پاورپوینت تحلیل معماری باغ فین کاشان

تحلیل باغ فین کاشان

تاریخچه
باغ فین یکی از زیباترین و معروف ترین باغ های ایرانی است که از آن به عنوان نمونه ی کامل باغ سازی ایرانی یاد می شود. از گذشته های بسیار دور، منطقه ی فین به واسطه ی چشمه ی روح افزایی که در آن جریان دارد، مورد توجه حاکمان و پادشاهان بوده است.
تاریخ قم، قدیمی ترین ماخذ تاریخی موجود، در این خصوص می نویسد: «بناها و کاریزهای فین به امر جمشید احداث شده است.» پس از آن احداث بناهای شاهانه را به پادشاهان آل بویه نسبت داده اند و در عهد ایلخانان مغول عمارات کهنه ی آن (باغ کهنه) نوسازی شده است.

باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است. پیش از شکل گیری باغشاه نو (باغ فین) در مکان جدید در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه (پیش از سال ۹۸۲ ه.ق) باغ کهنه که هنوز ویرانه هایش در چند صد متری باغ فین به چشم می خورد، در مکانی دورتر نسبت به چشمه سلیمانیه وجود داشته است.
البته هیچ گونه اطلاع صریح و قطعی از اوضاع تاریخی این منطقه در آن دوران کشف نشده است و لیکن در قرون اسلامی نخستین بار شکل گیری باغ را به آل بویه نسبت می دهند و گسترش آن را مرهون ایلخانیان می دانن

شاه عباس علاقه زیادی به آبادانی سرزمین های تحت حکومت خود داشت و کاشان به دلیل صنایع خود و مذهب شیعه مردمانش و همچنین به دلیل قرارگیری بین مسیر ارتباطی پایتخت پیشین (قزوین) و پایتخت جدید (اصفهان) مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس دستور عمران و آبادانی آن را صادر کرد و آقا خضر نهاوندی (وزیر کاشان) را مامور اجرای آن نمود.
بنابراین شکل گیری باغ در مکان جدید در زمان سلطنت شاه عباس آغاز (۹۹۶ ه.ق – ۱۰۳۹ ه.ق) و در دوره شاه صفی (۱۰۳۹ه.ق – ۱۰۵۲ ه.ق) تکمیل گردید. در این دوره شکل کلی، اساس و ساختار باغ طراحی و ساخته شد. کوشک اصلی باغ، بنای سردر خانه (البته نه به شکل امروزی) یکی از حمام ها مربوط به این دوره می باشند. (نراقی ۱۳۷۴) و همچنین شاه سلیمان را بانی صفه ای در پیرامون مظهر چشمه فین می دانند،که احتمال می رود از آن پس به جای چشمه فین به چشمه سلیمانیه معروف شده باشد.

پس از صفویه تا دوران زندیه به دلیل فتنه افغان ها و جنگ های نادرشاه توجه خاصی به باغ نشده است. دوران زندیه و مخصوصاً دوران کریم خان زند، دوران زلزله های پیاپی، تخریب ها و تعمیرهاست.
 شکل گیری باغ فین در محل جدید خود به دوران صفویه و پس از زلزله ی سال ۹۸۲ ه.ق  مربوط می شود که ساختمان هشتی ورودی و سردر، کوشک میانی، حمام صفوی و برج و باروی باغ در این دوره شکل می گیرد.

پس از آن در دوران زندیه عمارت خلوت کریم خانی در مجاورت باغ احداث می شود و پادشاهان قاجار نیز به فراخور، بخش هایی نظیر شترگلوی فتحعلی شاهی، حمام قاجار، تالار شاه نشین، خلوت نظام الدوله و عمارت بادگیر (کتابخانه ی فعلی) را به باغ می افزایند. در دوران معاصر نیز الحاقاتی به مجموعه باغ فین اضافه می شود.

معرفی باغ فین کاشان
باغ فین، نام یک باغ ایرانی در کاشان است که حمام فین نیز در آن واقع شده است. سابقه و قدمت باغ فین و بناهای آن به دوره ی صفویه باز می گردد. وسعت باغ بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله ی دیوار، بارو و برج های استوانه ای شکل محصور شده است

مکان: کاشان
قدمت : آل بویه – صفویه
کاربری: باغ 
سبک : اصفهانی

چگونگی ساخت و عملکرد فواره ها
زیر تمام جوی ها و دور تمام حوض ها در عمق یک متری زمین لوله هایی به اسم تنبوشه و از جنس سفال تعبیه شده که از یک طرف به حوض های اصلی متصل اند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره ها خارج می شود. چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می شود و آب به یک میزان از فواره خارج می شود.
آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می جوشد که به آن حوض جوش گفته می شود. از آن به بعد، آب در جوی هایی با کاشی های فیروزه ای جریان می یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.

درون این درختان سر به فلک کشیده، فواره های کوتاه و بلند و همچنین صدای عبور آب در دل سنگ فرش های باغ همگی در کنار هم بازدیدکنندگان را محسور خواهد کرد.

مساحت
مساحت باغ فین کاشان برابر با ۳۳۷۰۰ مترمربع بوده و دیوار، بارو و برج های استوانه ای شکل، حیاط مرکزی این باغ شگفت انگیز را در بر گرفته اند تا آن را از تبار باغ قلعه های ایرانی جلوه دهند.
با استفاده از همین دیوارها ساکنان می توانند در پناه برج و بارو باغ بستری امن پیدا کنند و به خاطر حجم، شکل و ارتفاع آن جلال و شکوهی شاهانه را به نمایش بگذارند.

برج و باروی باغ (حصار محیطی)
از خصوصیات بارز باغ فین، برج و باروی مستحکم آن است که باغ را به صورت باغ قلعه در آورده است. با دیدن برج و باروی باغ فین علاوه بر اینکه استحکام و ایمنی بالای باغ را در نظر می آورد شکوه و جلال شاهانه آن را نیز در ذهن متبادر و آن را از سایر باغ های معمولی متمایز می کند.
 در دوران صفویه (دوران شکل گیری باغ) حصار اصلی باغ به همراه  ۴ برج احداث می شد، ولی در دوره های بعد، تغییراتی در شکل و فرم آن ایجاد شد و حتی برج جنوبی باغ به دلایل نامعلومی به کلی تخریب و نیز در دوران قاجار با افزوده شدن بخش هایی نظیر خلوت نظام الدوله و اصطبل، ۳ برج به حصار محیطی باغ افزوده شد.

وجه تسمیه باغ فین کاشان
نام این باغ در گذشته باغ شاه نیز بوده که دلیل آن معنای کلمه ی شاه که بزرگ بوده و اشاره به مساحت بالای این باغ نیز داشته است. اما در حال حاضر این باغ به فین مشهور است و دلیلش هم قرار گرفتن آن در منطقه فین کاشان است. کلمه فین که از کلمه فینه گرفته شده و فینه نام کلاه هایی بوده که مردم این ناحیه بر سر می گذاشتند.

معماری باغ فین کاشان
از لحاظ معماری باغ فین کاشان تمام اصول استاندار ساخت باغ را رعایت کرده است. آنچه که در این باغ بیش از همه به چشم می آید حضور آب و درخت است که در واقع عناصر زنده و جذاب این مکان هستند و توانسته اند در کنار بناهای مجموعه به عنوان عناضر ثابت معماری فضایی جالب را به وجود بیاورند.
از جمله ارکان مهمی که در طراحی این باغ به کار رفته است حفظ تقارن بوده که از اهمیت ویژه ای هم در آن زمان برخوردار بوده اما به تدریج با دخالت شاهان حاکم بر این شهر از میزان آن کمتر و کمتر شده است. بیشترین میزان عدم تقارن در این باغ هم در زمان صفویه به وجود آمده است.

دلیل استفاده از عنصر آب در باغ فین کاشان
عمده دلیل استفاده از عنصر آب در باغ فین کاشان عبار تند از:
به وجود آمدن آرامش به واسطه نگاه کردن انسان در آب
خنک کردن هوا در فصل تابستان
طنین انداختن موسیقی آب به ویژه در قسمت های غیر مسکونی بوده است.

حوض جوش
یکی از حوض های درون این مجموعه تاریخی، حوض جوش است که بسیار هم شگفت انیز می باشد. حوض جوش بسیار جذاب است و دلیلش هم کف پوش آن است که نقشی مانند قالی های ترج و محراب کاشان را دارا می باشد. کاشی های این حوض از نوع زرین فام و کاری از خاندان اَبی طاهر، خاندان هنرمند کاشی ساز کاشانی، بوده و روی لعاب کاشی ها از طلا استفاده شده است.
این کاشی ها تا اویل دوره رضا شاه در این حوض وجود داشتند اما غارتگرانی به نام نایبی ها به سمت این حوض حمله کردند و کاشی های آن را دزدند. بعدها افراد بسیاری برای بازسازی و مرمت این حوض دست به کار شدند که هیچ کدام نتوانستند کاری از پیش ببرند.
حوض جوش

در باغ فین کاشان ۱۶۰ حفره در حوض وجود دارد که هر یک به منزله یک گل از قالی بوده است. عملکرد این حفره ها به این صورت که اگر اولین حفره به صورت فواره ای عمل می کرده، دومین حفره کار مکش آب را انجام می دهد.
به این ترتیب حدود ۸۰ حفره فواره و ۸۰ حفره مکنده در این حوض ها وجود دارد که به یکسان بودن ورود و خروج آب کمک می کنند تا سرریزی نداشته باشد. امروزه آب سرریز این حوض به وسیله ۳ جدول کاشی از وسط گذرگاه های باغ عبور می کند.

حوض دوازده فواره
 این حوض هم در زمان محمدشاه قاجار و همچنین همزمان با حوض جوش و اتاق شاه نشین در این باغ ساخته شد و امروز هم با نام حوض دوازده فواره آن را می شناسند.
درون این حوض فواره هایی وجود دارد که در این حوض حکایت از ساختار ایرانی باغ و شاهکار معماری در گذشته های دور نیز دارد که بدون وجود هیچ نیرویی از خارج، جریان عمودی را برای آب درون حوض به وجود می آورد.

حمام فین

در ضلع شرقی و در پشت حصار اصلی باغ دو باب حمام (کوچک و بزرگ) در مجاورت یکدیگر قرار دارند که به لحاظ پیشینه تاریخی آن ها، به حمام های صفویه و قاجاریه معروف می باشند.
هر دو حمام مانند سایر حمام های قدیمی (گرمابه ها) بعد از گذر از میان در (راهرو ارتباطی) به بینه (رختکن) و سپس از آن جا به گرمخانه (صحن حمام) وارد می شوند که در آنجا خزینه آب گرم و حوض های دیگر وجود دارد.
حمام فین

فضای حمام به گونه ای بوده که عموم نیز می توانستند بدون وارد شدن به باغ از آن استفاده کنند. امروزه دو حمام به هم متصل گردیده و درب هایش از بیرون باغ بسته می باشند. در سال 1268 ه.ق امیرکبیر، رادمرد بزرگ تاریخ ایران در حمام کوچک به شهادت رسیدند و دیگر از آن زمان به بعد باغ فین به حمام فین شهره می باشد.

کوشک صفوی
دیگر بنایی که در باغ فین کاشان موجود است کوشک صفوی است که سال ساخت آن به دوره ۹۸۶ هجری شمسی بر می گردد. این بنای تاریخی به دستور شاه عباس و به همت آقا خضر نهاوندی حاکم وقت کاشان در مرکز باغ و در روبروی دروازه باغ نیز ساخته شده است.
این بنای تاریخی در گذشته ۴ طبقه داشته و دو طبقه فوقانی آن به شکل کلاه فرنگی بوده اما زلزله سال ۱۱۵۶ صدماتی جدی به آن وارد کرد و در زمان بازسازی تنها دو طبقه از آن ساخته شده است. امروزه این ساختمان ۱۴ متر ارتفاع دارد و مصالحی که در آن بکار رفته عبارت از سنگ لاشه در پی ساختمان و خشت خام در دیواره ها می باشد.

اتاق شاه نشین
اتاقی به عنوان شاه نشین هم در این باغ وجود که حدود ۱۲۱۸ شمسی به دستور محمد شاه قاجار ساخته شد. در اطراف این بنا اتاق هایی با عنوان اتاق های گوشواره وجود دارد که فضای برای خدمه اتاق نیز بوده اند.
بنابر احترامی که خدمه برای شخص شاه قائل بودند، تشریفات، از درب های جانبی صورت می گرفت و هیچ گاه از درب اصلی وارد این اتاق نمی شدند. در جلوی بادگیر این اتاق و قسمت وسط و قبل از حوض این ساختمان، تشریفات آن زمان انجام می شده است.
اصل مرکزیت

چایخانه
در کنار بنای کوشک قاجار بنای دیگری به نام چایخانه وجود دارد که در گذشت نام آن چشمه زنانه بوده است.
در این بخش تمام آب ورودی به باغ تقسیم می شود و یک سوم از آب چشمه اصلی به آن می ریزد و پس از تقسیم شدن به ۳ شاخه راه خود را در باغ ادامه می دهد.

کوشک قاجار یا شترگلوی فتحعلی شاهی  
بنای دیگری درون باغ فین کاشان قرار دارد که به دستور فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۹ شمسی ساخته شده و با نام شترگلوی فتحعلی شاهی یا صوفه فتحعلی شاهی نیز شناخته می شود. در این بنا بخش های مختلفی وجود دارد که عبارتند از:
حوضخانه
چهار طاقی
شترگلوی فتحعلی شاهی

ساختار فضایی – کالبدی چهارچوب کلی و ساختار اصلی باغ، فضایی هندسی و خالص است. در نقطه ای در میانه آن،کوشکی قرار دارد که شتر گلوی صفوی نامیده می شود و محل تلاقی محورهای اصلی باغ است. صحن باغ خود از اجزایی تشکیل شده است. ازجمله این اجزاء می توان به کرت ها، محورهای دسترسی، آبنماها، کوشک و … اشاره کرد.
شتر گلوی صفوی

حیاط خلوت کریم خانی

در بخشی از این باغ حیاط خلوت کریم خانی وجود دارد که به دستور شخص کریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی در این باغ ساخته شده است. این قسمت حیاط خلوت کریم خانی نام دارد که شامل یک حیاط کوچک و اتاق های پنج دری و اتاق های ساده است و سال ساخت آن به حدود ۱۱۴۱ هجری شمسی باز می گردد.

حیاط خلوت کریم خانی

عمارت هشتی ورودی و سردر
ساختمان هشتی ورودی و سردر در زمان شکل گیری باغ (دوران صفویه) در دو طبقه ساخته شده است که در ادوار مختلف تغییراتی در شکل آن صورت گرفته است. عمارت سردر مشتمل بر تالار وسیع و ایوان هایی است که عمارت را بر چهارسوی باغ مشرف می سازد.

عمارت هشتی ورودی و سردر

خلوت نظام الدوله
در سال ۱۲۴۲ ه.ق. حاج علی محمد خان صدر اصفهانی، ملقب به نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه)، به حاکمیت کاشان منصوب شد. ایشان باغ فین را به عنوان محل سکونت و دیوانخانه برگزیدند. از این رو در ضلع غربی و در خارج از محدوده ی اصلی باغ به منظور اندرونی و حرمسرای خویش عمارت جدیدی احداث کردند که به خلوت نظام الدوله مشهور شد. امروزه موزه ی ملی کاشان روی بخشی از مخروبه های نظام الدوله قرار گرفته است و تنها هشتی ورودی و بخشی از اتاق های پشت موزه از آن باقی مانده است.

کتابخانه و الحاقات مجاور آن
ساختمان کتابخانه (عمارت بادگیر) در ضلع شرقی باغ بنا شده است. از سال ۱۳۳۴ شمسی، از این بنا به منظور تاسیس کتابخانه ی عمومی امیرکبیر مورد استفاده قرار گرفته است.

کتابخانه (عمارت بادگیر)

موزه ملی کاشان
آخرین بخشی که در باغ فین کاشان وجود دارد ، موزه ملی کاشان است. این موزه با عنوان موزه ملی کاشان در سال ۱۳۴۶ به همت مرحوم سید محمد تقی مصطفوی مدیر کل باستان شناسی وقت بر روی خرابه های برجا مانده از بنای خلوت نظام الدوله ساخته شده است. این موزه دارای سه بخش زیر می باشد:
باستان شناسی
مردم شناسی
صنایع دستی
موزه ملی کاشان

بیش از ۴۰۰ قطعه اثر از جمله ظروف سفالی متعلق به دوره های پیش از اسلام و پس از آن از جمله اشیای مفرغی و سرامیک و پوشاک و خط و کتابت و انواع بافته ها در این موزه به نمایش در آمده  که از هزاره هفتم قبل از میلاد تا دوره معاصر را دربر می گیرد. اشیای بخش باستان شناسی این موزه نیز از حفاری های انجام شده در تپه سیلک و چغازنبیل و حسنلو و خوروین و لرستان و… به دست آمده اند.

اصطبل:
در مجاورت موزه بر روی جداره شرقی محوطه پارکینگ، آثاری از یک اصطبل مشهود می باشد که از آن در متون تاریخی ذکری به میان نرفته است ولی از معدود مستندات موجود طرحی است که ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه از آن کشیده است که این موضوع مستلزم تحقیقات و کاوش های باستان شناسی می باشد ولی در مجموع گمان می رود که پیشینه آن با خلوت نظام الدوله هم دوره باشد (برای مشاهده پلان به اسناد تاریخی مراجعه شود).

تقسیم گاه آب (چشمه زنانه):
آب چشمه پس از طی مسافتی حدود 2 کیلومتر و گذر از 17 حلقه چاه به مظهر قنات (چشمه سلیمانیه) که در پشت باغ قرار دارد وارد می گردد. شاه عباس جهت طراحی اولیه باغ فین جایگاه باغ را همجوار مظهر قنات در نظر می گیرد تا باغ اولین مکانی باشد که آب چشمه به آن وارد می گردد. بالغ بر یک سوم آب چشمه قبل از ورود به محوطه باغ به این مکان وارد شده و سپس از طریق کانال های زیرزمینی به حوضهای شترگلوی صفوی، شترگلوی فتحعلی شاهی و حوض جوش هدایت می شود. در قدیم، این فضا به چشمه زنانه معروف بوده ولی امروزه ساختار فضایی آن تغییر شکل و تغییر کاربری یافته است.

فضای بسته، باز و نیمه باز در باغ: باغ فین آمیخته ای از فضاهای بسته، باز و نیمه باز می باشد که در چارچوب یک نظام هندسی مشخص شکل گرفته اند.
مهمترین فضا که صحن و فضای اصلی محصور شده به وسیله باروهاست، یک فضای باز محسوب می گردد، ترکیب فضای باز و نیمه باز در کوشک میانی و حوضخانه فتحعلی شاه به بهترین شکل قابل رویت است. در واقع باغ با بنا تلفیق شده است. فضای باغ با عبور دید و منظر و همچنین جریان آب از داخل بنا عبور می کند و کالبد بنا مانعی در برابر سیلان فضا نیست.

هندسه باغ فین توسط دو محور آبی عمود بر هم به چهار قسمت تقسیم شده است و فضاهای کلی درون باغ نیز به تبعیت از ساختار هندسی و با خطوط عمود برهم به فضاهای جزئی تری تقسیم شده بودند. این باغ در ابتدا به صورت کاملاً هندسی و متقارن بوده است از اینرو می توان گفت باغ فین دارای هندسه چهار باغ ایرانی است. اما با گذشت زمان بنا به دلایل مختلف که از جمله مهمترین آنها، دخالت پادشاهان و مسائل حکومتی است، باغ از حالت هندسی بودن و تقارن کامل خارج شده است.

آب آب در باغ ایرانی از عناصر نظام ساز است. نظام حضور آب، بخشی از سازمان باغ است که به همراه نظام گیاهی و کاشت و در قالب یک نظم هندسی اندیشیده شده، شکل یافته است. آب در باغ فین به صورت های مختلفی از جمله، به صورت راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی ها)، فورانی (فواره ها) و جوششی (ظهور آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کند.

جنبه های مختلف حضور درخت سرو در باغ فین: در باغ فین ویژگی مهم حضور درختان سرو، در ایجاد توده های سبز نواری شکل پیرامون کرت ها است. در واقع آنها از نظر نحوه قرارگیری به عنوان عنصر کالبدی در شکل گیری ساختار فضایی – کالبدی باغ تاثیر گذارند و قرار گرفتن سروها در حاشیه کرت ها موجب تحدید و تعریف کرت ها و خیابانها می شود.

https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D9%81%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
https://blog.iranmarcopolo.com/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%AF%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
https://ashwood.ir/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-3/
https://www.snapptrip.com/blog/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D9%81%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=19&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwi3_uq5goHnAhXKAewKHVqfCikQFjASegQIBRAB&url=https%3A%2F%2Fwww.kojaro.com%2F2016%2F5%2F4%2F118805%2Ffin-garden%2F&usg=AOvVaw3ThLpfZsgph5yB-s22FPgD
https://www.kojaro.com/2016/5/4/118805/fin-garden/
https://www.alaedin.travel/attractions/iran/kashan/fin-garden/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D9%81%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86
https://www.snapptrip.com/blog/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D9%81%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
https://www.manzaronline.com/history-and-physical-examination-fin-garden-part-01.html
http://www.armanshahrjournal.com/article_33220_c03a4dbc2804435f386c97896c806759.pdf
https://razheh.com/buildings/%D8%A8%D8%A7%D8%BA%20%D9%81%DB%8C%D9%86%20%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86

http://www.bagh-sj.com/article_716_e776bcae95f24e76e0957033d2b2bb3d.pdf
https://www.manzaronline.com/history-and-physical-examination-fin-garden-part-02.html