

ماخذ: سایتwww.Avaei.ir
22-2-6 محله ها: علی رغم این که در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد هرگونه قشربندی اجتماعی بر مبنای قوم، نژاد، سنت و . . . نفی می گردد، اما به هنگام تشکیل امپراطوری غیر متمرکز اسلامی رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری در سرزمینهای مفتوحه به سرعت انجام می پذیرد. و از تشکیل محله بر حسب نظام کاستی یا شهروندی خاص خبری نیست. و شاهد ترکیبی از سه جامعه شهری و روستایی و ایلیاتی هستیم. و برای اولین بار در تاریخ شهرنشینی و شهرگرایی در محدوده سرزمین هایی که فرهنگ اسلامی-ایرانی در آنها جاری بوده ما با محلاتی روبرو می شویم که ساکنین آن یعنی جامعه شهری پیوندی چند سویه و در هم تنیده با ساکنین روستاهای هم کیش، هم مذهب، هم زبان، هم قبیله و … یعنی جامعه روستایی دارند.حضور مستقیم و ترکیبی این سه جامعه در محله و از آن طریق در شهر با حضور مستقیم آنانی که در راس هرم اجتماعی و از آن طریق قدرت این سه جامعه جای دارند در دولت اسلامی و حکومت محلی شدتی دو چندان می یابد. تضاد و تقابل های این عاملان برای کسب قدرت بیشتر در حکومت عملاً در تقابلها و تضادهای مملو از خشونت محلات شهری با یکدیگر برخورد می کنند. وجود محلات در تضاد و تقابل از خصیصه بارز شهرهای دوره اسلامی صرفنظر از مکان آنها هستند. محلاتی که هریک مسجد، بازارچه، مدرسه، آب انبار، قنات، حمام و … خاص خود را داشتند و حتی در مواقع خاص علاوه بر دروازه خاص برای ارتباط با بیرون شهر، دروازه ای نیز برای ورود به محله داشتند و محلات در ستیز متولد شده و نقشتاریخی و سهمگین خود را در سراسر تاریخ پرفرازو نشیب شهر بازی خواهند کرد که ارتباط محله با سازمان عشیره ای خود بسیار بیشتر از رابطه آن با محلات مجاورش بود. چنین شکل گیری کالبدی که منبعث از تفاوتها و گاه تضادهای شدید اجتماعی-فرهنگی است. مفهومی جدید از محله را سبب می گردد. (حبیبی، سال 1382، صص 46 الی 49)
22-2-7 آب انبارها: آب انبار حوض و یا استخر سرپوشیده ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می شود. در مناطق کم آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می کنند. آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می رود. آب انبارها از جمله تاسیسات وابسته به قنات هستند. نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش های فیزیکی و شیمیایی استفاده می شود. ته نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه های زغال به منظور بو گیری از جمله این روش ها است. از معروفترین آب انبارها آب انبار شش بادگیری و آب انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد و سردار بزرگ،بزرگ ترین آب انبار تک گنبدی ایران در قزوین است. قزوین از جمله شهر هایی در ایران است که دارای ده ها آب انبار بوده و امروزه تعداد زیادی از آن ها هنوز باقی مانده اند. از آب انبارهای قزوین که مورد بازدید گردشگران نیز قرار می گیرند می توان آب انبارهای سردار بزرگ، حاج کاظم، آب انبار سردار کوچک، مولاوردیخانی، زنانه بازار و مسجد جامع را نام برد.( ورجاوند، 1387،سایت ویکی پدیا)
23-2 بررسی جایگاه بافت قدیمی در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر امروز:
شهر در موجودیت خود بسان کالبد زنده عمل می کند. این کالبد زنده را می توان به صورت یک موجود زنده تشبیح کرد، موجودی که بافت های حیاتی و اعضای زیستی آن بر استخوان بندیش استوار است. از همین رو ساختار کالبدی شهر را می توان استخوان بندی بافت شهر خواند. استخوان بندی شهر همان شبکه راه هاست و گوشت و پوست نیز همان محلات و کاربری های شهر هستند که به تناسب اهمیتشان در این نظام (استخوان بندی) جای می گیرند. محلات در انسجام فضایی خود فضای شهری را ایجاد می کنند، محلات فضاهای ویژه و مستقل از هم هستند که هر کدام برحسب اینکه اهمیت وجودیشان بر چه اساسی بوده شکل گرفته و قوام یافته اند. مشاهده های امروزه و نقشه های گذشته این بافت حاکی از ساختاری ارگانیک و درهم تنیده دارند. در این بافت بازار در قلب شهر است و شکل بازار و شهر از یکدیگر متاثرند (بازار و دیگر عناصر شاخص شهری به طور کامل در جهت گیری ساختمان ها و بافت شهری اطرافشان تاثیر گذار بوده اند، تاب بافت نشان دهنده ی این شاخصه است که امروزه تاب بافت تابع عناصری همچون خیابان های تازه تاسیس و … است). بازار با راسته ها و سراها و تیمچه ها و… در شهر توسعه یافته و توسعه آن گذرها و میدانچه ها و بن بست ها در سطح شهر به وجود آورده است. بازار با تمامی اجزایش عنصری شهری بوده که در سطح کلان نیازهای شهر را رفع می کرده است و به عنوان اصلی ترین معبر شهر عمل می کرده است. همچنین حلقه ارتباطی با شهرهای دیگر بوده و قلب اقتصاد شهر محسوب می شده است. آنچه امروز از این نظام منسجم باقیمانده است، بریده شدن محلات توسط خیابان ها و تغییر نظام کاربری مراکز محلات و شکسته شدن حریم های خاص هر محله است. امروزه با ایجاد خیابان ها، فعالیت های تجاری در شهر از حالت متمرکز خارج شده و کاربری های متناسب با روز و عدم همخوانی این کاربری ها با بازار شکل سنتی بازار را به هم زده و از قدرت و قطعیت آن کاسته است. فعالیت ها به صورت عمده به جداره بافت و لبه خیابان کشیده شده اند. تعدادی از خانه های قدیمی که با معماری اصیل و با مصالح بومی احداث شده بوده متروکه شده و درحال حاضر رو به تخریب نهاده اند. بیشتر مساجد و حسینیه های موجود در سطح بافت تاریخی که روزگاری صحبت از معماری بی نظیر آنان بوده است نوساز شده و مصالح به کار رفته و نمای خارجی آن غیربومی و امروزی است.(مهندسین مشاور ایوان نقش جهان، 1387، جلد اول، ص 81)
تصویر شماره4-2 : نمونه ای از ساباط های محله ای در نیاسر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص78.
24-2 شناخت عناصر، فضاها، راسته ها، میادین، گذرها، محورها، مجموعه ها، لبه ها و محوطه های باارزش تاریخی، فرهنگی، کالبدی و مذهبی:
فضاهای شهری، مکان اصلی وقایع و حوادثی هستند که امروز را با فردا پیوند می دهند. فضاهای شهری مکان آمد و شد میان گذشته، حال و آینده به حساب می آیند که در بر گیرنده چهار عنصر اساسی ساکنان، عناصر انسان ساخت، روابط و زمان می باشند. عناصر و اجزایی که در شهرهای قدیمی ایران وجود داشته اند. در رابطه متقابل با هم، دارای یک ارتباط فضایی یکپارچه و به هم پیوسته ای بوده اند. عناصر اصلی و الگوی شکل گیری بسیاری از سکونتگاه های ایران در مراحل نخستین تکوین آنها عبارت بودند از: زیارتگاه یا عنصری مقدس، گورستان، دروازه، بازار، میدان، منبع یا مسیر آب، بناهای مذهبی، واحدهای مسکونی، قلعه، مزارع و باغات و راه. فضاهای شهری همان فضاهای باز و سرپوشیده شبکه ارتباطات یعنی راه ها و میدان ها و فضاهای ورودی هستند. راه ها شامل بازارها و معابر نیز می شود. بازار همیشه مرکز شهر به شمار می آمد و علاوه بر مرکزیت فعالیت های اقتصادی در آن کانون فضاها و فعالیت های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی بود. نقش مهم و تعیین کننده ای در سرنوشت اقتصادی و سیاسی شهر داشت. البته همه فعالیت های عمومی در مقیاس شهر تنها به فضاهای اشاره شده محدود نمی شود. بلکه بسیاری از آنها به درون بناهای معماری-شهری مانند صحن مساجدجامع و سایر مساجدبزرگ، مزارها، قهوه خانه ها،مقبره ها، بقعه ها ونیز درون فضاهای سبز طبیعی واقع درپیرامون شهر گسترش می یافت. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد اول، ص 87)
یکی از ویژگی های اساسی مهم فضاهای شهری پویایی و تغییرپذیری آنهاست؛ زیرا که این فضاها عرصه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی بودند و به تبع تغییر و تحولی که در شهر رخ می داد متحول و متغیر می شدند. برای شناسایی و معرفی فضاهای شهر باید به تحولات و دگرگونی های آنها نیز توجه کرد. به ویژه در نیم قرن اخیر در اثر تحولات اقتصادی، اجتماعی تغییرات فراوان و شگفت آوری در بسیاری از فضاها روی داده است. عناصر اصلی بافت مرکزی شهرهای کویری شامل مسجد جامع، بازار، مدرسه علمیه، میدان یا تکیه،حمام وکاروانسرا بوده ومیان این عناصر ارتباط فضایی قوی وجود داشته است. مهم ترین ابعاد بافت با ارزش فرهنگی، تاریخی در شهرها عبارتند از:
1- وجود مرکزیت همیشگی برای وحدت بخشی به تمام پیکره شهر، که ضامن زندگی روان و سالم شهری است.
2- بافت تاریخی با ارزش کالبدی، تاریخی و فرهنگی نهفته در خود بهترین نشانه هویت شهری است.
3- حیات و رشد بافت تاریخی مانع فرسودگی شهر از درون و همچنین توسعه بی رویه آن می گردد.
4- بافت کهن شهر به دلیل جایگاه خود در مرکزیت شهر بهترین محدوده های تمرکز خدمات تجاری، اداری، سیاسی و اقتصادی به شمار می آید.
کلی ترین شیوه های حفظ و احیای بافت تاریخی شهر (نگرش به بافت تاریخی) با محوریت مرمت در سه قالب ذیل خلاصه می گردد. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد اول، صص 93)
25-2 تدقیق اهداف کلی ساماندهی و مداخله در بافت قدیم:
در جریان مرمت و احیا، ایجاد دید مثبت به بناهای قدیمی و تعلق خاطر نسبت به آن، مهم ترین و بنیادی ترین دغدغه را تشکیل می دهد. چرا که صرف ایجاد تغییرات فیزیکی، تنها در کوتاه مدت پاسخگوست و تداوم حیات بافت را ضمانت نمی کند. آنچه موجب ارزیابی مثبت و ایجاد دلبستگی ساکنین به بافت می شود تنها نمی تواند ناشی از ویژگی های زیبایی شناختی بافت باشد. طبق نظریه (مازلو) نیازهای فیزیولوژیک و آسایش انسان در سلسله مراتب پایین تر و نیازهای احساسی و زیبایی شناسانه انسان در مرحله بالاتر قرار دارد. از این رو، برای ایجاد دیدی مثبت نسبت به بناها و بافت های قدیمی ، لازم است نخست نیازهای آسایشی ساکنین بافت تامین شود تا توجه ساکنین به ارزش های زیبایی شناسانه بافت جلب گردد. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان، 1387، جلد دوم، ص 12)
این نظریه مازلو را می توان چنین نیز تعبیر نمود که آدمی دو بعد مادی و معنوی دارد و برای رسیدن به مرحله غنای معنوی، چاره ای جز گذر از معبر مادیات وجود ندارد. تامین نیازهای مادی، احساس آسایش را به بار می آورد و پاسخگویی به نیازهای معنوی به ایجاد احساس آرامش می انجامد. تا حداقلی از نیازهای مادی انسان تامین نشود، امکان درک و دریافت پیام های معنوی، همچون زیبایی مهیا نمی شود. از این رو بناها و بافت های قدیمی که اغلب فاقد عناصر کالبدی متناسب با نیازهای آسایش ساکنین خود در مقایسه با ساختمان های جدید هستند، برای آنها مطلوبیت لازم را ندارد و همین امر باعث می گردد که ساکنین نسبت به زیبایی های نهفته در این بافت ها بی توجه شوند. حال آنکه بازدیدکنندگان این بافت ها که نیازهای مادی خود را از فضای کالبدی دیگری تامین کرده اند، توان دریافت پیام های ثبت شده در بافت های کهن را دارند و آنها را زیبا می بینند. (مهندسین مشاور ایوان نقش جهان، 1387،جلد دوم، ص 13)
بافت های قدیمی در هنگام شکل گیری، علاوه برتامین آرامش روانی، آسایش مادی ساکنین خود را نیز تامین می کرده اند از این رو، این طور فرض می شود که در نگاه به بافت تاریخی به ویژه اگر هدف تداوم بخشی حیات طبیعی بافت قدیمی به عنوان فضای سکونتی باشد، توجه به نیازهای مادی آسایش بخش ساکنین این بناها و تامین این نیازها امری اجتناب ناپذیر است و باید این بناها و بافت ها به لحاظ امکانات زیستی با بناها و بافت های جدید و رو به توسعه به رقابت بر خاسته و حداقل برابری کند. در غیر این صورت روند متروک شدن بافت های قدیمی ادامه خواهد داشت. مازلو نیز بر این امر تاکید میورزد و نظر به نیازهای اولیه انسانی را مطرح می کند. به اعتقاد وی این نیازهای انسانی دارای سلسله مراتبی اند که باید بر آن اساس تامین شوند و فضای کالبدی باید تامین کننده آن باشد در غیر این صورت، محیط به آدمی فشارهای فیزیولوژیی نیاز به امنیت فیزیکی و روانی، نیاز به تعلق و اعتماد به نفس و در نهایت نیازهای ادراکی و زیبایی شناختی محیط زیست کالبدی با تامین سرپناه به نیازهای فیزیولوژیکی پاسخ می دهد و با تامین امنیت مادی و روانی، نیازهای امنیتی آدمی را بر آورده می کند. ویژگی های نمادین و نمادگرایی محیط به نیازهای تعلق و اعتماد به نفس پاسخ می دهد. آزادی انتخاب و زیبایی کالبدی نیز به نیازهای ادراکی و زیبایی شناختی انسان پاسخ می دهند، اما باید توجه داشت که امکان پاسخگویی به نیازها در مرتبه عالی تر، مستلزم بر آورده شدن نیازهای مراحل پست تر است.پس با توجه به این، عدم پاسخگویی به نیازهای مراحل پست تر، در عمل امکان توجه و نیاز به پاسخگویی در مراحل برتر را ناممکن می کند و همین امر در گذشته به نوعی سیاست کلان فرهنگ زدایی تعبیر شده بود. سیاستی که طی آن عدم توجه به نیازهای کالبدی جدید در بافت قدیم، ساخت و سازهای بی رویه و بدون هماهنگی با بافت مجاور، تعمیرات نادرست و غیر اصولی بنا هاست. دوگانگی بین بافت قدیم و جدید و عدم پیوند مطلوب فیزیکی بین دو بافت، موجبات آن را فراهم آورده است. به طور کلی، اگر اتصال بین دو بنا در بافت به آرامی و با ظرافت و تدریج انجام شود. بافت مزبور نه تنها دچار مشکلات عملکردی از نظر آمد و شد و خدمات رسانی و دسترسی نخواهد شد بلکه احساس دو گانگی نیز در بافت مزبور به وجود نخواهد آمد. اما اگر این اتصال ضعیف باشد همین ضعف اتصال، شکنندگی روانی و عملکردی را به وجود می آورد که به دنبال آن به تشدید دوگانگی و جدایی دو بخش از بافت خواهد انجامید.(مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 14)
با توجه به نتایج به دست آمده در مورد بافت قدیم و سطوح فراتر از آن می توان معیارهای کلی ساماندهی زیر را در بافت بر شمرد:
– حفظ کلیت کالبدی بافت
– حفظ انسجام و پیوستگی موجود و ایجاد پیوستگی کلی بین محله ها
– تاکید بر حفظ نظام کالبدی و فضایی بافت که به طورعمده شامل (حجره ها، تکایا، آب انبارها، کاروانسراها، مساجد و …) می شود.
– استفاده از نظام مدیریتی و مشارکت سنتی و تلفیق آن با شیوه های جدید و کاربردی تر کردن آن در زمینه حفظ الگوهای مدیریت بافت، استفاده از سطوح تخریبی و بایر و یا با کیفیت و بازده پایین (در صورتی که مربوط به لایه های تاریخی نباشد) به منظور عرضه کاربری های دارای ارزش افزوده.
– سعی در حفاظت از عناصر و الگوهای بومی و ارگانیک بافت شامل کوچه ها و ساباط های متصل به بازار, چهارسوق ها، سردرها و …
– تلفیق فضاهای دارای موقعیت مناسب با کاربری های گردشگری، تفریحی، فرهنگی منطبق با عملکرد بازار.
– استفاده از چشم اندازهای زیبا، مناظر دلنشین و انتخاب گره ها و فضای مناسب آنها در طراحی.
– حفظ اولویت پیاده با دسترسی سواره و با توجه به تعیین پارکینگ و فضاهای باز تخلیه بار در نقاط مختلف و در امتداد راسته بازار
– جایگزینی کاربری های هم خوان بر اساس میزان بار هویتی (تاریخی و فرهنگی، ایجاد ارزش افزوده و جذب متقاضی)
– ایجاد تسهیلات مناسب در زمینه تاسیسات زیربنایی و تجهیزات و مبلمان در بافت
– سعی در رهاسازی و یا سبک کردن بار ترافیکی شبکه معابر نزدیک به بازار
– در نظر گرفتن طرح ها و پروژه های پیشنهادی و یا در دست اجرا
– توجه به نظام مالکیت خصوصی و وقفی و بهره گیری درست از آن
– ایجاد سازوکارهای جلب مشارکت های عمومی، دولتی و خصوصی
– جلوگیری از تخریب عناصر وابسته به بافت و راسته بازار(مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،1387، جلد دوم، ص 15)
26-2 نقاط ضعف و راهکارهای احیاء بافت قدیمی:
ایران با توجه به تاریخ بلند شهرنشینی دارای کهن شهرها و سکونت گاههای باستانی متعددی و متنوع در زیست بوم های گوناگون سرزمینی است. بافت های قدیمی در بسیاری از شهرها در آستانه ویرانی بوده و نیاز اساسی به برنامه ریزی برای مرمت شهری دارند. مفهوم مرمت شهری از دهه 80 میلادی قرن بیستم دگرگونی بسیاری یافته است. مرمت شهری امروزه مفهوم بازگشت به خانه را طرح می کند. که خانه، نه به مفهوم مکان، شهر یا بنا بلکه به معنای یاد آوردن، و درحال زندگی کردن در نظر می گیرد. و بازگشت به خویشتن بی آنکه غم هجرت و غربت در آن نهفته باشد. و بازگشت به خویش برای حرکت به سوی آینده که در آن شهروند عضوی فعال بوده و در امور مربوط به شهر و خود مداخله خواهد داشت که به خاطر همین مرمت شهری امری است که مشارکت و اقدام شهروندان در آن امکان پذیر و حتمی است. و اما احیاء اقداماتی است که سبب یگانگی بخشیدن به بخش های از میان رفته فضا می گردد و به وضعیت شناخته شده قبلی باز می گردد. که مرمت شهری سعی در پیوند خلاق بین گذشته و آینده دارد. و هدف در آن چیزی فراتر از اقدامی کالبدی و فضایی است. که حتی این مرمت علمی- فرهنگی است و می تواند فرهنگ ساز نیز باشد. و سعی در انتقال ارزش های کالبد یافته مکان به آینده دارد و هدف اضافه کردن ارزش های معاصر به ارزش های پایدار کهن است. و در این انتقال ارزش ها، آنچه معنا می یابد حفظ مادی و معنوی ارزش های مستتر مستقر در اثر تاریخی پایدار است. و می تواند خاطره جمعی نسل کنونی را با حافظه تاریخی او پیوند بزند و باعث می شود تا حافظه تاریخی در متن جامعه معاصر حضوری فعال یابد و نه به عنوان گذشته ای از تاریخ بلکه به عنوان جزء لاینفک آن مطرح می گردد.( یزدانی،1386،ص45)
27-2 روش های مرمت شهری:
روش های متفاوت در این زمینه پنج دسته است. 1) روش حفاظتی-بهداشتی 2) روش حفاظتی-تزئینی 3) روش بازسازی شهری 4) روش مداخله موضوعی-موضعی 5) روش جامع مرمت شهری. که دو روش اول بر بعد امکانات بهداشتی و رفاهی و بعد زیباشناسی و بصری تاکید دارد. و روش سوم عکس دو روش اول است و روش چهارم برای فضاهای محدود به کالبد و فعالیت توجه دارد. و در روش پنجم به بافت مرمتی به صورت جزئی از یک کل نگریسته و مورد مطالعه قرار داده و ارتباطی منسجم بین بافت و سایر قسمت های شهر پرداخته و به تدوین راه حلها میپردازد. (یزدانی، ،1386،ص47 )
تصویر شماره 5-2: مرمت مقبره حاج کمال در نیاسر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص78
28-2 نقاط ضعف: از جمله دلایل عدم موفقیت اقدامات صورت پذیرفته جهت باز زنده سازی بافت قدیمی می توان به مواردی اشاره نمود از جمله 1) عدم وجود الگوی مناسب اجرا شده باززنده سازی بافت، یعنی روش مناسبی برای مرمت وجو نداشته 2) ناهمخوانی طرح های اجرا شده با انتظارات مردم 3) عدم توجه به روح حاکم در فضا در گذشته و تنها ساماندهی کالبدی آن 4) عدم تعریف الگوی مناسب زندگی متناسب با کالبد اولیه بافت 5) سازمان نیافتگی تسهیلات توریستی وعدم پاسخگویی آنها به نیاز باعث کاهش انگیزه گردشگران داخلی و خارجی را در پی داشته است 6) تداوم گرایش ونگاه اقتصادی-تجاری؛ به معنای غفلت از توسعه پایدار و عدم وجود نگاه فرهنگی-هویتی به منطقه می باشد. و حال نکته اساسی اهمیت درباره حیات دوباره دادن به بافت قدیم است . که با استفاده از راه های جامع برای مرمت شهری که باعث ارتقاء کمی و کیفی میراث فرهنگی و تاریخی از طریق معاصر سازی می شود(یزدانی، ،1386،ص49 )
29-2 راهکارها جهت تجدید حیات باززنده سازی شامل؛
1)تزریق محتوای جدید در کالبد قدیم که به معنای وارد کردن زندگی و حیات به فضا می باشد که در ضمن با روح فضا نیز همخوانی داشته باشد 2)تاکید بر فرصت های موجود در مکان: که به معنای استفاده از ظرفیت های مذهبی و فرهنگی قوی منطقه به عنوان قلب تاریخی-فرهنگی-مذهبی شهر به هنگام احیاء دوباره آن است در این راستا ظرفیت ها و استعدادهای گردشگری و سیاحتی بالفعل و بالقوه این بخش از بافت تاریخی نیز می تواند راهگشا باشد.3) تاکید بر بی زمانی مجموعه از طریق تداوم خاطره های جمعی شهری: که این خاطره جمعی باعث می شود این بخش تاریخی به عنوان تکیه گاه هویتی شهری تبدیل می شود. که بستر مناسبی جهت گفتگوی گذشته و آینده تبدیل می شود.4) تقویت استخوان بندی کهن مجموعه و فضاهای عمومی آن در ارتباط با کل شهر 5) تاکید بر ارزش تاریخی و ارزش زیباشناختی بافت به هنگام احیاء: به منظور حفظ بافت تاریخی و بهبود محیط شهری است برای ارتقاء کیفیت و هویت شهر است.6) ارتقاء احساس مسئولیت نسبت به مجموعه در میان مردم شهری7) باززنده سازی در جهت ساماندهی درک ساکنین شهر از بافت. و نتیجه این که با بررسی می توان پی برد که با مرور زمان به دلیل تمرکز کانون زندگی و سازندگی در بافت نوین باعث می شود گرد فراموشی بر بافت قدیمی ایجاد شده ولی باززنده سازی آن باعث دادن هویت به شهر می شود و علاوه بر استفاده ساکنین باعث پتانسیل جذب سیاح وتوریست را از سراسر کشور فراهم آورده و این خود باعث رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی شهر سهم بسزایی دارد. در این میان وجود عناصر ارزشمند تاریخی-فرهنگی واجد هویت، وجود خاطره تاریخی-مذهبی و عملکرد هویت و یادمانی ابنیه و فضاهای موجود در این بخش از منطقه تاریخی و نیز وجود ستون فقرات و مرکزیت تاریخی و همچنین ارزشهای عملکردی بافت به عنوان مرکز مذهبی، فرهنگی-توریستی(گردشگری) شهر به علت وجود بازار و راسته های تجاری موجود در بافت می تواند به عنوان نقاط قوتی دراحیاء و باززنده سازی این بخش از بافت تاریخی لحاظ می گردد. و در نهایت ارتقاء کمی و کیفی حیات مدنی با باززنده سازی باعث نهادینه ساختن میراث فرهنگی بافت قدیمی به عنوان میراث همگانی و تبدیل آن به میراث فرهنگی می گردد.کههمانبازگشتی به خویش برای حرکت به سوی آینده است.که این امرامکان پذیر نیست مگر با مشارکت شهروندان در امور شهر و امور مربوط به خود. (یزدانی، ،1386،ص52 )
تصویر شماره 6-2:نمونه ای از مرمت آسیاب آبی در نیاسر به منظور جذب گردشگر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص100
30-2 گردشگری شهری و آثار آن بر سیمای شهر و فضاهای شهری:
گردشگری شامل همه خدمات و ویژگی هایی است که کنار هم قرار می گیرند تا آنچه مسافر می خواهد فراهم آورند و انواع مختلفی دارد اما صاحبنظران گردشگریدر دنیا 4فضای کلی را برای آن مشخصکرده اند: 1)فضای روستایی یا جهانگردی سبز 2) فضاهای کوهستانی برای ورزشهای کوهستانی3) فضای ساحلی با ویژگی های خاص خود 4) فضای شهری سرآمد همه این گردشگری ها و پرمشتری ترین آنها گردشگری شهری است که با توجه به جایگاه ویژه شهری در بسیاری از کشورهای موفق در این صنعت شهر اساس و پایه توسعه گردشگری است. ایجاد و تسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای ظاهراً متروکه و مرده به قصد زنده کردن جنبه های کهن جامعه از جمله آثار توسعه گردشگری شهری است به همین دلیل بسیاری از شهرها درصددند تا از ویژگی ها و امکانات خاص شهر خود سود برده و از مزایای جلب توریست شهری بهره گیرند و اما فضاهای شهری در شهرهای معاصر دو دسته اند.( میرزائی، 1387سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری) تصویر شماره7-2 : احیاء آتشکده زرتشتیان در نیاسر

ماخذ: بختیاری، سال 1381، ص256
الف) فضاهای مدرن و جدید نظیر پارک ها، مراکز فروش مدرن، فرهنگسراها، میادین و پلاژها.
ب) فضاهای سنتی نظیر بازارها، امام زاده ها، گورستان ها، باغ ها، مساجد و سایر اماکن قدیمی.
واما از این منظر، تاثیر گردشگری بر کالبد فضاهای شهری نیز قابل تقسیم به صورت ذیل است؛
الف) گردشگری و ایجاد و توسعه فضاهای شهری مدرن و جذاب.
ب)گردشگری و احیاء و باززنده سازی بافتهای قدیمی و فضاهای کهن شهری. ( میرزائی، 1387سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری)
که در زمینه(الف) بایدگفتبا ایجادفضاهایشهریقویوتاکید بهفعالیت هایگردشگریوایجادجاذبه های بیشتر می توان باعث توسعه و پیوند قسمت های مختلف شهر شد. که این با ایجاد مراکز اقامتی مدرن، فضاهای تفریحی و سرگرمی، موزه ها و مراکز فرهنگی و هنری با هدف توسعه گردشگری و بهره مند شدن ساکنان از این خدمات و رضایت عموم را به همراه خواهد داشت. و اما در زمینه مورد(ب) گردشگری واحیاء بافتهای قدیمی و باززنده سازی فضاهای کهن شهری؛ بافت قدیمی کانون و هسته شهرها هستند. حیات این بافت ها طی سده های گذشته پایه بسیاری از آداب و رسوم و حتی فرهنگ موجود و نیز رونق اقتصادی شهری منطقه بوده است. فضاهای شهری تاریخی قبل از همه وظیفه دارند تاریخ، هویت عینی و ذهنی شهر را حفظ کنند و در زندگی جاری سازند. پاسدار همه خاطره ها و یادمانها بوده و از این رو باید فعالیت هایی را در کالبد خود جای دهند که با هدف یاد شده انطباق یابد. چنین فضاهایی با توسعه فعالیت ها و فضاهای گردشگری در حفظ بناها و عناصر تاریخی خود موفق می شوند و حضور روز و شب شهروندان و گردشگران را امکان پذیر می سازند . حضور مردم،جوانان و نوجوانان، جشن ها، انواع تظاهرات اجتماعی،برپایی نمایش ها و معرفی فرهنگ های گوناگون با برپایی مراسم و جشن ها و اشکال گوناگون تعاملات اجتماعی و فرهنگی و هر آنچه مظهر تنوع فرهنگی و قومی یک ملت بزرگ با تاریخ هزاران ساله است. تمامی این جلوه ها که در رشد و ارتقاء فرهنگ و دانش یک شهر و ملت موثر است.در چنین فضاهایی زمینه ساز رشد صنعت گردشگری و جلب گردشگران داخلی و خارجی است. از این رو اقتصاد مرکز قدیمی شهر با صنعت و فعالیت های گردشگری شکل می گیردو حیاتی تازه می یابد. توان اقتصادی مراکز قدیمی موضوع دیگری است که از نظر کارشناسان محرک و تقویت کننده محسوب می شود. ( میرزائی، 1387سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری)
تصویر شماره8-2: نمونه ای از مرمت آسیاب آبی در نیاسر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص78
اقتصاد پایدار با تاکید بر گردشگری در مراکز قدیمی می تواند منشا بهره برداری اقتصادی فراوان از این مراکز شود که این موضوع خود بهانه ای برای تجدید حیات مراکز قدیمی و موجب ابز گردانده شدن کارکردهای فاخر و برتر با توجه به ظرفیت های این فضاها به آنها باشد. در زمان معاصر با شناخت عوامل اصلی تخریب بافت های با ارزش قدیمی و سازگاری واژگان نوین طراحی معماری با زبان کهن معماری بومی می توان در جهت بهبود محیط شهری و جهت های توسعه آتی آن نقش آفرین بود. فلسفه و احیاء و دوباره سازی اندام های صدمه دیده و فرسوده شهرها ریشه در همین جایگاه دارد و به نظر می رسد یکی از موثر ترین راهکارها در احیاء دوباره بافت های قدیمی ، ایجاد فعالیت های مجدد در این مناطق با توجه توانایی های فیزیکی و کالبدی آنهاست. ایجاد محورهای گردشگری را می توان به عنوان یکی از روشهای احیاء فضاهای قدیمی شهری و جذب توریست مورد استفاده قرار گیرد. محورهای گردشگری در صورت دارا بودن ارزشها و
ویژگی های یاد شده می تواند بافت پیرامونی خود را متحول کند. به طور مثال ایجاد فعالیت های تجاری در محور توریستی به نحوی که مورد توجه گردشگران باشد اقتصاد محله را متحول می کند و با تغییر کاربری بناهای با ارزش به عنوان محل های استراحت مانند هتل و رستوران نیز در این موضوع موثر است. از دیدگاه دکتر محسن حبیبی، طراحی مسیرهای پیاده گردشگری با هدف حفاظت از بافت و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری یکی از مهمترین اقدامات برای باز زنده سازی این بافت به شمار می رود. زیرا از آن جا که نتایج مثبت این اقدام از سوی ساکنان و بهره برداران این مناطق درک می شود می تواند مداخله و مشارکت آگاهانه آنها را برای بهسازی و اصلاح بافت برانگیزد. از دیدگاه وی اهمیت و ارزش این بافت های کهن چنان است که هم اکنون با محدودیت امکانات ضروری توانسته اند بسیاری از گردشگران را به خود جذب کنند.
( میرزائی، 1387سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری)
تصویر شماره9-2 : نمونه ای از بهسازی خانه قدیمی در نیاسر

ماخذ: صادقی،سال1388، ص78
بنابراین ساماندهی و احیاءاین مراکز شهری با استفاده از پیاده راه ها علاوه بر تحقق هدف حفاظتی این بافت ها به دلیل ارتقاء کیفی فضاهای مربوطه و تجهیز مناسب آنها نه تنها نیازهای ساکنان به فضاهای مطلوب شهری برای زندگی جاری را تامین می کند بلکه چرخ های توسعه گردشگری در این بافت را فعال می کند و این امر نه تنها موجب افزایش هویت اجتماعی و فرهنگی مجموعه بافت می شود، بلکه راهکارهای موثر و تجربه شده برای ایجاد و باز تولیدعرصه های عمومی و هویت از دست رفته و مخاطرات زدوده شده از بافت های تاریخی شهرهای ایران است. ( میرزائی، 1387،سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری)
و اما در زمینه گردشگری شهرها شهرداریها وظایفی دارند که در روند تصویب قوانین وتاسیس سازمان های اولیه مربوط به امور سیاحتی و گردشگری کشور نشان می دهد فعالیت آنهادر آغاز در وزارت کشور بوده و سهم عمده ای از سرمایه و دارایی آنها در اختیار شهرداریها قرار داشته است. اما با تشکیل سازمان های مستقل مربوط به ایرانگردی و جهانگردی نقش شهرداری ها به طور رسمی و قانونی در این زمینه کاهش یافته در حالی که وظایف آنها در عمل افزایش یافته . در قانون شهرداری ها (مصوب 1334 و اصلاحیه های بعدی) وظایف عمومی شهرداری ها در ماده 55 در بند 28 یا محور تعیین گردیده است که می توان آنها را به چهار گروه عمرانی،خدماتی، نظارتی و رفاه اجتماعی تقسیم کرد. که در میان آنها وظایف خدماتی، فراغتی، تفریحی و فرهنگی با توجه به شرایط کم رنگ مطرح شده.( جهان دوست، سال 1387،ص84)
و اما وظایف شهرداری ها در زمینه فراغت و تفریح(قانون 1334):
بند6-تاسیس موسسات فرهنگی و . . . ، باغ کودکان و . . . موزه و خانه های فرهنگی و . . .
بند21-احداث بنا ها و ساختمان های مورد نیاز محل از قبیل میدان ها و باغ های کودکان و ورزشگاه و . . .
بند22-تشریک مساعی با فرهنگ در حفظ ابنیه و آثار باستانی شهر وساختمان های عمومی و مساجد و غیره که شهرداری ها می توانند با 1) گسترش اطلاع رسانی 2) ساماندهی فضاهای تاریخی-فرهنگی 3) بهسازی سیمای شهر 4)تامین بهداشت و نظافت می تواند به عنوان یکی از متولیان اصلی گردشگری شهری خدمات ارائه کنند. .( جهان دوست، سال 1387،ص84)
31-2 ضمانت توسعه پایدار گردشگری شهری با حفاظت بافت های قدیمی-تاریخی:
با ظهور مدرنیسم و هجوم فرهنگ های غیر بومی و الگوی مصرف جهان پیشرفته به کشور، فرهنگ شهرنشینی جدید در تضاد با فرهنگ سنتی قرار گرفته و فرهنگ نوگرایی و تجددطلبی جایگزین فرهنگ اصیل و سنتی شده است که این امر منجر به بروز بحران بی هویتی در شهرها و به خصوص در میان ساکنان بافت های قدیمی شهرهای کهن ایران شده است. در میان کشورهای برخوردار از تاریخ و تمدن کهن شاید بدون اغراق شهرهای ایران تنها مناطقی باشند که چنین تجربه ای تلخ و ناگوار را پشت سر می گذارند و نگاهی کوتاه به شهرهای تاریخی جهان چون ونیز، آتن، لندن، پاریس و … به خوبی موید حفظ بافت های قدیمی-تاریخی و تاکید بر استفاده از المان های معماری گذشته در مناطق توسعه یافته است. بناها و
بافت های قدیمی نماینده فرهنگ، هنر و فن معماری زمانه ساخت خود و به عبارت دیگر صورت تاریخی و فرهنگی هر کشور و ملتی بوده و در خاطرات قدیمی ملت ها تجدید حیات هنری تمدن های پیشین را رقم می زنند. این بناها بی شک در ارتباطی تنگاتنگ با بافت شهری پیرامون خود در زمان ساخت بوده و معنی کامل خود را با این پدیده های تمدنی بازکاوی می کنند.به همین دلیل جدا کردن بناها و یادمان های تاریخی از محیط در برگیرنده آنها در برهه کنونی ،به مثابه کشیدن پرده ای از ابهام بر کهنه کتاب تاریخ و تمدن برای آیندگان خواهد بود.( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
ایران با توجه به پیشینه کهن فرهنگی و تمدنی برخوردار از فرهنگ شهرنشینی، همواره شاهد پیدایش شهرهای زیادی در اقصی نقاط حوزه های مختلف تمدنی خود بوده است. یادگارهایی که اینک در دل
بافت های قدیمی خودنمایی کرده وروزگاری قلب تپنده تمدن بزرگ ایران بوده اند. اصفهان، شیراز، یزد، تهران، همدان، کرمان، بم و… هر کدام شاهکارهایی از دوره های مختلف شهرنشینی و شهرسازی را در خود جای داده اند، یادبودهایی که در پس هزاره ها و دوره های مختلف خود را حفظ نموده، اما با تاسف اکنون در معرض فروپاشی و بی توجهی عمومی قرار گرفته اند. دخالت دستگاه های مسوول و غیر مسوول در حوزه بافت های قدیمی ، اکنون دغدغه های جدی و مهمی را در راستای صیانت از این گنجینه های ملی هویدا ساخته که اگر اکنون برای این دغدغه چاره ای اندیشیده نشود، به طور حتم فردا جز افسوس و پشیمانی چیزی عاید ما و فرهنگ کهن ایران نخواهد شد. به عنوان نمونه بافت قدیمی شهر یزد با مساحتی در حدود 800 هکتار را می توان سالمترین، گسترده ترین و اصولی ترین بافت ایران دانست که برخوردهای متفاوتی در زمینه مداخله متولیان امر در شبکه های معابر تجربه کرده است، اما در این میان بی توجهی به ارزش های کالبدی، تاریخی و هویتی برخی بافت ها در کنار تعلل در تعیین محدوده های قدیمی و تدوین ضوابط و سیاست های جدید در نحوه مداخله در آنها، بیش از پیش این عناصر ارزشمند را در انزوا فرو برده است. تهران نیز در حوزه میراث فرهنگی و بافت قدیمی شاید سابقه زیادی نداشته باشد، اما اهمیت آن به این دلیل است که تهران به عنوان پایتخت کشورمان در تاریخ معاصر، پایگاه مهمی برای تحولات سیاسی و اجتماعی بوده است. تهران قدیم طبق شواهد موجود دارای پنج محله بود شامل که هرکدام از این محلات دارای پاتوق هایی بود." مسیو اولیویه، سیاستمدار و پزشک معروف فرانسوی، آنگاه به پیش بینی آینده تهران می پردازد، عظمت امروزی تهران و افزایش جمعیت به این شهر به علت مهاجرت را پیش بینی کرده است.به هر حال تهران کوچک قدیم با انتخاب شدن به پایتختی ایران زمین در طول 200 سال گذشته به چنان رشدی دست یافت که در زمره یکی از آلوده ترین و بزرگترین پایتخت های جهان به شمارآید و البته ذکر این نکته نیز الزامی است که همپا با توسعه شهری، بافت های قدیمی به مرور وبناهای تاریخی،اکنون در عرصه بین الملل این بافت ها به یکی از ارزشمندترین مناطق شهری تبدیل شده و هزاران گردشگر را جذب خود می کنند. تجاربی که اگر در حوزه مدیریت شهری و تشکیلات میراث فرهنگی و گردشگری چراغ کار برنامه ریزان قرار گیرد، در آینده ای نه چندان دور شهرهای تاریخی ما با گسترش صنعت جهانگردی نیز از این خوان نعمت برخوردار خواهند شد. به عبارت بهتر باید توسعه گردشگری شهری و پایدار را ضامن حفظ و صیانت از بافت های قدیمی به شمار آورد، چرا که اکنون خدمات رسانی به بافت های قدیمی به یکی از دغدغه های اصلی مدیریت های شهری تبدیل شده است. از دیدگاه دکتر سید محسن حبیبی، طراحی مسیرهای پیاده گردشگری با هدف حفاظت از بافت و رونق بخشیدن به صنعت گردشگری یکی از مهم ترین اقدامات برای باز زنده سازی این بافت ها به شمار می رود. زیرا از آن جا که نتایج مثبت این اقدام از سوی ساکنان و بهره برداران این مناطق، درک می شود می تواند مداخله و مشارکت آگاهانه آنها را برای بهسازی و اصلاح بافت برانگیزد. از دیدگاه وی، اهمیت و ارزش این بافت های کهن چنان است که هم اکنون و با محدودترین امکانات ضروری، توانسته اند بسیاری از گردشگران را به خود جذب کند. بنابراین ساماندهی و احیای این مراکز شهری با استفاده از پیاده راه ها علاوه بر تحقق هدف حفاظتی این بافت ها به دلیل ارتقای کیفی فضاهای مربوطه و تجهیز مناسب آنها نه تنها نیازهای ساکنان به فضاهای مطلوب شهری برای زندگی جاری را تامین می کند، بلکه چرخ های توسعه گردشگری در این بافت را فعال می کند و این امر نه تنها موجب افزایش هویت اجتماعی و فرهنگی مجموعه بافت می شود، بلکه راهکارهای موثر و تجربه شده برای ایجاد و بازتولید عرصه های عمومی و هویت از دست رفته و خاطرات زدوده شده از بافت های قدیمی شهرهای ایران است.( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
شاید مهمترین اصل در حفاظت و بهسازی بافت قدیم به خصوص شهرهایی چون تهران، اصفهان و شیراز تعیین محدوده آن به عنوان منطقه ویژه شهری باشد، چرا که در این صورت می توان ضوابط ویژه ای را برای کنترل های عمده برای حفظ هویت بافت های قدیمی تدوین و اجرا کرد.تعیین درجه بندی عملکردی گذرهای بافت های قدیمی ،اعمال تعریض های احتمالی منطبق بر گذرهای قدیمی، جلوگیری از شکل گیری لبه های غیرقابل نفوذ و متراکم در بدنه گذرها، اعمال ضوابط ویژه به منظور جلوگیری از اغتشاش بصری در بافت و پیکره اصلی و خط آسمان، شناسایی،حفظ و حراست از مجموعه عناصری که به نحوی دارای
ارزش های تاریخی و فرهنگی هستند و به حفظ هویت معنوی بافت کمک می کنند را باید از مهمترین اصولی دانست که رعایت آنها به ماندگاری بافت های قدیمی به عنوان سرمایه های مادی و معنوی شهرها کمک می کند. ایجاد محورهای گردشگری در مناطقی مثل بازار می تواند به عنوان یکی از روش های احیای فضاهای قدیمی شهری و جذب توریست مورد استفاده قرار گیرد. محورهای گردشگری در صورت دارا بودن ارزش ها و ویژگی های یاد شده می تواند بافت پیرامونی خود را متحول کند.به طور مثال ایجاد فعالیت های تجاری در محورهای توریستی به نحوی که مورد توجه گردشگران باشد، اقتصاد محله را متحول می کند و با تغییر کاربری بناهای با ارزش به عنوان محل های استراحت مانند هتل و رستوران نیز در این موضوع موثر است. شهرداری تهران نیز با الهام از دیدگاه های کارشناسی و تجربه های جهانی، گام های بلندی را در راستای صیانت از بافت های قدیمی و بناهای فرهنگی آغاز کرده است. طرح معرفی بناهای قدیمی توسط سازمان زیباسازی یا شستشوی برج آزادی با همکاری تشکیلات میراث فرهنگی نمونه های خوبی از این اهتمام ملی و تعامل پایدار با میراث فرهنگی کشور به شمار می روند. طرح بزرگ پیاده راه سازی بازار تهران نیز مهرتاییدی بر عملکرد شهرداری در مواجهه با حفاظت بافت قدیمی بوده و پتانسیل مدیریت شهری را در این حوزه به خوبی نمایان می سازد. ( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
حتی در خصوص بازار تهران دکتر قالیباف شهردار تهران نیز در پروژه پیاده راه سازی تهران گفتند: همه کشورهای دنیا تجربه آن را دارند که مراکز قدیمی شهر و در واقع ارگ قدیم و مرکز اصلی شهر، به عنوان میراث فرهنگی نگهداریمی شود و در عین حال که مردم در آن زندگی و تجارت می کنند، بهترین ساعات تفریح و استراحت خود را در آن می گذرانند که تاکید بر حفظ مرکز قدیمی شهر به بهترین و زیباترین شهر داشتند. (مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
در شهریور سال1388 نیز شورای شهر تهران مصوبه ای را در راستای صیانت از خانه های قدیمی تهران به تصویب رساند. در این مصوبه پیش بینی شد مالکانخانههای قدیمی از مجموعه از تسهیلات بهره مند شوند همچنین براساس ماده 166 برنامه چهارم توسعه شهرداریها موظف شده اند برای کمک به سازمان
میراث فرهنگی و گردشگری، تشکیلات ساختاری شهردار بافت قدیمی را برای حفاظت از میراث فرهنگی شهرها ایجاد کنند. ( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
مجموعه آثار باستانی و تاریخی درون شهرها نه تنها نیاز به مرمت و حفاظت جهت حفظ ارزش های ملی به یادمانده از پیشینیان هر جامعه ای دارد، بلکه با عرضه عینی آنها به جهانگردان، توریسم فرهنگی اشاعه و گسترش می یابد. گرچه چنین آثار و بناهایی بعضاً کاربری های پیشین خود را بازنخواهند یافت، لیکن با ارائه کاربرهای فرهنگی-سنتی و با نگرش به جنبه های توریست پذیری آن ها می توان با حفظ ارزشها از جنبه های اقتصادی بناهای فرهنگی بهره گرفت. با توجه به اهمیت نقش شهرداری به عنوان متولی مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی و سیاست گذار حفظ و مرمت آثار تاریخی، به نظر میرسد که تشکیل کمیتهای مشترک برای پیگیری مسایل بافت قدیمی از ضروریات روز باشد.( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
بافتهای قدیمی کانون و هسته مرکزی شهرهای قدیمی ایران بوده و حیات این بافتها طی سدههای گذشته پایه بسیاری از آداب و رسوم و حتی فرهنگ موجود و نیز رونق اقتصادی شهر و منطقه بوده است. فضاهای شهری تاریخی قبل از همه وظیفه دارند تاریخ، هویت عینی و ذهنی شهر را حفظ کنند و در زندگی جاری سازند. پاسدار همه خاطرهها و یادمانها بوده و از این رو باید فعالیتهایی را در کالبد خود جای دهند که با هدف یاد شده انطباق یابد. ( مومن لو،1388، سایت ایرانمهران)
32-2 بافت قدیمی ؛ فرهنگ نامه ای آموختنی یا واژگان درهم ریخته دور ریختنی؛انسان از زمانی که پا به عرصه ی وجود گذاشت، تمام تلاش خود را در جهت رفع نیازمندی های خود و غلبه بر موانع طبیعی و اجتماعی صرف کرده است، و تاکنون هم موفق شده که برخی مواهب را به دست آورد؛ نتیجه این تلاش، عمدتا منجر به پیداش فرهنگ و تمدن شده است. فرهنگ را به دو گونه فرهنگ معنوی و مادی تقسیم کرده اند. فرهنگ مادی؛ اختراعات و اکتشافات وسایل فنی و مادی را شامل می شود که از زمان های گذشته باقی مانده، و اکنون به نسل حاضر رسیده است، و با تکمیل و تولید بیشتر، به نسل های آینده سپرده می شود. فرهنگ معنوی، مجموعه دستاوردهای هنری، علمی، اخلاق و آداب و رسوم و سننی است که از طریق زبان، خط و یا مجموعه ای از واحدهای معماری – شهری مختلف که در مراکز مسکونی انسانی به تدریج گردهم قرار می گیرند، و مجموعه ای از ارزش ها، ایدئولوژی ها و تمدن که از گذشتگان به ما رسیده است، و به آیندگان منتقل می شود را دربر می گیرد. به این ترتیب، دو محور اصلی در پدید آمدن فرهنگ مورد تایید است؛ یکی از انسان و دیگری محیط پیرامون او که محل زندگیاش به شمار می رود. در این راه، انسان با ارتباط متقابل پیرامون، سعی داشته است با استفاده از کم ترین امکانات، بیشترین
بهرهبرداری را داشته باشد، و به همین دلیل، شیوه ی زندگی در یک مکان با اقلیم گرم و خشک، متفاوت از شیوهی زندگی در یک مکان دیگر، با اقلیم گرم و مرطوب، و یا سرد و مرطوب است.( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
همه ی این عوامل، سبب پیدایش چشم اندازهای مختلفی، در فضاهای اجتماعی و شهری، از جمله در چگونگی ساخت مسکن و مکانهای مورد استفاده، نوع پوشش، آداب و رسوم و رفتارهای اجتماعی شده است. پس میتوان چنین استنباط کرد که زیستن طولانی در یک مکان جغرافیایی مشخص، سبب ارائه و فرضیه و تولید دانش میشود که این دانش، گاه در ذهن جامعه جای میگیرد و مانند یک شناسنامه و پیشینه فرهنگی به آیندگان منتقل میشود و یا در کالبد آثار تاریخی، قرار میگیرد که حفظ آن آثار میتواند مانع از بی هویتی جامعه شود. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)

33-2 اجزا و عناصر شهری بافت قدیمی:
"به طور کلی، هر شهر یا مکان جغرافیایی با توجه به فرهنگ خود، دارای ابنیه و مشخصه های خاصی است که همه و به خصوص مسوولان باید بدانند یک بنای قدیمی قبل از آن که معرف صورت مساله ی فنی ساختمانی باشد، دربر گیرنده یک سلسله روش های تفکر و کردار است که راه و رسم زندگی مردمان عصر خود را بازگو می کنند" . در شهرهای قدیمی ایران، سه فضا با خصوصیت های متفاوت را می توانیم از یکدیگر تشخیص دهیم: ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
1. فضای خصوصی؛ مانند حیاط و عناصر دربر گیرنده آن.
2. فضای نیمه خصوصی – نیمه عمومی به صورت یک بن بست اختصاصی، یا یک هشتی که به چند خانه راه داشته است.
3. فضای عمومی مانند مسجد، بازار، میدان و حمام های عمومی، اشاره کرد. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
مهم ترین فضای خصوصی بافت قدیم، خانه است که ویژگی های آن، نقشی فراتر از سرپناه را برای ساکنان آن ایفا کرده است. خانه های ایرانی در گذشته، نه تنها مامنی برای اهل خانه به شمار می آمد؛ که محل اجتماعات خانوادگی و محلی، مکانی برای آموزش، تعاون و همکاری و رفع و رجوع کارها به صورت گروهی، استفاده از فضای سبز خصوصی و تفریح های سالم، بهره گیری از باغچه و تولید برخی محصولات برای مصرف شخصی، و تعارفات و پیشکش های معمول میان همسایگان نیز به شمار می آمد.
فضای داخلی خانه، بسته به تمکن صاحب خانه، از تزئینات و امکانات خاصی برخوردار بود. جلوه خلاقیت، معماری کارآ و هنر را در فضاهای داخلی می توان مشاهده کرد. چنان که گفته شده است:
"از بین دویست خانه ای که در اصفهان مطالعه گردیده، دو تا خانه دقیقاً شبیه هم نیستند که این خلاقیت یا براساس نیاز پدید می آمد، و یا با استفاده از تجربیات پیشینیان" . ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
نمای داخلی خانه های طبقات مختلف با هم تفاوت داشت؛ اما سعی می شد که ظاهر و نمای بیرونی خانه (به استثنای برخی خانه ها که سردر متفاوتی داشتند) بقیه، با دیگر خانه های اطراف، تفاوتی نداشته باشد. سکوهایی جنب در ورودی تعبیه می شد، و روی در سمت راست، یک حلقه ی فلزی برای زنان و در سمت چپ؛ یک کوبه فلزی برای مردان، در نظر گرفته می شد که حتی سمت قرارگیری آن هم بدون دلیل نبوده؛ و جهت رعایت حال زنانی است که می خواهند از پشت در، پاسخ گو باشند. " برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی می بایست از راه روهای پرپیچ و خم عبور می کردند که دالان نامیده می شد". همه ی این تدابیر به خاطر محدود کردن تعرض و دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده، و دنیای محرم آنان بوده است.و حتی در ورودی هشتی منازل مکانی برای قفل سردر آن هشتی گذاشته میشد که صاحب خانه یا کوچه موقع بیرون رفتن آن را می بست وهنگا برگشت دوباره آن را باز می کرد که نشان دهنده توجه به حریم خصوصی در آن زمان بوده همچنین برای وارد نشدن دزد به منازل بر روی دیوار خانه ها خرده شیشههایی به کار گرفته می شد. با مورد بررسی قرار دادن ویژگی های فرهنگی موجود در برخی از عناصر عمومی متعلق به شهرهای تاریخی، می توان به عمق تاثیر آن در روح و جسم آدمی پی برد. این ویژگی، حتی در مورد جزیی ترین عنصر شهری یعنی سقاخانه هایی که با عباراتی چون "یا حسین شهید" و تصاویری از واقعه کربلا همراه شده بودند، قابل مشاهده است که هدف طراح آن، تنها سیراب کردن جسم رهگذر نیست؛ بلکه به روح او نیز می اندیشد. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
"مسجد" از عناصر مهم شهری است که به عنوان مهم ترین بنای عمومی تلقی شده است، و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی، نقش عامل زیربنایی را ایفاء می کند. "مساجد علاوه بر نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی، تا قبل از ایجاد مدارس مستقل، به ایفای نقش آموزشی نیز می پرداخته اند. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
در مساجدی که مرکز آموزشی نیز بوده اند؛ از تعلیمات ابتدایی تا پیچیده ترین مسائل فلسفی تدریس می گردیده است" . علاوه بر رعایت موارد عملکردی در ساخت مسجد، به امور فرهنگی و اعتقادی نیز توجه خاصی می شده است که همه ی مردم، خود را ملزم به رعایت آن می دانستند. به عنوان نمونه:
نمازگزار یا کسی که می خواسته است به درون مسجد پای گذارد، باید پاک باشد، و مردم دین دار تا بدان جا به این آیین پای بند بوده اند که هیچ ساختمانی را به مسجد نمی چسباندند. پیرامون مسجد، همیشه گذر و بازارچه و کوچه سرپوشیده بود، تا آلوده ای نتواند در کنار آن درنگ کند. هم چنین اگر مدرسه ای در کنار مسجد بنیاد می شد، پیوسته به بارو و دیوار مسجد، به جای اتاق، راه رو می ساختند؛ مانند مسجد جامع اصفهان. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
هم چنین از قدیم الایام بیرون از نیایشگاه، جایی را برای شست و شو فراهم می کردند، تا نمازگزار پیش از آن که به نیایشگاه درآید، پلیدی ها را از خود بزداید، و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه پاکیزه، آماده نیایش شود. وقتی که مقدمات فراهم می شد، و نمازگزار پای در مسجد می گذاشت، غرق در عظمت و زیبایی و هنری می شد که در دیوارها، گنبد، مناره، منبر، محراب و خط نوشته های پیرامون خود به چشم می خورد. این همه، باعث می شد که فرد، تحت تاثیر فضای معنوی حاکم بر آن، احساس لذت کند، و در ترک مسجد، تعلل ورزد، و با خواندن خطوط بنایی، در کشف اسرار بنا بکوشد. به عنوان نمونه، در
مسجد جامع اصفهان درمی یافت که بنا با کنار هم چیدن آجر، شعری را به رشته تحریر درآورده است.
( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
بازار نیز به عنوان یک عنصر عمومی، علاوه بر نقش اقتصادی، محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورش ها و اعتصاب ها، سیاست مداری ها، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی نیز بوده است، و گاهی اوقات، نقش مکان امنیتی را نیز ایفا کرده است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
در ایران، بازارهای شهرهای قدیمی و تاریخی، به نظر "کارلاسرنا" سیاح ایتالیایی: محل ملاقات عمومی است، که در آن، معامله می کنند، و درباره ی مسائل خصوصی یا تجاری سخن می گویند، و در امور عمومی یا دولتی به بحث و نظر می پردازند؛ به نظر وی در یک کلمه، بازار هم مرکز معاملات است، و هم مجلس شورا. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
براساس ویژگی های معماری بازار و مکان یابی آن؛ علاوه بر رفع نیازهای مردم در شهرها، به جنبه های معنوی، شخصیت انسانی و اخلاقی جامعه هم توجه لازم می شد، به طوری که می توان گفت بازار سرپوشیده شهرهای ایران با اقلیم های متفاوت، هنوز هم مناسب ترین محل برای پیشه ور و خریدار ایرانی است. رقابت سالم میان فروشندگان، قدرت انتخاب برای مشتری به خصوص در راسته بازارها، تقویت بعد معنوی و اسلامی و تشریک مساعی و نوع دوستی به واسطه مجاورت با مساجد و به خصوص مسجد جامع، تامین آسایش و امنیت مردم و به خصوص زنان، به دلیل احساس مسوولیت فروشندگان در قبال خریدار، احساس انس و الفت به رسم برادری میان فروشنده و خریدار، که شاید همه به این دلیل است که فضای بازار،
ارزش هایی را به مردم عرضه می داشت، و کماکان این ارزش ها در بازارهای قدیم وجود دارد. یکی دیگر از عناصر عمومی بافت قدیم، حمام یا گرمابه بوده است. وجود گرمابه های بسیار، در محلات مختلف، نشان از اهمیت دادن ایرانیان به پاکیزگی دارد که البته پس از اسلام، بیشتر مشهود شده است. "کارکرد گرمابه به نظافت تن محدود نمی شده است. گرمابه، محل گردهمآیی اقشار مختلف اجتماعی است. که محل ورودی و خروجی آقایان و خانم ها جدا بوده و مکان هایی هم جهت تعامل هر چه بهتر آنان در نظر گرفته شده بود، به همین خاطر است که مردم و به خصوص زنان، ساعت ها با رغبت در حمام به گفت و گو می پرداختند، و مراسمی چون حنابندان، حمام عروس و حمام زایمان و غیره را انجام می دادند". به این ترتیب در گذشته، حمام هم به بعد جسمانی انسان ها توجه داشته است، و هم به روح انسان به طوری که حمام ها فضایی را داشتند که یک فرد زمانی که از حمام می آمد سریع به محیط بیرونی نمی رسید بلکه این فضا را با یک فاصله زمانی طی می کرد و این از بیماری فرد جلوگیری میکرد که نشان دهنده توجه به سلامت افراد داشته است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
در ساخت حمام، مسائل اعتقادی هم از نظر دور نمی ماند، و به "دلیل عدم استفاده از آب غصبی، حتی اگر حمام در کنار قنات هم بود، چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می کردند" . ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
میدان نیز یکی از عناصر عمومی شهرهای قدیمی به شمار می آید که به عنوان مثال، میدان نقش جهان اصفهان را در زمره ی میادینی می شمارند که "نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهری و محله ای را داشته است. این میدان، از نظر کالبدی، جزیی از ساخت فضایی شهر به شمار می رود، و از نظر اجتماعی، این مجموعه در روح و روان شهروندان جای داشته، و تکیه گاه شهروندان ایرانی بوده است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
به نظر برخی کارشناسان شهرسازی، این که میدان نقش جهان با 520 متر طول و 152 متر عرض، یعنی یک و نیم کیلومتر بدنه، فقط در چهار نقطه شکسته می شود؛ نهایت تواضع و خویشتن داری معمار این میدان در برابر هیجان های غیر اصولی را نشان می دهد، و در سایه ی همین اصول است که معماری، تکوین می یابد، و به ارث می رسد، تفکر پیشینیان، سرمایه های فکری بعدی می شوند، و این، جز با یک جریان مداوم، پیوسته و با اصول مدون شده، امکان پذیر نیست. باید ارتباط میان اجزاء و عناصر شهر، اعم از مادی و غیر مادی، که با تغییر یکی، یک یا چند عنصر دیگر، دست خوش تغییر می شود، نیز مورد توجه قرار گیرد تا از دخالت های نابه جا در بافت قدیم خودداری شود. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
حال با توجه به این که بافت قدیم، معمولا برای شهرداری ها یک مانع جدی در تغییر و تحول به شمار می آید؛ اما از نقطه نظر دانشگاهی، یک کتاب پژوهشی محسوب می شود؛ یعنی همان طور که طرح یک پرسش و رسانیدن آن به پاسخ، کاری است که در یک کتاب اتفاق می افتد، همین خصوصیت، در مجموعه بناهای تاریخی هم وجود دارد. این خصوصیت، روندی را که برای رسیدن از یک سوال به یک جواب در زمان خودش طی کرده است، به ما می نمایاند، و روشن می کند. یعنی هر اثر هنری، حرف هایی برای گفتن دارد، آن هم حرف هایی که دست نخورده، و قابل اطمینان است؛ اما نکته ی قابل توجه آن است که تنها صاحبان بینایی، قدرت خواندن این کتاب را دارند. هر بیگانه و غریبه ای راه به این مجموعه پیدا نمی کند. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
33-2-1 چگونگی تغییر و تحولات بافت قدیم:
دخالت در بافت قدیمی از زمان انقلاب صنعتی و ورود اتومبیل به داخل بافت های شهری و رشد جمعیت شهر بیشتر شد، و تقریباً همه ی کشورهای دنیا را تحت تاثیر قرار داد، با این تفاوت که کشورهای توسعه یافته، رشد فزاینده جمعیت را نداشتند، و هم چنین اتومبیل هایی را طراحی کردند که سازگار بیشتری با بافت های قدیمی آن ها داشته باشد. در این میان، همه ی شهرهای ایران، کم و بیش دچار تغییر و تحولاتی شدند؛ اما این تحولات در شهرهای مهاجرپذیر و صنعتی مانند اصفهان چندین برابر بیشتر بوده است. به طوری که یکی از مسوولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در توصیفی که از اصفهان دارد چنین
می گوید: "اصفهان تا چند دهه ی پیش یک موزه بزرگ تاریخی – فرهنگی بود که انسان ها نیز در آن زندگی می کردند؛ اما امروزه یک شهر صنعتی شده است که از قضا تعدادی آثار تاریخی را نیز در خود جای داده است". ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
تخریب یا تحولات بافت قدیم با نظریات متفاوتی مواجه است، برخی، اعتقاد دارند بافت قدیم از دو بخش فرسوده و باارزش تشکیل شده است، و به همان نسبت که بر حفظ و نگه داری بخش باارزش تاکید دارند، بر تخریب بخش فرسوده، اصرار می ورزند. عده ای دیگر، بافت قدیم را حاوی پیشینه ی تاریخی و فرهنگی
می دانند که تخریب آن به معنای از بین بردن آن تاریخ، و نهایتا بی هویتی است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
اما گروهی معتقدند که تخریب آثار هم در صورتی که ذهن جامعه بیدار باشد، باعث بی هویتی کامل
نمی شود، و خاطرات آن همیشه زنده است؛ زیرا گذشته، هرگز نمی میرد؛ بلکه پیوسته، جزء هستی است.
به نظر می رسد این دسته از کارشناسان، به نقش کلیدی تاریخ توجه دارند، و می گویند: تاریخ، باید نقش مهمی را بازی کند، و عوامل وجودی فراموش شده شهرهای ما را آشکار کند؛ چرا که اصولا یکی از وظایف تاریخ این است که ما را یاری کند تا فضای وسیع تری از بینش و حواس زندگی کنیم. اما باید توجه داشت که یکی از ابزارهای لازم برای تاریخ و مورخان که به این وظیفه، جامه عمل بپوشانند، وجود همین بناهای تاریخی و قدیمی است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
این اختلاف نظرها به دستگاه های دولتی مربوطه، مانند شهرداری و سازمان میراث فرهنگی و جهانگردی نیز نفوذ یافته است. آنان برای به نتیجه رساندن اعتقاد خود، با یکدیگر رقابت می کنند؛ چنان که در اصفهان، جهت تعریض خیابان حکیم، اقدام به تخریب حمام خسروآقا کردند، و پس از اعتراض سازمان های دیگری چون میراث فرهنگی، و دوستداران میراث کهن، تصمیم به بازسازی این بنای تخریب شده، براساس ویرانه های باقی مانده، و مطابق با طرح های موجود آن گرفتند! البته مردود شمردن تغییر و تحول در بافت های قدیمی، منطقی نیست؛ اما باید به ارتباط صحیح، میان سنت و مدرنیته تاکید داشته باشیم و بدانیم، همین ابنیهی دوره ی صفویه که در زمان ما قدیمی به شمار می آید، در عصر شاه عباس، نوین بوده است، و باید در کنار بناهای تاریخی آن زمان که در دوره ی سلجوقیان ساخته شده بود از جمله مسجد جامع قرار گیرد؛ اما سعی بر آن بوده است که میان این دو بافت قدیم و جدید، ارتباط منطقی و اصولی برقرار شود؛ نه این که مانند عصر حاضر با ساختن برج جهان نما، بنا به تعبیری "خاری بر چشم نقش جهان بنشانیم". ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
به نظر می رسد برای این که هر گونه دخالت در بافت قدیم، تابع اصول و قوانین انسانی باشد باید نظام این بافت را جست و جو کنیم و باید خود، سابقه ی زندگی در این بافت را داشته باشیم.باید با انسان های آن بافت، الفت داشته باشیم، و با شان انسانی آن بافت، تماس برقرار کنیم، و بالاخره به کار اجرایی خود، روند انسانی ببخشیم. (نقل به مضمون: مجابی، سال1387،ص 143)
"در ایجاد ارتباط و پیوند میان سنت و مدرنیته در معماری و شهرسازی، از تاثیر احساس بر زندگی انسان نباید غافل بود؛ تاثیری که اگر چه ممکن است تعیین آن در برخی زمان ها آسان نباشد؛ اما به خصوص در شکل دادن فرهنگ کنونی ما واجد اهمیت و معنای فراوان است"(گیدن،1365، ص 679)
توجه به فرهنگ و سنن، در شهرسازی دنیا مورد توجه قرار گرفته است، به ویژه با به وجود آمدن تفکر پست مدرنیسم، اغلب معتقدان به این مکتب، نسبت به شیوه های جدید شهرسازی، اظهار عدم تمایل می کنند.
"عده ای از معماران متعهد عصر حاضر در هند، می کوشند تا معماری معاصر را به گونه ای تغییر دهند که هم دارای محتوای فرهنگی و تاریخی، و هم پاسخ گوی نیاز قرن بیست و یکم باشد" .
راج روال در سال 1364 نوشت: "تلاش نسل ما، ایجاد ارتباط بین معماری گذشته و دوران معاصر، با حفظ زنجیره آن است".( روال، 1379، صص 58 – 61)
اما از این بحث نتیجه می گیریم؛ عناصر و اجزای شهرهای تاریخی و بافت قدیم، حاوی اطلاعاتی است که نقش فرهنگی این عناصر را در ارتباط با دیگر نقش ها بر ما آشکار می سازد، و مشخص می کند که گذشتگان ما بدون تفکر، اقدام به ساخت و ساز نکرده اند، و برای هر گونه معماری؛ توجیه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاسی وجود داشته است. در این میان، نقش مردم و خواسته های اعتقادی و فرهنگی بسیار کلیدی بوده است، و ضمن این که از تجربیات پیشینیان خود استفاده می کردند، از خلاقیت و ابتکار هم دور نبوده اند.ارتباط میان اجزاء و عناصر شهری در ساخت و سازهای گذشته، بیشتر مورد توجه قرار
می گرفته است، و هر گونه تحولی، بدون در نظر گرفتن اجزای دیگر، مورد نظر نبوده است. امروز نیز جهت حفظ فرهنگ، باید معماری سنتی را بررسی کرد، و عناصر و عوامل آن را شناخت، و با زبان و بیان معاصر به آن پرداخت. وجود عناصر تاریخی در بافت قدیم، مزایایی فراتر از انتقال فرهنگ دارد که با بحث و بررسی دانشجویان و محققان در این زمینه، و ترغیب مردم در مشارکت در حفظ این بناهای قدیمی-تاریخی، به مزایای عدیده آن دست خواهیم یافت. به طور کلی بافت قدیمی شهرهای تاریخی ایران، قادرند تا ویژگی های هنری و تاریخی کشور را به تصویر کشند، و آداب و سنن و فرهنگ جامعه را در قالب بناها و اجزاء و عناصر قدیمی-تاریخی، به معرض نمایش گذارند؛ اما این بافت، امروزه با مشکلات عدیده ای نیز روبه رو است که به طور کلی می توان به مشکلات رفاهی – عمرانی، مانند عدم دسترسی؛ فقدان تسهیلات شهری و مشکلات اجتماعی، مانند مهاجرنشینی بافت قدیم؛ اعتیاد، بزهکاری و … اشاره کرد. برخی از کارشناسان و مسوولان شهر، راه مقابله با این مشکلات را در تغییر و تحولات بافت قدیم دیده اند، و برخی به خاطر اهمیت فرهنگی – تاریخی این بخش از شهر، با هر گونه تغییری مخالفت می کنند. همین امر منجر به بروز اختلافات اساسی میان سازمان های مختلف شهر در این مورد شده است. ( دهقان نژاد،1389،سایت فرهنگی-هنری راسخون)
34-2 مدل SWO:
در زمینه تحلیل مدیریت گردشگری شهری مدل های مختلفی را می توان مورد استفاده قرار داد. در میان مدلهای کیفی، کارآمدترین مدل، مدلSWOT است. این مدل در واقع حروف اختصاری چهار عامل تحلیلی دراینمدلمطرحمیباشند.
کهعبارتاستازقوتها(strengths)ضعفها(weaknesses)فرصتها(opportunities)،تهدیدها(threuts)میباشد. در واقع تحلیل قوتها و ضعفها در محیط درونی و تحلیل فرصتها و تهدیدها از محیط بیرونی جریانی نظامند است که به ارائه پشتیبانی برای موقعیت تصمیم گیری می پردازد شکل دهنده مدل کیفی(SWOT) میباشند.( wheelen.1995.341).
این مدل می تواند یک مرحله اولیه از یک تحلیل با هدف نهایی ارائه و اتخاذ سیاستهای لازم برای تناسب میان عوامل داخلی و خارجی باشد.(kajanus.2000.718).
وقتیSWOT کاملاً به کار می رود می تواند پایهای مناسب برای فرمولبندی سیاست و خطی مشی ارائه دهد. (mcdonalo.1993.143).
آنالیز قوتها و ضعفها و فرصتها-تهدیدها شکل بندی اهداف مقدماتی تا استراتژی توسعه و یک
رتبه بندی مقدماتی از اقداماتی را به دست میدهد که دستیابی به اهداف کوتاه مدت، میان مدت و
بلند مدت را تسهیل می نماید. شکل ( 3-2 )به صورت شماتیک چهارچوب روش SWOT را نشان میدهد.

شکل شماره3-2 : ماتریس SWOT و نحوه تعیین استراتژی

ماخذ:افتخاری و مهدوی، سال 1385، ص9
که این مدل پس از بررسی درونی به ارزیابی فرصت ها و تهدیدات محیط بیرونی پرداخته و بررسی بیرونی مواردیچون شرایطاقتصادی،سیاسی،فرهنگی…رامشخصمیسازد.هنرمدیریتاستراتژیک در آن است که بتواند بهترین ترکیب را ،که حاصل این بررسی هاست ، برای برنامه ریزی به دست آورد. در شکل زیر چهار حالت در برنامه ریزی استراتژیک نشان داده شده اند. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
شکل شماره4-2:ارزیابیدرونیوبیرونیمدل

ماخذ: (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
همانگونه که در شکل بالا دیده میشود در*حالت اول که سازمان از قوت های درونی برخوردار و محیط بیرونی نیز فرصت هایی را در اختیار سازمان قرار داده است، بهترین شرایط برای بهره برداری وجود دارد و سازمان می تواند از این موقعیت نهایت استفاده را به عمل آورد. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
*درحالتدومکهسازماندارایضعفهایی،امامحیطمهیاوآمادهبهرهبرداری(در محیط فرصت هایی برای سازمان وجود دارد)، مدیریت باید با تغییر در نوع خدمت یا کالای خود از محیط مساعد استفاده کند و بر ضعف های سازمان خود فائق آید . به عنوان مثال سازمانی که دچار ضعف مالی است ، ولی در محیط آن مشتریانی وجود دارند که از مشترک کردن مشتریان و دریافت مبلغی از پیش ، بر مشکلات مالی غلبه کند. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
*در حالت سوم ، که سازمان از قوت های کافی برخوردار است، اما محیط مساعد نیست باید ترتیبی اتخاذ شود که تهدیدات محیط به فرصت بدل شوند و زیانی را متوجه سازمان نسازند. فرضاً سازمانی به علت بالا بودن بهای خدمات یا کالای خود و محیطی که در آن درآمد مشتریان کاهش یافته است، در وضعیت سوم قرار دارد . این سازمان میتواند با فروش اقساطی این مشکل را حل و از محیط نامساعد ، فرصت هایی را برای خود ایجاد کند، زیرا کسانی که درآمدی پایین دارند از این نوع فروش زیاد استقبال خواهند کرد. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
*در حالت چهارم که سازمان ضعف دارد و محیط نیز تهدید آمیز است ، سازمان باید از فعالیت فعلی صرف نظر کند و در پی آن باشد که با محصولی متفاوت ، در بازاری دیگر به کار خود ادامه دهد.بدین ترتیب مدیریت با بررس های درونی و بیرونی در مدل SWOT ، استراتژی های سازمان را به طور واقعی و با توجه به امکانات درونی و فرصت های بیرونی تنظیم و آینده چهارگانه و تعیین ضعف ها و قوت ها و فرصت ها و تهدیدات صرفاً با اظهار نظر مسئولان و مدیران صورت نمیگیرد، بلکه با کسب اطلاعات و آمار دقیق و مستند کارشناسانه وبدون جهت گیری خاص و پیش داوری این حالات تعریف میشود.شمای ساده شده برنامه ریزی استراتژیک با استفاده از روش SWOT در شکل زیر آمده است. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
تصویر شماره5-2: شمای برنامه ریزی استراتژیک با استفاده از swot

ماخذ: (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)
با توجه به شکل بالا ابتدا چشم انداز آینده سازمان مشخص میشود ، یعنی ، روشن میشود سازمان در آینده به کجا خواهد رفت و در چه زمینه هایی فعالیت خواهد کرد سپس ماموریت سازمان یا رسالت آن ، با توجه به چشم انداز ، تعیین میشود و بررسی های درونی و بیرونی به منظور کسب اطمینان از تحقق رسالت به عمل می آید . پس از آن اگر لازم باشد تغییراتی در رسالت داده و به تعیین جهت گیری های استراتژیک سازمان اقدام می شود. (کاویانی،1389،سایت مدیریت MBA)

منابع و ماخذ
1. آمارنامه سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان ، سال 1385.
2. احمدپناهی، علی. سال 1388. تاریخ قومس ، سایت ویکی پدیا.
3. ارمغان، سیمین. سال 1386. کتاب توریسم و نقش آن در جغرافیا، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر.
4. الوانی، سید مهدی. دهشتی، زهره. سال 1373. اصول و مبانی جهانگردی، انتشارات بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، تهران.
5. اداره هواشناسی استان سمنان، سال 1386. پهنه بندی اقلیمی استان، جلد سوم.
6. افتخاری و مهدوی،سال 1385،مداخله در بافت های قدیمی و فرسوده شهری (سابقه و زمینه ها) ویژه نامه شماره 14 شهرداریهای وزارت کشور، سازمان شهرداری ها.
7. بختیاری، سعید. سال 1381،کتاب اطلس راه های ایران (موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی).
8. بنی اسدی، علی، سال 1372،سیمای استان سمنان، انتشارات مرکز آمار ایران، تهران.
9. پاپلی یزدی، محمدحسین. سقایی، مهدی. سال 1385. گردشگری (ماهیت و مفاهیم). انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10. تقوایی،مسعود، احمدی،عبدالحسین. سال 1382، تعیین و تحلیلی سطوح برخورداری شهرستان ها و روستاها و بخشهای استان کرمانشاه، فصلنامه روستا و توسعه، انتشارات مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی. سال ششم. شماره 1 و 2.
11. توسلی، محمود، سال 1387،فصلنامه عمران و بهسازی شهری، هفت شهر، وزارت مسکن و شهرسازی شماره 2.
12. جداری عیوضی، جمشید. سال 1373. مبانی جغرافیای آبها، انتشارات دانشگاه پیام نور.
13. جداری عیوضی، جمشید. سال 1383. ژئوموفولوژی ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور.
14. جوان،جعفر.تابستان سال1379.فصلنامه جمعیت وتوسعه.انتشارات سازمان ثبت احوال کشور.شماره 32
15. جهان دوست،رسول(کارشناسی ارشد جغرافیا دانشگاه تهران)،کوهستانی،قاسم(کارشناسی ارشد عمران دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی)،سال1387، گردشگری شهر و آثار آن بر سیما و فضای شهری، سایت مباحث علم جغرافیا.
16. حقیقت، عبدالرفیع. بهمن ماه سال 1362. کتاب تاریخ قومس. چاپ کادیان.
17. حافظ نیا، محمدرضا. سال 1383. مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت.
18. حبیبی، سید محسن. سال 1387. کتاب از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن و تفکر و تاثر)، انتشارات دانشگاه تهران.
19. خدادادی،راحله،سال 1388،طرح پژوهشی بررسی تغییرات جمعیتی شهرستان سمنان، مشاور: یوسفعلی زیاری، باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان.
20. خیرالدین،علی، بیست و ششم بهمن سال1386.همایش ملی توانمندیها و موانع وراهکارهای توسعه گردشگری استان سمنان ، با همکاری سازمان میراث فرهنگی،دانشگاه سمنان.
21. دامغانیان، حسین. بیست و ششم بهمن ماه سال 1386، همایش ملی توانمندی ها و راهکارهای توسعه گردشگری استان سمنان، با همکاری سازمان میراث فرهنگی. دانشگاه سمنان.
22. دهقان نژاد، فاطمه. سال 1389. بافت قدیم فرهنگ نامه آموختنی یا واژگان درهم ریخته، دور ریختنی. سایت موسسه فرهنگی هنری راسخون.
23. رسولی، محمد. سال 1376، مجموعه مقالات چهاردهمین همایش تخصصی بافت های شهری و بهسازی و نوسازی بافت قدیم. وزارت مسکن و شهرسازی.
24. رضوانی، علی اصغر. سال 1381،جغرافیا و صنعت توریسم،انتشارات پیام نور.
25. رومینا، نادیا. سال 1384. پایان نامه کارشناسی ارشد؛بررسی تحولات کاربری زمین در بافت قدیم (مطالعه موردی شهر سمنان)،راهنما؛ یوسفعلی زیاری، مشاور؛زینب کرکه آبادی.
26. روزنامههمشهری،چهارشنبهبیستونهممهرماه1389،تعریفتوریست، سایتwww.hamshahrionline.com
27. روزنامه مستقل صبح ایران ،13 تیرماه سال 1386 ،آفرینش سنندج،خبرنگار آفرینش.
28. روال، راج، زمستان 1379. معماری از بطن جامعه و مردم برمی خیزد،مجله آبادی. سال هفتم. شماره 27 و 28، ویژه جشنواره ساختمان.
29. رهنمایی، محمدتقی. سال 1369. پلی کپی. جغرافیای اوقات فراغت و جهانگردی، جغرافیای دانشگاه تهران.
30. رهنمایی، محمدتقی،سال1374، توسعه بافت قدیم شهری (مفاهیم، سابقه و راهبردها)، مجموعه مقالات دومین سمینار مسکن، وزارت مسکن و شهرسازی.
31. سازمان هواشناسی کشور،سال 1387 و اداره کل هواشناسی استان سمنان.
32. سازمان میراث فرهنگی دزفول ، سال 1389،سایت دزفول شناسی،سایت avaei.ir
33. سالنامه آماری استان سمنان،سال 1387، معاونت برنامه ریزی، برنامه و بودجه استانداری سمنان. (نوشته:ابوالفضل سمنانی)
34. سالنامه آماری استان سمنان، سال 1345 تا 1387، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان سمنان.
35. سایت جاذبه های گردشگری،سه شنبه دوازدهم دی ماه 1385، تاریخچه صنعت جهانی توریسم،وبلاگ پشتیبانی مقالات و متنهای وبلاگ اصلی موسسه گردشگری شیوار کوهستان.
36. سایت www.jamejamonline.ir. سال 1389.
37. سقایی، مهدی. دوازدهم اکتبر سال 2009، صنعت گردشگری ، سایت مطالعات گردشگری.
38. سیمای استان سمنان، سال 1381،جلد دوم،دفتر معاونت و برنامه ریزی استانداری سمنان.
39. سازمان مسکن و شهرسازی. سال 1387. (نقشه ها)
40. شرکت آب شهر سمنان،سال 1388.
41. شفقی، علی، سال 1376، راهکارهای توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران. جلد یک. کیش.
42. شکویی، حسین. سال 1354. مقدمه ای بر جغرافیای جهانگردی، انتشارات تحقیقات اجتماعی، تهران.
43. شکوئی، حسین. سال 1377. اندیشه های نو در جغرافیا. تهران سازمان گیتاشناسی.
44. صادقی، حمیدرضا. سال 1388،شهردار نیاسر کاشان، کتاب نیاسر در کهن باغ شهر ایران. انتشارات میردشتی.
45. صیادجو، علی، سال89-88، پایان نامه کارشناسی ارشد؛ نقش اقتصادی تعاونی در توسعه پایدار روستاها (مطالعه موردی شهرستان سمنان)،راهنما؛عباس ارغان، مشاور؛ عباس بخشنده نصرت ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان.
46. ضرغام، حمید،سال 1376،راهکارهای توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران. جلد یک. کیش.
46-طاسیان، محمدجواد، سال 1383، میزگرد بحران بافتهای قدیمی و فرسوده شهری، ویژه نامه شماره 14 شهرداری، وزارت کشور، سازمان شهرداریها.
47. طرح جامع گردشگری استان سمنان. سال 1385. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
48. طرح جامع شهرستان سمنان. سال 1374. اداره کل مسکن و شهرسازی استان سمنان. جلد دوم.
49. طرح توسعه عمران و حوزه نفوذ (جامع شهر سمنان) ، سال 1388،مهندسین مشاور معمار و شهرساز.
50. عظیمی،محمدرضا، سال 1388. توریسم و نقش آن در توسعه شهری و وظایف شهرها در برابر آن،سایت صنعت توریسم.
51. فرزین، محمدرضا. سال 1383 و 1387. اقتصاد گردشگری، شرکت چاپ و نشر بازرگانی وابسته به موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
46-فرزام،فرهاد،سال1376،مجموعه مقالات چهارمین همایش تخصصی بافتهای شهری،وزارت مسکن وشهرسازی.
52. فلامکی، محمدمنصور، سال 1380 باز زنده سازی بناها وفضاهای کهن شهری. انتشارات دانشگاه تهران.
53.
54. قبادیان،امیر،سال 1385،بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران،سایت روزنامه مردم سالاری،توسعه میراث فرهنگی و گردشگری.
55. کاظمی،مهدی، سال 1385،مدیریت گردشگری،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
56. کاویانی. نوزدهم آبان ماه سال 1389، سایت مدیریت MBA و تحلیل روش SWOT در برنامه ریزی استراتژیک و مدل SWOT.
57. کیدن، زیکفرید، سال 1365،فضا؛زمان و معماری. ترجمه منوچهر مزینی، تهران،چاپ سوم.
58. گلی، علی. بیست و یکم مهرماه سال 1387،نگاهی به وضعیت گردشگری در ایران و جهان، سایت آفتاب.
59. گلی،علی،سقایی،مهدی،عزتاللهمافی،نوزدهممهرماهسال1388، کاربرد مدل MS_SWOT در مدیریت گردشگری، مطالعه موردی کلانشهر مشهد، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 14.
60. گلی، علی. سی و یکم شهریورماه سال 1388،توریسم و جایگاه توریسم ایران، آن، سایت سیاحت جهانگردی و توریسم.
61. مرکز آمار ایران. سال 1386. اصول و مبانی جغرافیای جمعیت تهران. نشر قومس. چاپ دهم.
62. مرکز آمار ایران، سال 1385، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن. معاونت برنامه ریزی و استانداری سمنان.
63. مشهدیزاده دهاقانی، ناصر. سال 1374. تحلیل ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران. انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران. چاپ بهمن.
59-مجابی، سید مهدی. سال 1387، انسان اجتماعی و بافت قدیم، انسان اقتصادی و کلانشهر، خلاصه مقالات سمینار تداوم حیات در بافت قدیم شهرهای ایران. دانشکده معماری و شهرسازی، گروه مرمت و احیای ابنیه و بافتها
64. مخلصی، محمدعلی. چاپ جدید سال1388، کتاب آثار تاریخی سمنان.
65. مهندسین مشاور آرمانشهر، سال 1388،طرح جامع شهرستان سمنان،کارفرما سازمان مسکن و شهرسازی شهرستان سمنان.
66. مهندسی مشاور پارت، سال 1370، دفتر فنی استانداری سمنان. طرح جامع شهرستان سمنان،شاهرود.
63.مهندسین مشاور ایوان نقش جهان،سال 1388، مدیرعامل ناصر مشهدیزاده، طرح ساماندهی بافت فرسوده شهر سمنان، کارفرما؛ سازمان میراث فرهنگی. جلد اول و دوم.
67. مهندسین مشاور طالش. سال 1373. چگونگی مداخله و مواجهه با بناهای تاریخی و مراکز شهری جهان.
68. منشی زاده، رحمت ا…. سال 1376، اصول و مبانی جهانگردی، انتشارات سمت.
69. منصوری، سید امیر. سال 1383،پایان نامه کارشناسی ارشد؛ بررسی و شناخت اثرات توسعه شهر سمنان بر محیط دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان. راهنما: یوسفعلی زیاری، مشاور: زینب کرکه آبادی.
70. مومن لو، علی. بیست و هفتم بهمن ماه سال 1388، ضمانت و توسعه پایدار گردشگری شهری با حفاظت بافتهای تاریخی ،سایت ایرانمهران.
71. میرزایی،حسین.بیست ویکم اسفندماه سال1387، سایت جغرافیا و برنامه ریزی شهری،گردشگری و احیاءبافت تاریخی.
72. نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن. سال 1385
73. نوبخت، محمدباقر. پیروز، الهام. سال 1387،توسعه صنعت گردشگری در ایران؛موانع و راهکارها، انتشارات معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی.
74. نوری نسب، جعفر. سال 1387،پایان نامه کارشناسی ارشد: تغییر الگوی کشت در روستای دهستان خرمارود شمالی، راهنما: عباس بخشنده نصرت، مشاور: عباس ارغان.
75. ورجاوند، پرویز، سال 1387، آب انبارها در ایران و قسمت های مختلف آب انبارها ، سایت ویکی پدیا.
76. هنرپرور، عماد. ششم اردیبهشت 1389.گردشگریدر ایران گردآوریمقالات وگزارش و اخبار گردشگری. www.business_iran.persianblog.ir
77. یزدانی، مائده. سال 1386، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته معماری، راهنما،سید امیر منصوری، نقاط ضعف راهکارهای احیای بافت تاریخی، دانشگاه علم و صنعت ایران .

منابع لاتین:

78. Business policy (5th EDI) reading, MA-Addison Wesley
79. A model for creating innovative strategies for an enterprise and its application to a rural enterprise management passion 38 (10)
80. McDonald, M.H.B. (1993) the marketing planner, Oxford: Butter Worth-
81. Kajanus.2000.Heinemann
82. WHEELEN, T.L.HUNGER, J.D. 1995. Strategic management KAJANUS, M. 2000
83. Swar brook, John, 1998 sustainable tourism