مبانی نظری گردشگری، تعریف و مفاهیم گردشگری

مبانی نظری گردشگری، تعریف و مفاهیم گردشگری
2-1- پیشینه تحقیق 7
2-2- گردشگری 9
2-2-1- گردشگری از نظر لغوی 9
2-2-2- واژه توریسم 9
2-3- تعریف و مفاهیم گردشگری 10
2-3-1- گردشگری 10
2-3-2- گردشگری داخلی (یا بومی) 11
2-3-3- گردشگری خارجی(یا بین المللی) 11
2-3-4- گردشگری از بعد جغرافیایی 11
2-3-5- گردشگری از بعد اجتماعی 11
2-4- فواید گردشگری 11
2-4-1- فرهنگی و اجتماعی 11
2-4-2- اقتصادی 12
2-5- گردشگری در جهان 12
2-5-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان 12
2-6- گردشگری در جهان 13
2-6-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان 13
2-6-2- گردشگری در دوران قرون وسطی 14
2-6-3- گردشگری در دوران رنسانس 15
2-6-4- گردشگری در دوران انقلاب صنعتی و بعد از آن 15
2-6-5- گردشگری در ایران 16
2-6-6- روند توسعه گردشگری در ایران قبل و بعد از انقلاب 16
2-7- روند شکل گیری گردشگری در گیلان 18
2-8- رابطه ی جغرافیا و فعالیت های گردشگری 18
2-9- اشکال عمده توریسم 19
2-10- انواع توریسم 19
2-11- مفهوم توسعه 20
2-12- تئوری قطب رشد 20
2-13- توسعه پایدار 21
2-14-تاریخچه سیستم توزیع محصولات و خدمات گردشگرى 22
2-15- تاریخچه شرکت هاى خدمات مسافرتى در ایران 23
2-16- فدارسیون بین المللى اتحادیه آژانس هاى مسافرتى(UFTAA) 24
2-17- سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى و شوراى عالى میراث فرهنگى و گردشگرى 25
2-18- انواع فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى 25
2-18-1- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى برحسب نوع مجوز 25
2-18-2- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى بر حسب بعد سازمانى 26
2-18-3- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى برحسب سطح فعالیت 28
2-18-4- کارگزاران مسافرتى(آژانس ها یا سفرگذارى ها) 29
2-19- ساختار شرکت هاى خدمات مسافرتى 29
2-19-1- واحد فروش و بازاریابى 29
2-19-2- واحد عملیات 30
2-19-3- واحد ذخیره ی جا 30
2-19-4- واحد ادارى و اجرایى 30
2-19-5- واحد محاسبات و امور مالى 30
2-19- کارکنان شاغل در واحدهاى خدمات مسافرتى 31
2-19-1- مدیرعامل 31
2-19-2- مدیر فنى 31
2-19-3- مدیر تور 32
2-20- تور و اجزاى آن 32
2-21- راهنمای تور 34
2-22- اهمیت راهنمایان در تورهاى گردشگرى 34
2-23- مسئولیت ها و وظایف راهنما 34
2-24- فرایند اجراى تور 35
2-25- انواع سفرهاى گروهى که در داخل کشور برگزار مى شود 36
2-25-1- سفرهاى طبیعت گرا 36
2-25-2- طبیعت گردى و راهنماى کویر 37
2-26- دستورالعمل هاى ویژه برگزارکنندگان تور طبیعت 38

2-1- پیشینه تحقیق
با وجود تحقیقاتی که در ارتباط با گردشگری صورت گرفته است، در زمینه تحقیق حاضر، کتابی مدون موجود نمی باشد ولی می توان به چند کتاب و مقاله در ارتباط با گردشگری و توریسم، به شرح ذیل اشاره نمود:
"فوتیس کیلیپیریسو استلا زارداوا" در سال2012 در مقاله ای با عنوان "توسعه گردشگری پایدار در یک محیط رو به تغییر" موضوعات مربوط به سازمان های گردشگری(آژانس های مسافرتی و سازمان های میهمان نوازی) را مورد بررسی قرار داد. آگاهی نسبت به مساله گردشگری انبوه، محققان را به سمت گردشگری و محیط و نیز استفاده از روش ها و سیاست های قبلی توسعه توریسم سوق می دهد. مدیران، محققان، اساتید دانشگاهی، برنامه ریزان، متصدیان تور و مجامع بین المللی همانند UNEP و سازمان گردشگری جهانی به واسطه تضاد میان گردشگری انبوه و محیط به دنبال توسعه اشکال جدید گردشگری؛ بویژه برنامه های منتهی شده به حذف اثر گردشگری بر محیط، حفظ مزایای ملی و محلی توریسم هستند. لذا به دلیل وجود مسایل آلایندگی سازمان های ذیربط(یعنی آژانس های مسافرتی، متصدیان تور، هتل ها و سایر سازمان های میهمان نوازی و …)، این روش ها نقش چندانی در حل معضلات نداشته و به عنوان یک راه حل جامع محسوب نمی شوند.
"کرنل نیکول جوکان"، "میهالا سابینا جاکان" در سال2013 در مقاله ای با عنوان "گردشگری و مسافرت در راستای توسعه اقتصادی" نوشته است: امروزه اکثر کشورها به دنبال غلبه بر تاثیرات مغایر بحران هایی هستند که در شناسایی موقعیت شان به دلیل رکود شدید و وخیم تر شدن شرایط اقتصادی با شکست مواجه هستند. گردشگری یکی از ارکانی است که باید از سوی دولت ها در سرتاسر جهان(به عنوان یک راه حل در تقویت رشد اقتصادی) مورد حمایت و پشتیبانی قرار بگیرد.
"رنجبریان"(1379)، در کتابی با عنوان "برنامه ریزی توریسم در سطح ملی و منطقه ای"، به بررسی اهمیت و شیوه های برنامه ریزی گردشگری پرداخته و فرایند برنامه ریزی گردشگر را ترسیم نموده، و چنین نتیجه گرفته که اتخاذ روشی منسجم و حفظ توازن میان عوامل اقتصادی، زیست محیطی، فرهنگی و اجتماعی برای برنامه ریزی در امر گردشگری گامی مهم و اساسی است.
"خاکساری"(1382)، در مجموعه مقالات بررسی سیاست ها و برنامه های توسعه گردشگری در جمهوری اسلامی ایران، پیرامون برنامه ریزی توسعه گردشگری، معتقد است که امروز همه ی کشورها، اعم از توسعه یافته و در حال توسعه و حتی کشورهای عقب مانده پذیرفته اند که هر توسعه ای تنها با برنامه ریزی امکان پذیر است. این موضوع بخصوص در ارتباط با توسعه پایدار بیشتر اهمیت می یابد. توسعه گردشگری پایدار، به دلیل اهمیت آن و تاثیرات بالقوه مثبت و منفی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و زیست محیطی که می تواند داشته باشد، بدون برنامه ریزی امکانپذیر و دست یافتنی نخواهد بود.
"نظری نژاد" و دیگران(1383)، در کتاب "نقش میراث فرهنگی و صنعت گردشگری در توسعه کشور و معرفی اولویت ها"، ایران را یکی از متمدن ترین کشورهای دنیا می داند که ابنیه تاریخی، بناهای فرهنگی و جاذبه های توریستی آن در همه کشورهای دنیا از شهرت بسیار بالایی برخوردار است و بسیاری از توریست های جهانی را برای مسافرت به این کشور ترغیب و تشویق می کند.
"نظری"(1388)، در پایان نامه خود تحت عنوان "برنامه ریزی توسعه توریسم در شهرستان مشکین شهر" با استفاده از مدل تحلیلی SWOT، افزایش درآمد و توسعه منطقه ی مورد مطالعه خود را مستلزم برنامه ریزی توسعه گردشگری دانسته و به این نتیجه رسید که برای تحقق توسعه گردشگری، نیازهای توسعه باید همزمان تعریف و برطرف شوند.
"رضوانی"(1385)، در کتاب "جغرافیا و صنعت توریسم"، این گونه نوشته که پیشرفت های متنوع تکنولوژی قرن حاضر موجبات پیشرفت ارتباطات، حمل و نقل، افزایش سرعت و آسایش نسبی مسافرت را در پی داشته که در نتیجه ی آن، انقلاب بزرگی در صنعت گردشگری به وجود آمد و به دنبال آن، ایجاد مراکز و خدمات گردشگری و فعالیت های مرتبط با آن توسعه یافت، تا جایی که گردشگری خارجی در سال های اخیر، منبع قابل توجهی برای تامین نیازهای ارزی و ایجاد اشتغال بسیاری از کشورها بوده است و به عنوان یکی از اقلام صادراتی نامرئی، نقش مهمی را در عرصه ی تجارت جهانی ایفا می کند . این صنعت آن چنان در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صنعت نامرئی نامیده اند.
"معصومی"(1386)، در مقاله ای تحت عنوان "مروری در برنامه ریزی گردشگری" چنین نوشته است که به طور کلی پیش بینی و آماده سازی امکانات و تاسیسات مورد نیاز گردشگران در کشور ما قدمتی طولانی دارد. با این وجود و با معیارها و مولفه های کنونی دانش برنامه ریزی، اقدامات انجام شده تا حدود سال 1342 را نمی توان برنامه ریزی نامید.
"رحمت الله منشی زاده"(1376)، در کتاب "جهانگردی" خود ابتدا به تعاریف و مفاهیم جهانگردی و… سپس به ابعاد اقتصادی توریسم، عوامل موثر و برنامه ریزی در توریسم، مکان ها و ارزش ها، بازتاب های مثبت و منفی صنعت توریسم و جهانگردی و جایگاه آن در ایران پرداخته و می گوید: "با توجه به اهمیت جهانی این صنعت بدون تردید کشور ما با توجه به وجود جاذبه های متنوع طبیعی و چشم اندازهای زیبای جغرافیایی و میراث های عظیم تاریخی و مقابر متبرکه زیارتی و سیاحتی و آثار بدیع و با شکوه هندی ، دارای جایگاه ویژه ای است که در اثر توجه و بذل عنایت بیشتر می تواند به یکی از قطب های بزرگ توریستی دنیا تبدیل گردد و میلیون ها جهانگرد را بطرف این مرز و بوم بکشاند.
"علی سفیدی شیرکوهی"(1383) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان "بررسی اکوتوریسم تالاب انزلی" با تاکید بر توانمندی ها و قابلیت ها می گوید که: "در این تحقیق مشخص شد که باران، دمای هوا و رطوبت مهم ترین تاثیر را در جذب اکوتریسم دارد و بهترین ماه جهت مسافرت به تالاب ماه خرداد می باشد. قسمت غرب تالاب از نظر تفریحات آبی و ابتدای تالاب از نظر ماهیگیری و نواحی چوکام، قلم گوده، حسین بکنده و سلکه برای تماشای حیات وحش مهاجر و ناحیه سرخانکل برای تماشای لاله مرداب مساعد می باشد".
"بهریار شیخی"(1383) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان "اکوتوریسم سواحل جنوب غربی دریای خزر" با تاکید بر قابلیت ها و محدودیت های اقلیمی(مطالعه موردی سواحل تالش) می گوید: "سواحل دریای خزر در مفهوم کلی آن بدلیل ویژگی های طبیعی و محیطی و از جمله اقلیم پیوسته مورد توجه گردشگران است و دوره های مطلوب برای گردشگری در سواحل دریای خزر بشدت تابع شرایط اقلیمی تابستان است. لیکن با توسعه دامنه فعالیت های گردشگری در سایر فصول نیز می توان از شرایط اقلیمی موجود به نفع فعالیت های گردشگری بهره برداری نمود و حتی نواحی ییلاقی سواحل جنوبی دریای خزر در فصل زمستان به دلیل پوشش برف و افت شدید دما بطور بالقوه می تواند یک قابلیت بشمار آید".

2-2- گردشگری
2-2-1- گردشگری از نظر لغوی
* در زبان فارسی جهانگردی به معنای "آن که عالم بسیار سفر کند"(دهخدا، 1360: 1325).
* جهانگردی معادل واژه "سیاحت" به زبان عربی و واژه "توریسم" به زبان فرانسه می باشد(محلاتی، 1380).
* سیاحت در زبان عربی به معنای زیاد سفر کردن است و سیاح یا جهانگرد کسی است که زیاد سفر می کند(معین، 1376: 1888).

2-2-2- واژه توریسم
توریسم واژه ای است فرانسوی که از ریشه "تورم" گرفته شده است که به معنای زیر آمده است:
"حرکت دورانی(چرخشی) عمل پیمودن، طی کردن پیرامون، سیر کردن، گردش نمودن". کلمه توریسم نخستین بار در سال 1811 توسط مجله ورزشی "اسپورتینگ" بکار گرفته شد.
در آن زمان این لغت به معنای مسافرت به منظور تماشای آثار تاریخی و بازدید از مناظر طبیعی برای کسب لذت به کار می رفت(محلاتی، ص 2). کنفرانس جهانی گردشگری در سال 1963 که در شهر رم برگزار گردید، واژه توریسم را چنین تعریف نمودند: "توریست کسی است که به طور موقت مسافرت می کند و در کشور مورد علاقه خود حداقل 24 ساعت اقامت می نماید"(چاک وای گی، 1382: 22).
جهانگردی(Tourism): به عمل فردی که مسافرت می رود و در آن مکان که خارج از محیط زندگی وی است، برای مدتی کمتر از یک سال جهت تفریح، تجارت و دیگر هدف ها اقامت نماید، گفته می شود.
جهانگرد بازدیدکننده یک شبه(Tuorism): کسی که حداقل یک شب در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید، به سر می برد.
گردشگری یک روزه جهانگرد(Some day visitor): گردشگری که شب را در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید به سر می برد(مسافرت یک روزه).
بازدید کننده(Visitor): کسی که به محلی غیر از محل زندگی خود به مدتی کمتر از 12 ماه مسافرت کند و هدف از ماندنش کسب درآمد، در محل سفر کرده، نباشد.

2-3- تعریف و مفاهیم گردشگری
سازمان گردشگری(WTO) گردشگری را از ابعاد مختلف بر اساس تمایز و رویکرد به مکان بازدید، به صورت زیر تقسیم کرده است(WTO، 1993، صص10-1).

2-3-1- گردشگری
گردشگری عبارت است از: فعالیت های افرادی که برای استراحت، کار و دلایل دیگر به خارج از محیط سکونت معمول خویش سفر کرده، حداکثر برای یک سال متوالی در آنجا اقامت می کنند(پاپلی، 1388: 13). با درنظرگرفتن بعد تجربه و انتخاب آگاهانه و از روی اختیار، گردشگری مسافرتی داوطلبانه و موقتی تعریف شده که برای بهره گیری در چشم اندازهای تازه و تجربیات جدید در یک سفر نسبتاً طولانی(از نظر بعد مسافرت) شکل می گیرد.

2-3-2- گردشگری داخلی1(یا بومی)
در این حالت اشخاص مقیم یک کشور حداکثر برای مدت دوازده ماه به محلی در کشور خودشان که خارج از محیط معمولی زندگی آن هاست سفر می کنند و هدف اصلی آن ها از این سفر انجام کاری نیست که سرانجامش دریافت مزد از محل مورد بازدید باشد.

2-3-3- گردشگری خارجی(یا بین المللی)2
افراد برای حداکثر مدت دوازده ماه به کشوری که محل اقامت معمول آن ها نیست و خارج از محیط معمول زندگی شان قرار دارد سفر می کنند و هدف اصلی آن ها از این بازدید انجام کاری نیست که سرانجامش دریافت مزد از کشور مورد بازدید باشد.

2-3-4- گردشگری از بعد جغرافیایی
به صورت زمانی از فعالیت گذران اوقات فراغت یا تفریح که مستلزم غیبت شبانه از مکان مسکونی عادی است تعریف می شود.

2-3-5- گردشگری از بعد اجتماعی
فصل مشترک بین زندگی عادی ساکنان بومی و زندگی غیر عادی گردشگران را در بر می گیرد.

2-4- فواید گردشگری
2-4-1- فرهنگی و اجتماعی
مسافرت؛ بخصوص به کشورهای خارج یک عامل مهم برای پیشرفت و تکامل فرهنگی و اجتماعی کشورها شناخته شده است.
این گونه مسافرت هر چه باشد، تجارت، اکتشافات، تفریح، استراحت، زیارت و یا معالجه، در هر حال موجب برخورد فرهنگ ها گردیده و عقاید و نظرات جدید بوجود می آورد و بر اثر این برخوردها تغییرات مطلوبی در آداب و کردار و رفتار اجتماعی ایجاد می شود. اشاعه علوم فرهنگی عامه و معلومات عمومی و ویژگی های تمدن های گوناگون، تا حدود زیادی مدیون رفت و آمدهای جهانگردان است.

2-4-2- اقتصادی
معمولاً جهانگردی را در اصطلاح اقتصادی، صادرات نامرئی محصولات و خدمات می دانند؛ زیرا با وجود مشهود بودن اثر اقتصادی آن در تراز پرداخت های یک کشور، معهذا این اثر اقتصادی که قسمت اعظم آن ناشی از استفاده از خدمات ارائه شده در داخل کشور است، درآمدهای ناشی از آن نظیر درآمدهای به دست آمده از ارائه خدمات افراد یک کشور در کشورهای خارج و همانند جریان کالاهای صادراتی دیگر مشهود و معلوم نیست. بر این اساس، این صادرات نامرئی؛ بخصوص برای کشورهایی که منابع درآمد چشمگیری هم نداشته باشند، غنیمتی باارزش شمرده می شود. ساماندهی های جغرافیایی در امر مبادله آزاد گردشگری شکل می گیرد و تجارت و مسافرت بر پایه سرمایه داری و سودآوری انجام می شود. از این رو، گردشگری در فرآیند عرضه و تقاضا جلوه هایی از توسعه را نشان می دهد، کارشناسان اقتصادی با تاکید بر ضربه های مختلف گردشگری نقش آن را در پویایی اقتصادی بسیار مهم دانسته اند و می کوشند تا با شناخت ابعاد اقتصادی گردشگری راه های توسعه را در این افق بررسی کنند(پاپلی، 1388: 64).
مخارج توریست را می توان به طرق مختلف افزایش داد:
1- تدارک امکانات بیشتر خرید؛ بخصوص در مورد هنرهای محلی و صنایع دستی در بسیاری اماکن میسر است.
2- گسترش فعالیت های توریستی؛ مثلا از طریق ایجاد جاذبه های بیشتر و برنامه های سیاحتی که سبب اقامت بیشتر توریست ها در منطقه می شود.
3- ایجاد تنوع در محصولات توریستی به جنبه ای حایز اهمیت گسترش و ارتقاء صنعت توریسم در بسیاری از مناطق توسعه یافته توریست مبدل شده است(سازمان جهانگردی، 1379: 73).

2-5- گردشگری در جهان
2-5-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان
توریسم پدیده ای است کهن که از دیرزمان در جوامع انسانی وجود داشته است و به تدریج در طی مراحل تاریخی مختلف به موضع فنی اقتصادی و اجتماعی خود رسیده است(رضوانی، 1385: 27).
2-6- گردشگری در جهان
2-6-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان
انسان های ماقبل تاریخ با انگیزه گردآوری غذا و خوراک از جایی به جای دیگر کوچ کرده و یا به خاطر نجات از خطرات و بلایای طبیعی و دستیابی به آب و هوای مساعدتر از جایی به جای دیگر نقل مکان می نمودند.
به تدریج با افزایش مهارت و کسب فنون نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه به دوشی کاهش یافت و در دوره های بعد، انسان با انگیزه تجارت و تهیه ی کالا، مسافرت کرد(پارسائیان و اعرابی، 1377: 36).
گیجی و بی خبری اضطراب آوری که هستی انسان اولیه را تسخیر کرده بود، او را ناخودآگاه به تلاش های گوناگون وا می داشت و یک جلوه از این تلاش ها سفر بود(دیبایی، 1371: 4).
از پنج هزار سال پیش سفرهای دریایی سازمان یافته از مبدا مصر آغاز شد. با ابداع پول به دست سومریان(بابلیان) و آغاز معاملات تجاری در چهار هزار سال پیش از میلاد دوره جدیدی در تاریخ سفر آغاز شد.
سومریان نه تنها نخستین افراد باهوشی بودند که پول را ابداع کرده و در معاملات بازرگانی از آن استفاده می کردند؛ بلکه اولین قوم مخترع خط بودند. از این رو، باید آن ها را پایه گذاران و پیشگامان سفرهای تجاری قلمداد کرد. در آن زمان مردم برای هزینه رفت و آمد و محل اقامت خود پول پرداخت می کردند یا مبادله پایاپای انجام می دادند.
در آغاز سال 2700 پیش از میلاد، فرعون آن زمان مصر فرمان داد با استفاده از سنگ های ساختمانی مرغوبی که در شکور وجود داشت، آرامگاهی برای او و خانواده اش برپا کنند و اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول را بسازند.
این عجایب سال های 1200 تا 1600 پیش از میلاد، شگفتی و توجه فراوانی برانگیخت. هر مقبره یا بنای یادبود، مکانی مقدس بشمار می آمد. بنابراین بازدید این بناها همواره مذهبی نبود و گاهی برای ارضای حس کنجکاوی و یا تفریحی ساده نیز به این مکان ها می رفتند.
گردشگران قرن های چهارم و پنجم پیش از میلاد بیشتر بازرگانان، شرکت کنندگان در جشنواره ها، بیماران و مشتاقان علم و دانش بودند اما گروه کوچک دیگری نیز بودند که صرفاً برای سیاحت و گردش به مسافرت می پرداختند. بدون تردید "هرودوت"، پدر تاریخ یونان را می توان در صدر گروه گردشگران قرار داد.
احتمالاً سفرهای "هرودوت" تلفیقی از کار و سرگرمی و تفریح بوده است.
در دوره تمدن رم و یونان باستان عامل خطر در سیر سیاحت تا حدودی از بین می رفت.
اهالی روم به مصر مسافرت می کردند تا از مجسمه ابوالهول و اهرام ثلاثه دیدن کنند.
اسکندریه شهری بزرگ و پایتختی بود که اشراف روم را به سوی خود جذب می کرد.
از آنجایی که ملت های مختلف از جمله مصری ها، یونانیان، یهودیان، هندوان و سوری ها به آن مکان رو می آوردند، به صورت محل داد و ستد و تفریح اشراف در آمده بود(پارسائیان و اعرابی، 1377: 37).
"هاردین" امپراطور روم در فاصله سال های 117 تا 138 میلادی به قصد سیاحت و نظارت لحظه طلوع آفتاب از ستیغ قله آتنا رنج سفرش را بر خود هموار کرد تا به خواسته هایش دست یابد(رضوانی، 1385: 27).
بطور کلی در گذشته افراد معدودی از اوقات فراغت خود لذت می بردند و وقت آزاد مردم عادی معمولاً به امور مذهبی اختصاص می یافت. به همین دلیل در زبان انگلیسی کلمه "ایام تعطیل" از ترکیب ایام مقدس گرفته شده است. بیشتر مسافران هم زائران مکان های مذهبی بودند(کاظمی، 1385: 8).

2-6-2- گردشگری در دوران قرون وسطی
فروپاشی امپراطوری روم طی قرون چهارم و پنجم میلادی و در دوران سیاه پس از آن در قرون وسطی به افت و کاهش رونق سفر و گردشگری در اروپا انجامید. در این دوران سفر همواره با سختی و عاری از لذت و شادکامی بود.
در عوض سرزمین های شرقی و اسلامی در اوج دوران شکوفایی خود به سر می بردند.
در اروپای قرون وسطی، پیشرفت علمی گاه چیزی مشابه کفر و ارتداد تلقی می گردید و در مقابل سرزمین های اسلامی قرار داشت. علاوه بر این، علم در آن به گنجینه ای تشبیه می شد که کسب آن بر هر مرد و زنی واجب بود و در آموزه های پیامبر برای رسیدن به آن سفر به دوردست ترین نقاط ارزش و اعتبار تلقی می گردید. در همین دوران بود که سفر در سرزمین های اسلامی کم و بیش رونق پیدا کرد و بخصوص موضوع زیارت سرزمین های مقدس انگیزه ای مهم تلقی می شد. گردشگران پرآوازه و نام آشنایی همچون "ناصر خسرو"، "ابن بطوطه مراکشی"، "یاقوت حموی"، "ابوزید بلخی" و "ابن حوقل" که به انگیزه زیارت یا سیر آفاق و انفس و آموزش و پی جویی علوم و مباحثه با اندیشمندان دیگر رنج سفر را بر خود هموار می ساختند، به عنوان نمودهایی از رونق و علاقمند به سفر می توان برشمرد. ایران از مرکزیتی در جاده ابریشم برخوردار بود و چند شاخه از این مسیر از کشور ما می گذشت. تجارت ایرانیان از یک سو با شرق آسیا و از دیگر سو با ملل تازه مسلمان و سرزمین های اسلامی در غرب و نیز با شبه قاره هند از دلایل گسترش گردشگری در این دوران در ایران و سایر سرزمین های اسلامی به حساب می آمد.

2-6-3- گردشگری در دوران رنسانس
از سده چهاردهم تا هفدهم بیشتر مسافرت ها با هدف کسب دانش و تجربه انجام می شد. در انگلستان ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی با شکل خاصی از مسافرت موافقت کرد. همچنین دولت انگلیس جواز مسافرت صادر می کرد که تا دو سال اعتبار داشت و در آن محدوده مسافرت مقدار پولی که مسافرت می توانست به همراه داشته باشد و نیز تعداد اسب و خدمه مشخص می شد.کاروان های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی ساختار و سازمان منظمی پیدا کردند و آن را "گراند تور" نامیدند. معمولاً اشراف نَجا و افراد متعلق به طبقه بالای اجتماع از طریق گراندتور برای کسب دانش و تجربه های جدید به مسافرت می پرداختند. "گراند تور" یک کتاب راه های سفر داشت که در سال 1778 به همت "توماس" و "گنت" تهیه شده و به پرفروش ترین کتاب سال تبدیل شد(کاظمی، 1385: 9).
در سده چهاردهم مسافرت به قصد، زیارت به صورت یک پدیده ی انبوه و سازمان یافته درآمد که شبکه ی بزرگی از سازمان های خیریه با مقامات و افراد متعلق به طبقات بالای جامعه آن را تشویق می کردند.

2-6-4- گردشگری در دوران انقلاب صنعتی و بعد از آن
انقلاب صنعتی که از سال 1750 تا 1850 به طول انجامید، پایه ی گردشگری های دسته جمعی را به وجود آورد. در این دوره کارگران ساده کشاورز از مناطق روستایی رهسپار شهرها و کارخانه های تولیدی شدند و با شیوه ای از زندگی که نمونه های آن را در این زمان شاهدیم، آشنا شدند. انقلاب صنعتی همچنین موجب تغییر مشاغل شد، گسترش طبقه ی میانی اجتماع را در پی داشت و این طبقه توان آن را یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت بپردازد. تا سال های نیمه اول سده نوزدهم میلادی مردم عادی و با درآمد متوسط هنوز امکان کمی برای سفر داشتند. مسافرت های تفریحی معمولاً در روز آخر هفته انجام می شد و برای کسب درآمد و گذران زندگی و در تمام روزهای هفته کار می کردند. در پایان سده نوزدهم کارگران از تعطیلات سالانه برخوردار شدند. حادثه مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت، فناوری های مهم بانکی از جمله چک های مسافرتی بود که آمریکایی ها ابداع کردند. از اواخر قرن 19 گردشگران آمریکایی از وسایلی چون راه آهن و جاده ها و راه های هموار برای مسافرت استفاده می کردند. اختراع هواپیما نقطه عطفی در تاریخ وسایل ارتباطی و آمد و رفت است. با طلوع قرن بیستم با دگرگونی های وسیعی که در اوضاع اجتماعی، اقتصادی و صنعتی روی داد گرایش به ایجاد تنوع در محیط زندگی یکنواخت و فرار از فضای پر هیاهو و خسته کننده شهرها و شناخت جهان و نیاز مبرم مردم سرزمین ها و کشورها به یکدیگر موجبات شکوفایی جهانگردی و سیر و سیاحت به کسب سیاق کنونی را فراهم آورد.

2-6-5- گردشگری در ایران
ایران با توجه به تمدن کهن خود از کشورهای صاحب تجربه و سابقه در گردشگری محسوب می شود. این سابقه با توجه به دو عامل اصلی قابل تحلیل و بررسی است: نخست، موقعیت جغرافیایی، سیاسی و جذابیت های متنوع و فراوان طبیعی، تاریخی و فرهنگی کشور و دیگری ویژگی های اخلاقی و فرهنگی و علاقه ای که ایرانیان به سیر و سفر و میهمان نوازی دارند(کاظمی، 1385: 18).
مهم ترین مسافرت دسته جمعی که به نوعی با تاریخ ایران پیوند خورده است را باید مهاجرت اقوام آریایی از روسیه به ایران دانست. مادها در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در ایران سکنی گزیدند. با به قدرت رسیدن کوروش کبیر و بنا نهادن امپراطوری هخامنشی(330 تا 550 پیش از میلاد) به منظور تسهیل ارتباط بخش های گوناگون امپراطوری به بهبود و توسعه ی راه ها اهتمام ورزیده شد. گزارش "هرودوت" در شرح لشکرکشی کوروش به لیدی نشان می دهد که برای نخستین بار در تاریخ به فرمان کوروش بر روی رودخانه ها پل زده شده، در این دوره احداث بناهای عام المنفعه ای برای خدمت رسانی به مسافران همچون کاروانسرا، سیل راهنمایی و آب انبارها متداول گردید. نخستین مراوده سیاسی تجاری مهم ایران و چین به سفر نماینده خاقان چین به ایران در عهد اشک نهم(86 تا 124 پیش از میلاد) باز می گردد. این مراوده را در واقع می توان بنای شکل گیری راه ابریشم دانست که از دروازه ی ابریشم در دیوار چین آغاز می گردید و ضمن تقسیم شدن به شاخه های فرعی سیر نهایی آن به "رامِنوس" در سواحل دریای مدیترانه ترکیه و پالمیرا در سوریه ختم می شد. سیر اصلی این راه در ایران قدیم از شهرهایی همچون سمرقند، نیشابور، دامغان، سمنان، ری، قزوین، سراب، تبریز، مرند و خوی می گذشته است، باید گفت جاده ی ابریشم بیش از بیست قرن پیش شرق و غرب جهان دارای سکونت را به هم پیوند زده بود.

2-6-6- روند توسعه گردشگری در ایران قبل و بعد از انقلاب
به منظور فعالیت های جهانگردی در سال 1314 در وزارت کشور اداره ای به نام اداره ی امور جهانگردی تاسیس گردید. اداره ی امور جهانگردی در سال 1320 جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. سرانجام در سال 1342 تصویب نامه ی سازمان جلب سیاحان به امضای هیات وزیران وقت رسید و از همان تاریخ رسماً شروع به کار کرد(منشی زاده، 1376: 149). در سال 1350 تا 1357 شمسی با رونق گرفتن اقتصاد ناشی از درآمد نفت و انجام پروژه های زیربنایی و توسعه ی شبکه های ارتباط هوایی، زمینی، دریایی و راه آهن و نیز به وجود آمدن مراکز گردشگاهی، هتل ها و اردوگاه های جهانگردی ایران می رفت تا در رده ی کشور توریسم جهان قرار گیرد(استانداری گیلان، 1384: 14). در سال 1353 سازمان جلب سیاحان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و این وزارت اطلاعات و جلب سیاحان شروع به کار نمود. اداره ی امور ایرانگردی و جهانگردی توسط چهار شرکت سهامی به اسامی: شرکت سهامی تاسیسات جهانگردی ایران، شرکت سهامی گشت های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه های ایران و شرکت سهامی سازمان مراکز جهانگردی برای ورزش های زمستانی تحت نظارت وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می شد. متاسفانه این چهار شرکت با وظایفی مشابه و با ارکانی متفاوت و حوزه فعالیتی متداخل اداره می گردید. در سال 1358 به منظور جلوگیری از تداخل وظیفه و هماهنگ نمودن تمام فعالیت ها و مسائل مربوط به امر جهانگردی در جهت اعمال سیاست صرفه جویی طبق مصوبه مورخه 1358 شورای انقلاب چهار شرکت مذکور در یک دیگر ادغام گردید و تحت عنوان سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی با بافت و خط مشی های جدید شروع به فعالیت نمود. از سال 1361 دو نهاد مختلف در زمینه های گسترش توریسم در ایران فعال شدند. یکی از این مراکز معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که ادامه دهنده ی وظایف و فعالیت های سازمان جلب سیاحان بود شرح وظایف این سازمان پس از انقلاب اسلامی تغییر یافت و با عنوان معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی از فعالیت گسترده برخوردار شد.
سازمان دیگری که در این راستا به فعالیت ادامه می داد مجتمع بین المللی و جهانگردی آزادی "آیتو" است که تحت پوشش سازمان سیاحتی و مراکز تفریحی بنیاد مستضعفان به فعالیت ادامه می داد(منشی زاده، 1376، صص 149-150).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ یعنی از سال 1357 صنعت توریسم در کشور با رکود شدیدی مواجه شد و به دلایل دگرگونی های عمیقی که در ساختار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و عقیدتی به وجود آمد، برای مدت حداقل یک دهه این صنعت به غفلت و فراموشی سپرده شد و ضربات سنگینی بر پیکره ی و ارکان گردشگری کشور وارد آمد که برخی از این عوامل رکود در اینجا عنوان شده است:
– عدم توجه به جاذبه های کارساز جهانگردی و وجود بدبینی غیرواقع بینانه،
– اعمال سیاست های پیشگیرانه از طریق محدودیت ها و موانع،
– عدم سرمایه گذاری و تخصیص بودجه های لازم و عدم حمایت از سرمایه گذاری ملی و خارجی(امنیت سرمایه گذاری)،
– به اشتغال در آمدن فضاهای گردشگری و اردوگاه های جهانگردی توسط ارگان ها و نیروی انتظامی.

2-7- روند شکل گیری گردشگری در گیلان
اولین زمینه جهانگردی در گیلان به دوران رونق صنعت ابریشم و قرار گرفتن گیلان در مسیر جاده ابریشم برمی گردد که بیشترین رفت و آمد تجاری و دادوستد با اروپا از طریق رشت و انزلی صورت می گرفت. در دوره ی قاجار، ناصرالدین شاه در سال 1248(ه‍ .ش) پس از 12 روز اقامت در رشت و بندر انزلی، از طریق این بندر به اروپا رهسپار شد. طی این دوره نیز مراودات گیلان و اروپا سبب پذیرش مسافران بسیار می شد. اما جهانگردی به مفهوم امروزی و جدید آن از سال 1307(ه‍ .ش) و از اوایل سلسله پهلوی در ایران آغاز گردید. از سال 1348(ه‍ .ش) با استقرار سازمان جلب سیاحان در استان ها از جمله گیلان این توسعه شدت بیشتری یافت. اوج رونق این صنعت در گیلان در حد فاصل سال های 1351 الی 1356 بود. نمونه ی این رونق، احداث 45 هتل، 3 اردوگاه بزرگ بندر انزلی کپورچال و مجتمع جهانگردی چاف در چمخاله ی لنگرود دهکده ی ساحلی و خزر ویلای بندر انزلی بود. پس از انقلاب اسلامی در ایران روند توسعه گردشگری در گیلان نیز متوقف گردید. این رکود تا سال 1368 ادامه داشت. از شروع برنامه ی اول توسعه(1368) تاکنون می توان گفت که در یک حرکت بطنی و کند، روند بازسازی جهانگردی در گیلان مجدداً آغاز شد، که در برنامه های دوم و سوم توسعه این روند سرعت بیشتری پیدا کرده است. به طوری که سال های اخیر به عنوان یکی از اهداف اصلی نظام و دولت در توسعه ی ساختار اقتصادی و اجتماعی مبدل گردید(استانداری گیلان، 1383).

2-8- رابطه ی جغرافیا و فعالیت های گردشگری
ارتباط علمی و کارکردی میان جغرافیا و فعالیت های توریستی از آنجا ناشی می شود که جهانگردی فعالیتی است که در بستر مکان شکل گرفته و تداوم می یابد و مکان یکی از ارکان دانش جغرافیا می باشد. جغرافیا؛ علم مکان است. جهانگردی در راستای اجرای سفری کوتاه بر دو عامل انسان و مکان تکیه دارد و بدون انسان و محیط چنین واژه ای اساساً نمی تواند عینیت یابد از سوی دیگر جغرافیا بر دو عامل انسان و محیط و روابط فی مابین نام گرفته است از بررسی چنین مجموعه هایی پیوند میان جغرافیا و گردشگری کاملاً روشن و آشکار می گردد(منشی زاده، 1376، صص 25-26).
2-9- اشکال عمده توریسم
با توجه به طول مدت مسافرت، نوع تاسیسات، فصل و چگونگی سازمان دهی مسافرت و انگیزه های گوناگون که موجب پیدایش یک جریان توریستی می شوند، می توان اشکال مختلفی از جهانگردی را از یکدیگر تشخیص داد.

2-10- انواع توریسم
گردشگران هر کدام با هدف خاصی به سیر و سفر می پردازند. بنابراین شناخت گردشگران بر اساس اهدافشان در بحث انگیزش توریسم حائز اهمیت است که در این تحقیق به طور خلاصه به برخی از آن ها پرداخته شد. "والن اسمیت"3 شش نوع توریسم را در طبقه بندی خود نام می برد(فرجی، 1381، صص 54-53):
توریسم هنری: چنین گردشگری دوست دارد تا هنرهای ملل و مردم دیگر را بشناسد و با آن ها آشنا شود شناختن هنرهای دستی کشورها، آشنا شدن و دیدن و شنیدن موسیقی و رقص آنان تماشای تئاتر در نمایشنامه ها و فیلم های هنری از زمره فعالیت های اینگونه گردشگران است.
توریسم قومی: این نوع توریسم به منظور مشاهده سبک زندگی افراد بومی و اقوام، سفر می نمایند، فعالیت های متداول در چنین محل هایی شامل دیدار از منازل بومی، حضور در جشن ها و شرکت در مراسم مذهبی آن هاست. هدف گردشگری قومی، شناخت اقوام مختلف و شرکت در تجربه های آن هاست.
توریسم تاریخی: چنین گردشگری به بازدید از موزه ها، مسجدها، کلیساها و آثار تاریخی و بناهای باستانی می پردازد که یادآور شکوه و عظمت کشورهای باستانی چون ایران، مصر و یونان است. این نوع گردشگر از اجرای نمایشنامه هایی که وقایع مهم دوران گذشته را بازسازی می نماید استقبال می کند.
توریسم طبیعت گرا: تاکید گردشگر طبیعت گرا بر جاذبه های طبیعی و محیطی است. منظور پناه بردن به آغوش طبیعت و نخستین جاذبه های طبیعی است. گردشگر طبیعت گرا علاقمند به شگفتی های جهان هستی همچون آبشارها، جنگل ها، کوهستان ها، کویرها، صحراها و سایر جاذبه ها، اردو زدن در محیط های طبیعی و لذت بردن از جلوه های طبیعت است.
توریسم تفریحی و ورزشی: گردشگر تفریحی توجه خود را معطوف به شرکت در فعالیت های ورزشی، استفاده از چشمه های آب معدنی، حمام آفتاب و برخوردهای اجتماعی در یک محیط دلنشین و راحت می نماید. مناطق مورد مطالعه ی او معمولاً سواحل دریا، پیست های اسکی، زمین های بازی و میدان های اسب دوانی است. گردشگر تفریحی مایل است تا از زمانی که در سفر سپری می کند برای تمدد اعصاب و رفع خستگی و تفریح استفاده نماید.
توریسم کاری: مقصود اصلی از چنین توریسمی تفریح و یا استراحت نیست؛ بلکه او به دنبال انجام بخشی از حرفه و کار خود عازم سفر است. مشخصه این توریسم، شرکت در کنفرانس ها، گردهمایی ها و سمینارهای علمی، تحقیقاتی و تخصصی است. در یک طبقه بندی دیگر، آقای "چاک.وای.گی" انواع مختلف توریسم را نوعی بازار می داند که بازتابی از خواسته های مسافران و گردشگران می باشد. به هر حال وی توریسم را به هشت دسته به شرح ذیل طبقه بندی می کند(اعرابی، پارسائیان، 1377، صص 186-177).

2-11- مفهوم توسعه
در بحث های غیرتخصصی دو واژه "رشد" و "توسعه" را به جای همدیگر به کار می برند. رشد معمولاً در مورد پدیده هایی به کار بسته می شود که جنبه مقداری و کمّی دارند، اما توسعه جنبه معنوی و کیفی دارد(حریری اکبری، 1378: 41).
توسعه علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد، شامل دگرگونی اساسی در زیرساخت های نهادی، اجتماعی و اداری می شود. توسعه در بسیاری از موارد حتی عادات رسوم و عقاید مردم را نیز در برمی گیرد.
توسعه به معنی کاهش فقر، بیکاری، نابرابری، صنعتی شدن بیشتر، ارتباطات بهتر، ایجاد نظام اجتماعی مبتونی بر عدالت و افزایش مشارکت مردم در امور سیاسی جاری است.
اصولاً توسعه جریانی چندبعدی است که تحقق آن در گرو رشد اقتصادی و کاهش فقر و نابرابری اجتماعی از یک طرف و ایجاد تغییرات بنیادی در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه از طرف دیگر است(آموزش جغرافیا، 1383: 28).

2-12- تئوری قطب رشد
تئوری قطب رشد در سال های 1955 تا 1964 توسط "فرانسوا پرو" اقتصاددان فرانسوی رواج داده شد. بسیاری از اندیشمندان آن را تئوری عمومی برنامه ریزی و توسعه تلقی می نمایند. "بودیل" قطب رشد را به عنوان مجموعه ای از صنایع رو به رشد که در یک ناحیه شهری واقع شده و باعث توسعه بیشتر فعالیت های اقتصادی در ناحیه زیر نفوذ خود می شود تعریف کرد. اگر گردشگری را یک صنعت بدانیم که در آن وجود جاذبه های مختلف مهیا و نامهیا عامل اصلی حرکت گردشگر در اوقات فراغت باشد، نیازمند وجود امکانات زیربنایی و روبنایی و هزینه از سوی گردشگر و میزبان و نهایتاً درآمد بیشتر میزبان است. پس با توجه به نظریه فوق می توان نتیجه گرفت که توسعه و رشد گردشگری به عنوان یک اقتصاد با درنظرگرفتن امکانات زیربنایی و روبنایی و ارائه خدمات با کیفیت موجب افزایش درآمد جامعه ی میزبان می شود و می تواند ضمن تحول در یک منطقه موجب اتصال(پخش) امکانات، مازاد درآمد تکنولوژی و… به مناطق همجوار و دیگر مناطق گردد و باعث تحول، رشد و توسعه ی اقتصادی فرهنگی و اجتماعی آن ها نیز شود.

2-13- توسعه پایدار
بر اساس تعریف کمسیون "برنت لند" توسعه ی پایدار، توسعه ای است که نیازهای فعلی را بدون خدشه دار کردن به توانایی نسل آینده برآورده ساخته و به نیازهای خود را نیز پاسخ گوید.
در واقع می توان گفت توسعه پایدار در یک کلیت معنایی درصدد فراهم آوردن راهبردها و ابزارهایی است که بتواند به پنج نیاز اساسی ذیل پاسخ گوید:
– تلفیق و توسعه،
– تامین نیازهای اولیه زیستی انسان،
– دستیابی به عدالت اجتماعی،
– خودمختاری و تنوع فرهنگی،
– حفظ یگانگی اکولوژیکی(پاپلی یزدی، 1385، صص 3-1).
یکی از منافع مهم توریسم آن است که اگر به نحو شایسته ای و به صورت توسعه پایدار و توسعه یابد، آن گاه می تواند حفظ منابع طبیعی و فرهنگی منطقه را توجیه و جبران نماید. از این رو، توریسم می تواند ابزار مهمی برای حفظ برخی مناطق قلمداد شود.
یک روش برای دستیابی به توسعه پایدار شیوه برنامه ریزی زیست محیطی است. جنبه ی دیگر توسعه پایدار تاکید بر توریسم محلی(استفاده از مشارکت در برنامه ریزی توریسم) است. روش دیگر استفاده از توریسم کیفی به جای کمی در جهت توسعه ی پایدار است؛ یعنی جلب توریست که نسبت به محیط زیست و جامعه ی بومی احترام قائل هستند(سازمان جهانی گردشگری و جهانگردی، 1379، صص 23-24).

2-14-تاریخچه سیستم توزیع محصولات و خدمات گردشگرى
سیستم توزیع محصولات و خدمات جهانگردی که امروز وجود دارد، ریشه در اقدامی دارد که "توماس کوک" انگلیسی ارائه داد و می توان آن را منشا گردش های دسته جمعی کنونی دانست. "کوک" یک نام آور و خلاق بود. چندین نوع گردش های دسته جمعی به مردم عرضه کرد و برای نخستین بار در سال 1866 گروهی را به آمریکای شمالی برد و در سال 1872 برای نخستین بار یک گردش دسته جمعی به دور دنیا را ترتیب داد. در سده نوزدهم، تنها افراد طبقه بالای اجتماع، می توانستند به مسافرت های دسته جمعی بروند، ولی "کوک" کوشید از طریق کرایه کشتی به صورت درست و اجاره کردن تعداد زیادی اتاق در هتل(به صورت یکجا) هزینه سفر را کاهش دهد و این امر را برای افراد سایر طبقه های اجتماع هم میسر ساخت. او توانست در سال 1874، برای نخستین بار، اوراق اعتباری را به وجود آورد که مسافران بتوانند در سفر، به جای پول، از آن ها استفاده کنند. بانک های خارجی و هتل ها این اوراق را پذیرفته و در نتیجه مسافر دیگر مجبور نبود مبلغ زیادی پول نقد با خود حمل کند. این اوراق نمونه ساده ای از چک های مسافرتی کنونی بودند.
پیش از اینکه آژانس های مسافرتی(در سال های آخر سده نوزدهم) به وجود آید، باربرهای هتل ها از طرف مسافران و میهمانان هتل ها، بلیط راه آهن و کشتی تهیه می کردند. معمولاً مسافرخانه ها و هتل ها نزدیک ایستگاه های راه آهن و بندرها ساخته می شدند و باربرهای هتل ها را می فرستادند تا بلیط خریداری کنند. آن ها از این بابت مبلغی را به عنوان کمیسیون از شرکت فروشنده و مبلغی را هم از مسافر، بابت تحویل دادن بلیط دریافت می کردند.
پس از جنگ جهانی دوم، مسافرت هایی که با قصد تفریح انجام می شدند، در سراسر دنیا افزایش یافت و آژانس های مسافرتی به سرعت گسترش یافتند. در سال 1958، هواپیمای جت برای جابجایی مسافر مورد استفاده قرار گرفت و از این رو، مسافرت های دسته جمعی(تور) به شدت افزایش یافت و در سراسر جهان شهرت زیادی کسب کرد.
در دهه 1970، هواپیماهای غول پیکری به پرواز درآمدند که موجب پایین آمدن قیمت بلیط و هزینه مسافرت های دسته جمعی شدند. از آنجایی که درآمد حاصل در ایالات متحده آمریکا، اروپا و بخش هایی از آسیا افزایش یافت و مردم از مزایای مسافرت های دسته جمعی آگاهی های بیشتری یافتند. این مسافرت ها گسترش یافت و مردم ترجیح دادند به برنامه ریزی مسافرتی و ذخیره جا به صورت جداگانه، دست به مسافرت های گروهی زده و در هزینه ها نیز صرفه جویی کنند(گی، 1382: 127).

2-15- تاریخچه شرکت هاى خدمات مسافرتى در ایران
با گسترش روزافزون سفر خارجیان به ایران و توجه ایرانیان به سفرهای درون کشوری، و به منظور شناساندن تمدن باستانی و غنی ایران به خارجیان، تاسیس سازمانی برای ارائه خدمات مربوط به سیر و سیاحت ضروری به نظر می رسید. به همین سبب در سال 1314 ه‍‍.ش، اداره ای به نام "اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات" در وزارت داخله(وزارت کشور) تاسیس شد که وظیفه آن، انجام امور مربوط به جهانگردی کشور بود.
در سال 1330 ه‍.ش، "شورای عالی جهانگردی"، جایگزین اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات شد. بر اساس تصویب نامه های هیئت وزیران، در 17 فروردین 1342 ه‍.ش، "سازمان جلب سیاحان" تاسیس شد که هدف آن، معرفی بیشتر کشور ایران تشویق جهانگردان خارجی و گردشگران ایرانی به بازدید از آثار باستانی، تاریخی و مناظر طبیعی کشور بود. وظایف این سازمان عبارت بودند از:
الف) ایجاد، احیا یا اصلاح تاسیسات جهانگردی،
ب) فراهم کردن تسهیلات لازم برای جذب جهانگردان داخلی و خارجی، ایجاد دفاتر اطلاعات و راهنمایی و ایجاد تسهیلات مربوط به روادید، تشریفات گمرکی، تبدیل ارز، ارتباطات و مخابرات و مسافرت و بازدید از آثار تاریخی و هنری با همکاری وزارتخانه مربوطه،
ج) انجام تبلیغات با هدف تشویق و ترغیب خارجیان به مسافرت به ایران، و ترغیب ایرانیان به گردشگری در داخل کشور،
د) نظارت بر تاسیس و اداره مهمانخانه ها، مهمانسراها و درجه بندی آن ها و آماده کردن افراد برای پذیرایی و راهنمایی جهانگردان و نظارت برفعالیت آنان.
اجرای وظایف فوق در سازمان جلب سیاحان بر عهده شورای جهانگردی و سرپرست سازمان و تشکیلات وابسته به نخستین آژانس جهانگردی ایران با نام آژانس(ایران تور) در شهر تهران، در سال 1319 خورشیدی تاسیس شد، این آژانس در شروع فعالیت خود فقط گشت هایی برای علاقمندان به اسکی ترتیب می داد.
فعالیت آژانس های مسافرتی در شرایطی تقریباً مشابه با امروز، همزمان با فعالیت هواپیمایی بازرگانی آغاز شد. اولین آژانس مسافرتی در سال 1325-1324؛ یعنی بعد از خاتمه جنگ جهانی دوم توسط برادران "مهاجری" و با نام (مهاجری و شرکا) تاسیس شد. فکر افتتاح آژانس مسافرتی و جهانگردی، با مسافرت های عدیده و مطالعه روزنامه و مجلات خارجی و با اطلاع از اینکه در همسایگی ما؛ یعنی هندوستان، انگلیسی ها موسساتی را در این زمینه تاسیس کرده بودند به وجود آمد. به علاوه، مشاهده کاروان های زوار و حجاج خانه خدا، اندیشه تاسیس آژانس خدمات مسافرتی را تقویت می کرد.
آژانس های مسافرتی به صورت فعلی، تقریبا از سال 1330، فعالیت خود را آغاز کردند. تا سال 1348 افتتاح آژانس های مسافرتی و جهانگردی، تابع قانون و مقرارتی نبود. سازمان هواپیمایی کشوری در سال 1348 ه‍.ش، بر اساس قانون حمل و نقل هوایی، آیین نامه صدور مجوز برای تاسیس آژانس های مسافرت هوایی را از تصویب هیات وزیران گذراند و برای آنان پروانه صادر کرد. تعداد این آژانس ها در سطح کشور به حدود 30 دفتر می رسید.
در اسفند سال 1357، مسئولیت امور آژانس ها به وزارت اطلاعات و جهانگردی(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) سپرده شد. در 15 آبان 1370، قانونی در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید که بر اساس آن مرجعیت صدور پروانه و ابلاغ آرا و تصمیم درباره تاسیس آژانس و نظارت بر کار آن ها به سازمان هواپیمایی کشور واگذار و مسئولیت صدور مجوز اداره کار دفاتر ایرانگردی و جهانگردی(تورها)، بر عهده وزارت ارشاد نهاده شد.
در اوایل انقلاب اسلامی تعداد دفاتر خدمات مسافرتی هوایی و جهانگردی در سطح کشور بالغ بر 60 دفتر بود و تا اواخر دهه 1360 به زحمت به 100 دفتر می رسید. آمار فعلی نشانگر بیش از 2450 دفتر در سطح کشور می باشد که حدود دو سوم آن در تهران و بقیه در شهرهای دیگر فعالیت دارند(فراهانی، 1379: 432).

2-16- فدارسیون بین المللى اتحادیه آژانس هاى مسافرتى(UFTAA)
این فدراسیون در 22 نوامبر 1966 در شهر رم ایتالیا بنیاد نهاده شد. فدراسیون حاصل ادغام دو سازمان بزرگ فعال یکی در زمینه دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی(FIAV) و خدمات تورگردان(VOTAA) می باشد. ماهیت عملکردی این نهاد از ابتدای ژانویه 2003 به صورت کنفدراتیو درآمد. این مجموعه، سازمانی غیرانتفاعی در ابعاد بین المللی است که بیش از یکصد اتحادیه ملی از سراسر جهان را در برمی گیرد.
ماموریت کنفدراسیون حفاظت از منافع بنگاه های تورگردان و دفاتر خدمات مسافرتی در مقابل عملکرد دولت ها، سایر فعالین و عرضه کنندگان خدمات در بخش سفر در بعد بین المللی می باشد.
به منظور تحقق ماموریت، این سازمان وظایف زیر را تقبل نموده است:
* متحد ساختن اتحادیه های ملی دفاتر خدمات مسافرتی و تقویت منافع جهانی اعضاء،
* معرفی فعالیت های مختلف دفاتر خدمات مسافرتی نزد دستگاه های دولتی و عرضه کنندگان خدمات،
* اقدامات در جهت پذیرش تدابیری که منجر به سهولت برای مصرف کننده و ارائه خدمات به اعضاء کنفدراسیون می گردد،
* ایفای نقش به عنوان یک مرکز اطلاع رسانی و تحقیقات برای استفاده اعضاء و ارائه اطلاعاتی برای توسعه فنی خدمات اعضاء،
* برگزاری کنفرانس بین المللی دفاتر خدمات مسافرتی و دفاتر گردهمایی های مربوط به تبادل دانش فنی و اطلاعات(رنجبریان، 1385: 199).

2-17- سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى و شوراى عالى میراث فرهنگى و گردشگرى
با انتزاع سازمان میراث فرهنگی کشور و سازمان ایرانگردی و جهانگردی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ادغام آن دو در یکدیگر در سال 1382 سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تاسیس گردید که ریاست آن، معاون رئیس جمهور محسوب می شود.
شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری به منظور توسعه گردشگری مکلف به اجرای دستورالعمل های ذیل در ارتباط با اتباع سایر کشورها نیز می باشد:
* لغو روادید،
* اجازه ورود یا پروانه گذر مرزی،
* صدور روادید در مبادی ورودی به کشور برای مدت معین،
* صدور روادید در سفارتخانه های ایران در زمان های معین و حداکثر ظرف مدت یک هفته(رنجبریان، 1385: 205).

2-18- انواع فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى
الف) فعالیت شرکت های خدمات مسافرتی بر حسب نوع مجوز،
ب) فعالیت شرکت های خدمات مسافرتی بر حسب بعد سازمانی،
پ) فعالیت شرکت های خدمات مسافرتی بر حسب تورگردانی،
ت) فعالیت شرکت های خدمات مسافرتی بر حسب سطح فعالیت.

2-18-1- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى برحسب نوع مجوز
نوع اول، شرکت هاى خدمات مسافرتى داراى مجوز بند (الف):
فعالیت این آژانس ها تنظیم و فروش بلیط مسافرت های هوایی با موافقت موسسه حمل و نقل هوایی مربوط و صدور بارنامه هوایی با رعایت قوانین و مقررات سازمان های هواپیمایی کشور است.
نوع دوم، شرکت خدمات مسافرتى داراى مجوز بند (ب):
این آژانس ها به فعالیت جهانگردی؛ یعنی برگزاری تور ورودی، داخلی و خارجی و تنظیم برنامه های بازدید و به طور کلی ارائه خدمات به انواع تورها با رعایت قوانین و مقررات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی زیر نظر سازمان ایرانگردی و جهانگردی می پردازند.
نوع سوم، کاروان زیارتی: به شرکت هایی که در زمینه برگزاری کاروان های زیارتی(گشت های زیارتی گروه) داخلی و خارجی فعالیت می کنند، مجوز خود را از سازمان حج و زیارت دریافت می کنند.
نوع اول و نوع دوم شرکت های خدمات مسافرتی که دارای مجوز بند (الف) و (ب) می باشند و در هر دو زمینه ای که به آن اشاره شد فعالیت می کنند(روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان ، 1387).

2-18-2- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى بر حسب بعد سازمانى
شرکت هاى خدمات مسافرتى بین المللى
این شرکت ها دارای نمایندگی در سطح جهان هستند که می توانند فعالیت های خود را بدون نیاز به سایر شرکت های بین المللی در سرتاسر جهان پوشش دهند، این شرکت ها دارای تورهای بین المللی هستند. در کشور ما فقط دو سازمان، شرکت هواپیمایی "هما" با 36 نمایندگی در سطح جهان و دیگری، سازمان سیاحتی و مراکز تفریحی "بنیاد" با دارا بودن نمایندگی در شهرهای پاریس، فرانکفورت، دبی، مادرید، ژنو و توکیو، امکان هماهنگی امور خود را در سطح بین المللی(ولو بسیار محدود) دارند.
شرکت هاى خدمات مسافرتى ملى
آژانس هایی که در سطح کشور فعالیت می کنند و دارای نمایندگی های فروش در سراسر ایران می باشند و عمده فعالیت های آن ها در حوزه های تورهای داخلی، خروجی و بعضاً ورودی است.
شرکت هاى خدمات مسافرتى منطقه اى
این نوع شرکت ها که عمدتاً در مراکز استان ها، قرار دارند، فعالیت شان معطوف به همان منطقه ای است که آژانس مسافرتی در آنجا واقع شده است. بیشتر این آژانس ها در همان حیطه جغرافیایی- تاریخی متخصص بوده و به خدمات رسانی به گردشگران داخلی و ورودی در همان منطقه می پردازند.
تورهاى ورودى
در سال های اخیر فعالیت های بسیاری برای جلب تورهای ورودی به علت بازده بالای اقتصادی آن آغاز شده است. این شرکت ها متخصص طراحی انواع تورها(فرهنگی، تاریخی و باستانی، مذهبی، مطالعاتی، ماجراجویانه، اکوتوریسم، شکار و…) برای متقاضیان خارجی می باشند که بنا به درخواست آژانس های طرف قراردادشان در سایر کشورها به طراحی این نوع تورها می پردازند.
تورهای ورودی عمدتاً به صورت کامل ارائه می شوند و شامل امکانات حمل و نقل، راهنما، هتل، سه وعده غذا، بازدیدها و سایر موارد وابسته می باشند. قیمت این تورها برحسب نوع خدمات داده شده، زمان و مدت سفر و نوع برنامه متفاوت است.
لازم به ذکر است که تقاضا برای استفاده از این تورها، فصلی است و زمان پرمسافرت عمدتاً از اواخر زمستان تا اواخر بهار و از اواخر تابستان تا اواخر پاییز است.
تورهاى خروجى
تورهای خروجی با وجود اینکه در ارتباط با منافع ملی و خروج ارز هستند در شرایط فعلی، چندان توصیه نمی شود اما با توجه به زمان مناسب؛ بخصوص هنگام تعطیلات نوروز، سه ماه تابستان و یا وقایع خاصی نظیر مسابقات ورزشی، برخی از آژانس ها اقدام به برنامه ریزی تورهای خروجی می کنند که عمدتاً بازارهای هدف شامل کشورهای خاورمیانه، دبی، ترکیه، سوریه، قبرس، کشورهای جنوب شرقی آسیا، چین و کشورهای اروپایی می شود. تورهای خروجی نظر به تقبل هزینه های سنگین(ارزی و ریالی)، همچنین ارائه تضمین مالی کافی برای بازگشت؛ بخصوص برای اخذ ویزای کشورهای اروپایی عضو پیمان شینگن، متقاضیان خود را بیشتر در طبقات مرفه کشور جستجو می کند، بیشتر آژانس های مطرح کشور اقدام به برگزاری تورهای خروجی می کنند.
تورهاى داخلى
متقاضیان تورهای داخلی شهروندان مقیم داخل کشور می باشند که بیشتر شامل قشر کارمند، جوانان، دانشجویان و بازنشستگان و خانم های خانه دار می باشد. این تورها به صورت نیم روزی، یک روزی تا حداکثر دوهفته ای برنامه ریزی شده اند. عموماً تورهای داخلی شامل ایاب و ذهاب، هتل با صبحانه، راهنما و بازدیدها می باشند.
استفاده از سایر خدمات بستگی به نوع تور و هزینه پرداختی آن دارد. اکثر تورهای داخلی معمولاً شامل برنامه بازدید از مراکز دیدنی شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، کرمان و یزد و یا دو جزیره حوزه خلیج فارس و شهرهای شمالی کشور می باشند. تقریباً کلیه آژانس های دارای مجوز بند (ب) ، توان برگزاری و یا فروش این نوع سفرها را دارند.
تورهاى زیارتى
این نوع از تورها توسط آژانس هایی که اجازه برگزاری این نوع برنامه را دارند برگزار می شود. مقاصد زیارتی در داخل کشور شهرهای مشهد و قم و در خارج از کشور، عراق(برای زیارت عتبات عالیات)، عربستان صعودی(برای حج عمره و تمتع) می باشند. در مورد تورهای زیارتی خروجی، برنامه ریزی این سفرها، کامل بوده و تمامی خدمات سفر را شامل می شوند ولی در مورد تورهای زیارتی داخلی خدمات ارائه شده بستگی به هزینه پرداختی توسط مسافر و یا برنامه مسافرتی را دارد(فراهانی، 1379: 442).

2-18-3- فعالیت شرکت هاى خدمات مسافرتى برحسب سطح فعالیت
سازمان هاى عمده فروش
شرکت هایی هستند که وظیفه رابط بین عرضه کننده محصولات گردشگری با سفرگذاری ها و سازمان های خدمات گردشگری را برعهده دارند. عمده فروشان به تقاضای خرده فروشان برای فروش مجموعه خدمات مسافرتی پاسخ می گویند. عمده فروش برنامه گردش های دسته جمعی را طرح ریزی و تهیه می کند، سپس آن را تبلیغ و ترویج می نماید و سرانجام برنامه را به اجرا درمی آورد. همچنین از عرضه کنندگان محصولات و خدمات امور مسافرتی میزان زیادی از محصولات و خدمات را خریداری می کند. این محصولات و خدمات شامل بلیط هواپیما، اتاق، تخت خواب، غذا و امکانات تفریحی، حمل و نقل زمینی،گردش در شهر و ورود به مکان های مشخص می شود.
عمده فروشان محصولی را که در اختیار دارند به صورت کلی عرضه می کنند تا دیگر واسطه ها بتوانند مجموعه ای را که جذابیت زیادی دارد خریداری و به مشتریان خود عرضه کنند(گی، 1382: 13).
گشت پردازها
سازمان هایی تجاری اند که ترکیبی از خدمات حمل و نقل، اسکان و غیره را به صورت یک بسته خدمات گردشگری از طریق یک سری کانال های ارتباطی به عموم عرضه می کنند.
گشت پردازها اصولاً با تهیه مجموعه هایی از خدمات، به فعالیت های گردشگری- تفریحی می پردازند. آن ها ممکن است این مجموعه را به طور مستقیم و یا از طریق عمده فروشی ها و خرده فروشی ها به مصرف کنندگان عرضه کنند.
گشت پرداز، برعکس عمده فروش که باید برای ترتیب دادن تعداد زیادی از گردش های دسته جمعی طرح ریزی کند، می تواند سالانه گردش های دسته جمعی معدودی را سامان دهد. همچنین عمده فروش معمولاً امور مربوط به هر مسافر در مقصد و بازگرداندن آن ها را به عهده می گیرد؛ درحالی که گشت پرداز فقط در مقصد مسئولیت ترتیب دادن اموری از قبیل انتقال مسافران به هتل یا مهمانپذیر، بازدید از نقاط دیدنی، پرداخت ورودیه ها و سایر امور ویژه را بر عهده دارد. در کشور ما بیشتر آژانس های متخصص تورهای ورودی و یا آژانس های منطقه ای(استانی) در این زمره قرار می گیرند(کاظمی، 1386: 79).

2-18-4- کارگزاران مسافرتى(آژانس ها یا سفرگذارى ها)
کارگزاران مسافرتی خرده فروش، خدمات را مستقیماً به مشتریان(شامل شرکت ها و عموم مردم) می فروشند. یک کارگزار مسافرتی واقعی برای فروش، شش خط محصول دارد:
* بلیط های خطوط هوایی،
* بسته تورها،
* ذخیره جا در هتل و استراحتگاه،
* ذخیره جا برای اتومبیل کرایه ای،
* ذخیره پیشاپیش جا در خصوص مناظر و فعالیت های ورزشی،
* ذخیره پیشاپیش جا در گشت های دریایی،
تقریباً کلیه شرکت های خدمات مسافرتی در کشورمان در این حیطه فعالیت می کنند(فاستر، 1386: 18).

2-19- ساختار شرکت هاى خدمات مسافرتى
تقریباً تمامی شرکت های خدمات مسافرتی که در حوزه تورگردانی فعالیت می کنند، دارای بخش های تخصصی هستند که در هر بخش، کارکردی خاص را بر عهده دارد. این بخش ها عمدتاً شامل واحد فروش و بازاریابی، واحد عملیات، واحد ذخیره جا، واحد اداری، اجرایی و واحد محاسبات و امور مالی می باشند.

2-19-1- واحد فروش و بازاریابى
این واحد مسئول ایجاد و تبلیغ محصول گردانندگان تورها هستند. این واحدها به منظور ایجاد فروش بیشتر باید اقدام به ایجاد محصولی نماید که نیازها و خواسته های مشتریان را پاسخگو باشد. این فعالیت ها عبارتند از:
انجام تحقیقات مربوط به بازار محصول: ایجاد یک محصول مناسب، عقد قرارداد با آژانس های مسافرتی، ترتیب دادن تبلیغات، چاپ بروشورها و فرستادن و توزیع آن ها، ایجاد هماهنگی در فروش و معرفی نماینده فروش و بازاریابی محصول.

2-19-2- واحد عملیات
واحد عملیات، واحد مسئول فعالیت اجرایی تورهاست که موارد زیر را در برمی گیرد:
عقد قرارداد مربوط به خدمات اقامتی، صندلی هواپیما، اتوبوس و دیگر وسائل حمل و نقل، جابجایی، راهنمایان محلی، اخذ ویزا برای مسافرین و کارکنان، آموزش و توجیه مدیران تورها و راهنمایان تور، تهیه و آماده نمودن مدارک و فرم ها برای مدیران تورها و یا راهنمایان تور شامل: اعلامیه های پروازی، لیست اتاق ها، ویزای گروهی، برنامه های جانبی، پرچم ها و علائم، تابلو آگهی ها، برچسب بر روی چمدان ها، عرضه پول کافی به مدیران و یا راهنمایان تور در مورد مقاصد و مناطق مورد بازدید، حل مشکلات موجود بر سر راه مدیر و راهنمایان تور، جمع آوری برگه های صورت حساب ها، پرسشنامه های مشترکین، گزارشات تور، ایجاد نظم و ترتیب در امور، تهیه تصاویری از منطقه و محل های اقامتی جهت استفاده در بروشورها.

2-19-3- واحد ذخیره ی جا
این واحد مرحله بندی رزرواسیون ها، ایجاد ارتباط با حسابداری در رابطه با پرداخت ها، همکاری با امور اداری در مورد اسناد، بررسی و انجام کلیه درخواست ها، تقاضا و تغییرات مربوطه به تعطیلات، تقسیم عادی و یا کامپیوتری ذخیره و … را بر عهده دارد.

2-19-4- واحد ادارى و اجرایى
این واحد مسئولیت کلیه کارهای اداری و نوشتاری نظیر انجام امور اداری، استخدامی کارکنان، مسئولیت نظافت و نگهداری دفاتر و شرکت، خدمات منشی گری، اطمینان از موجودی و وسایل موردنیاز کاری، مسئولیت تلفن ها، نمابرها، تلتکس ها، برنامه های کامپیوتری و تجهیزات دفتری، انجام امور پستی، فرستادن مدارک برای مشتریان، فرستادن فرم های ذیربط به واحدها، بایگانی مدارک و پرونده ها و … را برعهده دارند.

2-19-5- واحد محاسبات و امور مالى
انجام کلیه امور مالی و محاسبات شرکت خدمات مسافرتی برعهده این واحد است(فراهانی، 1379: 455).
2-19- کارکنان شاغل در واحدهاى خدمات مسافرتى
شاغلین یک واحد خدمات مسافرتی عمدتاً شامل: مدیرعامل، مدیر فنی، مسئول تورگردانی، مسئول امور مالی، مسئول فروش، تحصیلدار و آبدارچی می باشد.

2-19-1- مدیرعامل
مدیرعامل که نقش مدیریت و مالکیت یک آژانس مسافرتی را برعهده دارد، می تواند مسئولیت مدیریتی اجرایی را در صورت دارابودن شرایط لازم، نیز برعهده داشته باشد. به طور کلی وظایف مدیر عامل را چنین می توان برشمرد:
* نظارت بر امور اجرایی،
* کنترل مسائل مالی آژانس،
* تهیه گزارش از چگونگی فروش و وضعیت دفتر و ارائه به هیات مدیره جهت رسیدگی،
* ارتباط با دیگر شرکت ها جهت توسعه فروش،
* هماهنگی بین واحدها و ایجاد انگیزه در کارکنان.

2-19-2- مدیر فنى
مدیر فنی در آژانس های خدمات مسافرتی از ارکان اصلی و مهم شمرده می شود. جواز تاسیس آژانس به واسطه معرفی یک مدیر فنی واجد شرایط صادر می شود. وظایف مدیر فنی به شرح ذیل می باشد:
* کنترل اوراق بهادار شرکت های هواپیمایی داخلی، خارجی و صدور درخواست بلیط،
* کنترل فروش روزانه پس از صدور مدارک، توسط کارکنان داخلی و خارجی،
* کنترل فروش تور و سایر خدمات ارائه شده،
* هماهنگی با واحد حسابداری در تهیه گزارشات مالی و ارسال گزارش فروش شرکت های خارجی و داخلی،
* تهیه گزارش فروش ماهیانه،
* ارتباط با شرکت های هواپیمایی داخلی و خارجی جهت توسعه فروش،
* ارزشیابی کارکنان براساس توانایی و ارائه پیشنهاد تشویق و تنبیه کارکنان به مدیر عامل و هیات مدیره،
* رسیدگی به اخطاریه های شرکت های هواپیمایی و تهیه جوابیه،
* کنترل حضور و غیاب کارکنان،
* تشکیل جلسات با کارکنان در رابطه با بخشنامه های جدید و راهنمایی کارکنان و… .

2-19-3- مدیر تور
در شرکت های خدمات مسافرتی که دارای مجوز بند (ب) بوده و در زمینه تورگردانی فعالیت می کنند، نقش مدیر تور بسیار مهم و ضروری است. به فهرست زیر می توان اشاره نمود:
* کنترل و نظارت بر برنامه سفر تهیه شده از قبل برای حصول اطمینان از اینکه برنامه، به طور کامل انجام پذیرد،
* کسب اطمینان از اینکه کلیه استانداردها و کیفیت خدمات بدان گونه که در تور قید شده، رعایت و به بهترین وجه ارائه شود،
* اهمیت دادن به رفاه، سلامت و ایمنی هر یک از اعضای تور،
* همکاری لازم با گروه ها؛ بخصوص در مواقع ضروری و مشکلات،
* ارائه اطلاعات لازم و کامل در حین سفر به اعضاء شامل: جنبه های اخلاقی، جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر کشور به همراه اطلاعات اجرایی در هر منطقه،
* انجام امور اداری و حسابداری مربوط به تور،
* تایید و هماهنگ نمودن کلیه خدمات تور(حمل و نقل، اقامت، رستوران ها، بازدیدها و…)،
* همکاری با راهنمایان جهانگردی در بازدیدها،
* کنترل روند اجرایی تور،
* عرضه جداول زمانی مربوط به فعالیت های مختلف(فراهانی، 1379: 468).

2-20- تور و اجزاى آن
تور در لغت به معنی گشت و سیاحت است و در اصطلاح صنعت گردشگری عبارت است از: مجموعه ای از عناصر سفر شامل: اقامت، حمل و نقل، تغذیه، گشت و … که از سوی یک بنگاه برنامه ریز سفر(که آن را تورگردان می خوانند) برای فرد یا افراد گروه گردشگران در قالب یک بسته سفر عرضه می شود. در چارچوب این مجموعه، فعالیت های روزانه گروه، مسیر و برنامه سفر طراحی و تنظیم می گردد(رنجبریان، 1387: 8).
مجموعه های مسافرتی(پکیج) سفرهای تنظیم شده ای هستند که با توجه به برنامه های از پیش تعیین شده و مشروح، در ارتباط با خدمات گردشگری متعدد به وجود می آیند. این مجموعه ها از پیش و با قیمت ثابتی به فروش می رسند(ولا، 1391: 132).
عناصر چنین بسته ای از سفر به طور متعارف شامل موارد زیر می گردد:
* حمل و نقل خود می تواند شامل انواع مختلفی از حمل و نقل هوایی، ریلی، دریایی، جاده ای باشد. بسته به تقاضای مسافران امکانات محلی و شرایط بسته سفر گونه های مختلف از اسباب های حمل و نقل در بسته پیشنهادی جای می گیرند. گاه بسته سفر شامل ترکیبی از اسباب حمل و نقل می باشد.
* اقامت این جزء شامل اسکان گردشگران در انواع تاسیسات اقامتی از هتل، متل، زائرسرا، مهمانپذیر، استراحتگاه، کشتی های مسافربری تا کمپ ها، اردوگاه ها و حتی خوابگاه های دانشجویی را شامل می شود.
* تغذیه مشتمل بر انواع خدمات پذیرایی از رستوران های مجلل، سنتی و متعارف تا سلف سرویس ها، رستوران های غذای سریع، تریاها، کافی شاپ ها و بوفه ها است.
* گشت شامل ارائه خدمات بازدید از مجموعه بازدیدهای گردشگری مقصد و کسب اطلاع در خصوص آن ها است. این جاذبه ها می توانند فرهنگی- تاریخی، قومی، طبیعی و یا حتی رویدادی خاص باشند. این خدمات شامل تامین سرویس حمل و نقل در مقصد، به کارگماری راهنمایی حرفه ای برای تور و اجرای برنامه بازدیدهای تور از سوی بنگاه عرضه کننده آن در محل است.
* جاذبه ها: منظور از جاذبه ها به عنوان عنصری مستقل از بسته سفر، عبارت از آن چیزی است که بابت بازدید از آن، گردشگران ناگزیر از تهیه بلیط می باشند. برای روشن شدن تفاوت میان جاذبه ها و گشت از منظر بنگاه های تورگردان می توان گفت، یک تور محلی در اصفهان می تواند شامل حمل و نقل با اتوبوس، بازدید از خیابان چهارباغ، قدم زدن در کنار زاینده رود و تماشای پل های تاریخی و گشت و گذار در میدان نقش جهان باشد؛ در حالی که وقتی از یک جاذبه به مفهوم خاص آن سخن می گوییم، خرید بلیط و بازدید از کاخ عالی قاپو در همین میدان را مدنظر داریم.
* خرید گردشگری با موضوع خرید گره خورده است و خرید به جزئی جدایی ناپذیر از برنامه های سفر مبدل شده است. یادگاری و سوغات اقلام عمده خرید از سوی گردشگران هستند. دلیل آن که مراکز خرید را از جاذبه ها تفکیک می نماییم عمدتاً آن است که بابت ورود به این مراکز از گردشگر وجهی به عنوان ورودیه مطالبه نمی شود(رنجبریان، 1387: 9).

2-21- راهنمای تور
راهنمایان؛ اصلی ترین رابط جامعه ی میزبان و بازدیدکنندگان هستند. آن ها اطلاعات ویژه ای را درمورد تاریخ، باستان شناسی، یادمان ها و آثار هنری، محیط فرهنگی، طبیعت و جاذبه ها، اماکن دیدنی و هر موضوع عمومی که بازدیدکنندگان علاقمند باشند در اختیار آن ها قرار می دهند. هر بازدید یا هر تور برنامه ریزی شده بستگی بسیار زیادی به راهنمای تور دارد و مطلوبیت نهایی تور انجام شده، وابسته به توانایی های راهنمای تور است. هر راهنمای تور نماینده ی یک ملت، یک کشور و سازمان برگزارکننده تور به حساب می آید. امکان دارد اعضای تور اصلاً فرصت ارتباط با مردم یک کشور را در مدت بازدید پیدا نکنند و در نتیجه، راهنما، شخصیت، منش و اطلاعات او را محکی برای شناسایی کشور میزبان به عنوان فردی که در تمام مدت سفر با گروه است می دانند. راهنمایان تور می توانند به طور ثابت در یک دفتر مسافرتی شاغل شوند یا به صورت موردی توسط مدیر تور و مسئول تورگردانی دعوت به کار شوند(حیدری، 1389: 44).

2-22- اهمیت راهنمایان در تورهاى گردشگرى
در میان نیروهای شاغل در بخش گردشگری، راهنمایان تورهای گردشگری که اصطلاحاً "تور لیدر" نامیده می شوند، نقش موثری در هدایت و تامین نیازمندی های مادی و معنوی و غنای روحی گردشگران دارند. عموماً راهنمایان تور می بایست اطلاعات جامع و وسیعی در زمینه های مختلف مربوط به حرفه خود داشته باشند و افق دید آن ها بسیار وسیع و به عبارتی کلی گرا باشند(حیدری، 1389: 440).

2-23- مسئولیت ها و وظایف راهنما
هر راهنمای گشت دارای وظایف و مسئولیت های در تور است که ملزم به انجام آن در تور می باشد. انجام صحیح وظایف او را در نظر گردشگران و یا افراد گروهی که وی راهنمایی آنان را برعهده دارد، صاحب شخصیت و محبوبیت خاصی می کند. این وظایف به شرح زیر می باشد:
* آمادگی برای تور،
* مدیریت گروه(برنامه ریزی، سازماندهی و هدایت)،
* استقبال و بدرقه مسافران،
* برقراری ارتباطات مناسب،
* به عنوان واسط و نماینده،
* پذیرایی کننده و میزبان،
* حل مشکلات مسافران،
* اجرای برنامه های تور،
* شناخت مقصد گردشگری،
* کنترل امور مالی،
* انجام امور اداری لازم،
* کنترل منظم تعداد افراد تور در هر برنامه،
* کمک به افراد دارای نیازهای خاص،
* ارائه توضیحات کلی و جزئی در خصوص انواع جاذبه ها و ویژگی های مقصد،
* انجام همکاری و هماهنگی لازم در اجرای تور،
* دانستن زبان محلی،
* کمک در نگهداری اموال و اشیای قیمتی و مدارک حیاتی مسافرین،
* دریافت پیشنهادات و پاسخگویی به سوالات،
* ارائه گزارش به دفتر مرکزی اعزام کننده،
* اعلام برنامه های تور آتی دفتر خدمات مسافرتی،
* هماهنگی برای جمع آوری انعام برای راهنما و راننده محلی در مقصد.

2-24- فرایند اجراى تور
اجرای یک تور، فرایندی است که راهنما با هماهنگی دفتر مجری تور از ابتدا تا پایان تور مراحل آن را طی می کنند و در تمام مراحل تور ارتباط راهنما با دفتر باید حفظ شود. مراحلی را که در زیر به آن اشاره می شود روند کلی اجرای هر توری می باشند که معمولاً با تغییرات کمی در جریان می باشند.
1. معارفه و آشنایی با مسافرین در سفرهای طولانی و دارای شرایط خاص قبل از سفر در محل دفتر یا مکان مناسب دیگر،
2. دریافت مدارک سفر از قبیل(لیست مسافرین، لیست اتاق بندی، بیمه و برنامه سفر، آرم و تابلو و…)،
3. آماده سازی و جمع آوری اطلاعات در خصوص مقصد از راهنمای گوناگون،
4. کنترل مسیر، بلیط ها، رزرو هتل و انجام هماهنگی با وسیله نقلیه، کنترل سیستم صوتی، میکروفون، آب آشامیدنی و امکانات پذیرایی، تایید و تاییدیه مجدد رزروها،
5. ملاقات با مسافرین و اسقبال از آنان در محل تعیین شده از سوی دفتر مسافرتی،
6. شمارش مسافرین، کنترل بارهای آنان، معرفی خود و تیم پذیرایی کننده در طول سفر،
7. ارائه اطلاعات ضروری و لازم به مسافرین از قبیل شرایط و قوانین خاص مقصد، موقعیت هتل، امکانات، تبدیل ارز، برقراری ارتباط تلفنی، نکات ایمنی و بهداشتی، تاکسی و سایر امکانات حمل و نقل، شیوه های برقراری تماس و ارتباط با راهنما و معرفی اجمالی برنامه های تور،
8. تحویل اتاق و اقامت مسافرین طبق اتاق بندی اعلام شده و کمک به افراد دارای نیازهای خاص(سالمندان و یا افرادی که دارای فرزند خردسال می باشند)، اعلام زمان و مکان حرکت تورها،
9. معرفی جاذبه های مورد بازدید، اعلام مدت زمان توقف و مکان سوار شدن، کنترل تعداد گردشگران بعد از هر بازدید(حیدری، 1389، 93).

2-25- انواع سفرهاى گروهى که در داخل کشور برگزار مى شود
* سفرهای زیارتی،
* سفرهای تفریحی،
* سفرهای فرهنگی- تاریخی،
* سفرهای خرید(تورهای چمدانی)،
* سفرهای طبیعت گرا(اکوتوریسم)که در اینجا فقط به تفسیر سفرهای طبیعت گرا میپردازیم.

2-25-1- سفرهاى طبیعت گرا
اخیراً توجه زیادی به سفرهای طبیعت گرا در کشور ما شده است. چندین شرکت خدمات مسافرتی و جهانگردی در این زمینه در کشور ما به طور تخصصی فعالیت می کنند و برگزارکننده تورهای طبیعت گرای چندروزه و یا برای تعطیلات آخر هفته هستند که بیشتر طالبین آن ها را جوانان تشکیل می دهند. در کشور ما اکوتوریسم شامل جاذبه های مختلفی مانند: کوهنوردی و غارگردی، طبیعت درمانی، بیابانگردی، ورزش های ساحلی و آبی، ورزش های زمستانی، مردم شناسی، شکار و صید و دامنه نوردی می شود.
تعداد کمی از گردشگران خارجی طبیعت گرا که وارد کشور ما می شوند علاقمند به استفاده از تورهای بیابانگردی(کویر)، مردم شناسی، شکار و صید بوده اند.
گردشگران داخلی که از این تورهای طبیعت گرا استفاده می کنند، بیشتر برای استفاده از آب و هوا با هدف پزشکی و درمانی، استفاده از آب های گرم معدنی، گذراندن دوران نقاهت، معالجه و مراقبت های بهداشتی مسافرت می کنند. کشور ما به دلیل دارابودن منابع بسیار غنی در زمینه اکوتوریسم به دلیل فقدان تسهیلات مناسب اقامتی- پذیرایی، درمانی، حمل و نقل و همچنین کمبود شدید بازاریابی و تبلیغات لازم و فقدان سیستم نظارتی و مدیریتی کارا و مدبر، از پذیرش جهانگردان در این زمینه محروم مانده است.

2-25-2- طبیعت گردى و راهنماى کویر
راهنمای طبیعت گردی علاوه بر ویژگی های عمومی و اختصاصی باید شرایط زیر را نیز داشته باشد:
* آشنایی به طریقه استفاده از نقشه و موقعیت یاب و یا از یک راهنمای مجرب حاصل می شود، به وسیله دستگاه موقعیت یاب و یک نقشه دقیق می توانید در مسیر جاده ها طبق طول و عرض جغرافیایی و چک کردن آن با موقعیت یاب حرکت کنید.
* راهنما باید به موقعیت جغرافیایی منطقه- مسیر جاده ها- محل چشمه های آب- عوارض طبیعی مانند: تپه ها، کوه ها، دریاچه نمک و فاصله بین آن ها آگاه باشد.
* تسلط بر زمین شناسی و جغرافیای منطقه- پستی و بلندی هایی که بر اثر سیل ایجاد می شود- برای راهنما اهمیت دارد. در نقاط پست ممکن است خاک به حدی گل شود که عبور وسیله نقلیه غیرممکن شود و یا در گل بماند.
* تسلط به ترکیب شیمیایی خاک و ترکیب شیمیایی دریاچه، ویژگی دیگر راهنماست. این تسلط باعث آسودگی خاطر در مواقع حرکت روی سطح دریاچه می شود- در عمق 50-5 سانتیمتری زیر سطح دریاچه آب موجود است- و در سطح دریاچه لایه ای از سولفات کلسیم ایجاد شده که می توان با اتکا به آن بر روی آن ماشین سواری کرد. همچنین نوع عناصر در خاک در عبور از کویر موثر است. مثلاً سولفات سدیم که در خاک برخی مناطق کویر زیاد یافت می شود باعث پوکی خاک و گیر افتادن وسیله نقلیه می شود.
* سگ راهنما باید ستارگان و موقعیت آن ها در فصول مختلف سال آشنا باشد تا تشخیص جهت و مسیر حرکت در شب ممکن شود.
* آشنایی با جانوران و خزندگان و حشرات کویر هم ویژگی مهم دیگر است(شتر، عقرب، سوسمارها، مار، مارمولک، روباه، خرگوش، موش، بز، میش، آهو و غیره).
* آشنایی با نوع گیاهان و مناطق رویش آن ها در کویر.
* علاوه بر موارد فوق، بعضی تجربیات راهنما بسیار باارزش است مثل: طریقه بیرون آوردن وسیله نقلیه مانده در باتلاق دریاچه یا ماسه بادی یا پیداکردن راه در شب های بدون ستاره از طریق هاله نور شهرهای مجاور کویر یا تهیه کرسی ساده در شب های سرد زمستانی برای خواب(حیدری، 1389: 152).

2-26- دستورالعمل هاى ویژه برگزارکنندگان تور طبیعت
دستورالعمل های اکوتوریسم برای برگزارکنندگان تور طبیعت در سال 1993 توسط جامعه بین الملل اکوتوریسم به منظور ارائه استاندارد برای این بخش از گردشگری به چاپ رسید که شامل موارد زیر می باشد:
* ایجاد آمادگى در گردشگران:
یکی از دلایلی که موجب می شود تا گردشگران به جای اینکه به تنهایی سفر کنند از تورها استفاده نمایند، استفاده از راهنمایان و کسب راهنمایی است.
* به حداقل رساندن اثرات منفى بازدیدکنندگان بر منطقه:
جلوگیری از تخریب یا آسیب به محیط زیست و فرهنگ بومی به کمک ارائه اطلاعات و اتخاذ اقدامات اصلاحی. از برگزاری تور در مناطقی که مدیریت ضعیف داشته و بیش از ظرفیت بازدیدکننده دارد، اجتناب کنید.
* ارائه آموزش:
دقت کنید که مدیران، کارکنان و کارمندان قراردادی در برنامه هایی که باعث افزایش توانایی آنان در برقراری ارتباط با گردشگران و مدیریت آن ها می شوند، شرکت کنند.
* کمک به حفظ محیط زیست:
در برنامه های حفاظتی در مناطق مورد بازدید سرمایه گذاری کنید.
* ایجاد اشتغال محلى قابل رقابت:
سعی کنید مردم بومی را برای انجام فعالیت های تجاری به کار گیرید.

* عرضه اقامتگاه هاى دوستدار محیط زیست:
توجه کنید که ابزار و امکانات مورد استفاده در فرایند طبیعت گردی مخرب محیط زیست طبیعی و هدردهنده ی منابع محلی نباشند. در طراحی ساختمان ها، کوشش کنید در آن ها فرصت هایی برای آموزش محیط زیست فراهم شود و تبادل آگاهانه با جوامع محلی رونق یابد(اپلرود، 1386: 26).

منابع و مآخذ
منابع فارسی
1. اپلروود، مگان، 1386، اکوتوریسم(اصول، تجربیات، سیاست ها). ترجمه: نگار قدیمی.
2. اصلاح عربانی، ابراهیم، 1374، کتاب گیلان. گروه پژوهشگران ایران، جلد اول و جلد دوم.
3. آمار، تیمور، 1382، مجموعه مقالات همایش های علمی و پژوهشی گروه های علوم انسانی، جلد اول، چالوس، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر و چالوس.
4. پاپلی یزدی، محمدحسین؛ سقایی، مهدی، 1386، گردشگری(ماهیت و مفاهیم). انتشارات سمت.
5. داس ویل، راجر، 1384، مدیریت جهانگردی: مبانی، راهبردها وآثار. ترجمه: سیدمحمد اعرابی، داوود ایزدی، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
6. دهخدا، علی اکبر، 1356، لغت نامه دهخدا، تهران.
7. دیبایی، پرویز، 1371، شناخت جهانگردی. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
8. رابینو، ه‍.ل.، 1346، ولایات دارالمرز ایران- گیلان. رشت: نشر طاعتی.
9. رنجبریان، بهرام؛ زاهدی، محمد، 1384، خدمات صنعت گردشگری. اصفهان: انتشارات کنکاش.
10. سازمان جهانی گردشگری(2001).
11. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان، سیمای اقتصادی شهرستان بندرانزلی 1385.
12. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان، سیمای اقتصادی، اجتماعی شهرستان لاهیجان، 1390.
13. سازمان هواشناسی کشور، 1382.
14. سالنامه آماری استان گیلان،1390.
15. سالنامه آماری گیلان، 1385.
16. سفیدی شیرکوهی، علی، 1383، بررسی اکوتوریسم تالاب انزلی با تاکید بر توانمندی ها و قابلیت ها، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
17. علیجانی، ب.؛ کاویانی، م.، 1374، مبانی آب و هواشناسی، انتشارات سمت.
18. فنل، دیوید ای.، 1385، مقدمه ای بر طبیعت گردی. ترجمه: جعفر قادیکلایی، مازندران: انتشارات دانشگاه.
19. قرخلو ، مهدی، 1386، جغرافیای جهانگردی و برنامه ریزی اوقات فراغت. تهران، جهاد دانشگاهی.
20. قرخلو، مهدی، 1384، توریسم شهر، روستا، عشایر. مجموعه مقالات همایش وضعیت گردشگری ایران در بستر جهانی شدن، جلد اول، انتشارات دانشگاه آزاد فیروزکوه.
21. قره نژاد، حسن، 1374، اقتصاد و سیاست گذاری توریسم، انتشارات مانی.
22. کاظمی، مهدی، 1386، مدیریت گردشگری، انتشارات سمت، تهران.
23. گی، چاک وای و سولا، ادوارد و فاید، 1377، جهانگردی در چشم اندازی جامع، ترجمه: علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش های بنیادی، چاپ اول.
24. گی، چاک وای، 1382، جهانگردی در چشم اندازی جامع. ترجمه: سیدمحمد اعرابی دفتر پژوهش های فرهنگی چاپ دوم.
25. محلاتی، صلاح الدین،1380، درآمدی بر جهانگردی. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
26. مرکز آمار ایران، 1365، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
27. مرکز آمار ایران، 1375، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
28. مرکز آمار ایران، 1385، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
29. معاونت برنامه ریزی استان گیلان، 1387، سیمای اقتصادی- اجتماعی شهرستان بندر انزلی.
30. معصومی اشکوری، حسن، 1371، اصول و مبانی برنامه ریزی منطقه ای، صومعه سرا: انتشارات مولف.
31. منشی زاده، رحمت الله، 1376، جهانگردی، انتشارات مسعی.
32. منشی زاده، رحمت الله، 1384، اندر مقوله گردشگری. تهران: انتشارات پیام مولف.
33. نظری، علی اصغر، 1368، جغرافیای جمعیت، انتشارات گیتاشناسی.

1 Internal tourism
2 National tourism
3 Valenesmit
—————

————————————————————

—————

————————————————————

9