پاورپوینت بررسی معماری مدرسه آقابزرگ کاشان

بررسی معماری معماری مدرسه آقابزرگ کاشان

قدمت
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ یکی از باشکوه ترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار می آید

موقعیت- بانی مسجد
مسجد آقا بزرگ کاشان این مسجد با سرمایه حاج محمدتقی خانبان طی سال های ١٢٥٠ تا ١٢٦٠ (ه.ق) جهت برگزاری نماز جماعت و مجالس درس و بحث دامادش ملا مهدی نراقی دوم برادر ملا احمد نراقی ملقب به "اقا بزرگ" بناشده است.
این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده است. این مسجد و مدرسه در محدوده تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعه خواجه تاج الدین و در محله ای به همین نام بنا شد و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است و از نظر استواری هنوز وضع مطلوبی دارد.

مشخصات اصلی بنای مسجد:
 مسجد و مدرسه آقابزرگ مجموعه نفیسی از عناصر معماری و تزئیناتی و ترکیبی از حجمها و اندامهای متناسب به هم تنید می باشد. بخش های مختلف بنا شامل: سر در و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانها می باشد.  این مسجد از نظر پلان جزء مساجدی است که دارای سه شبستان بوده و نکته مهم وقابل توجه در این محل تلفیق مسجد و مدرسه است. پس از ورود به محوطه مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سکونت طلاب و گنبد آجری با شکوه و گلدسته های دو طرف آن خود نمایی می کند. علاوه بر این دو حیاط خلوت، آب انبار، شبستان پشت گنبد، ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشیکاری واقع در شبستان اصلی که در حقیقت مجموعه ای از هنرهای کاشیکاری، گچ بری، کتیبه نویسی، مقرنس کاری ونقاشی است، از جمله متعلقات این بنای عظیم می باشند.

ویژگی های کلی بنا:
 از خصوصیات بارز بنا معماری ویژه گنبدخانه است که بر روی ۸ پایه عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایه‎های آزاد به ندرت دیده می‎شود نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستانهای داغ منطقه کویری است. از این‎رو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهه جنوب گنبد خانه را به منظور ایجاد محراب مسدود می‎کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می‎سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته ساخته شده است. از ویژگیهای دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب‎نما) و باغچه‎های آن به طراوت فضا کمک می‎کند.

اطلاعات تاریخی
پیشینه تاریخی، ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه  قاجار آغاز گردید و در سال های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق/۱۸۴۸-۱۸۹۵م)، به پایان رسید.
کتیبه هایی مورخ ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ق/۱۸۴۷، ۱۸۴۸، ۱۸۵۲م، به ترتیب در صفه شبستان، داخل شبستان  زیر گنبد نیز بر اِزاره محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تایید می کند. به نظر می رسد که این مجموعه بنا، به رویِ آثار به جای مانده پس از زلزله۱۱۹۲ق/۱۷۷۸م یا دوره های گذشته ساخته شده باشد، به خصوص شبستان ۴۰ ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه روی بقایای خانقاه ، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (متعلق به اواسط سده ۹ق/۱۵م) ساخته شده است.

تلفیق این شبستان با مسجد و مدسه ای که بعداً در کنار آن ایجاد شد، یکی از زیباترین و بهترین نمونه های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما ۴۰ ستون غربی گنبدخانه یعنی مهم ترین بنایی که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه الحاق شد، به معماری بنای مقصوره لطمه زده است؛ زیرا معمار بزرگ مسجد بنای گنبدخانه را بدان سان طرح افکنده بود که از چهار سوی به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت فرسای منطقه با جریان یافتن  هوا در پیرامون گنبدخانه تهویه و تبرید به صورت طبیعی انجام گیرد، لیکن در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی فرزند آقابزرگ ( ۱۲۸۵ق/۱۸۶۸م)، شبستان غربی گنبدخانه بنا گردید و از این سوی ارتباط با فضای خارج مسدود شد.

تغییرات بنا
در سال های بعد نیز در بعضی قسمت ها، به خصوص در و پنجره های مجموعه، از جمله ۲ اطاق گوشواره های بالاخانه طرفین ایوان اصلی گنبدخانه و ۴ اطاق بالاخانه سردرِ ورودی تغییراتی داده شد. در و پنجره های ارسی بالارو تبدیل به درگاه هایی با دو نیم دایره گردید که در معماری ایرانی سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه ازسفر دوم اروپا در بناها معمول شد، همچنین حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با ۳ همبسته مشبّک چوبی با ارسی های بالارو از هم جدا می شد. بعد از آن که موریانه چوب ها را از بین برد، به جای آن ها درهای فلزی کار گذاشته شد، ولی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی در سال های اخیر این درهای فلزی را به هم بسته های چوبی با درهای ارسی تبدیل کرده است. در و پنجره های مشبک  و بالارو حجرات مدرسه تحتانی نیز به همین ترتیب از بین رفته بود که آن ها نیز در سال های اخیر به صورت نخستین خود بازگردانده شده است.جز این ها و برخی دگرگونی های اندکِ دیگر در بعضی قسمت های مجموعه، بنا دست نخورده و تقریباً سالم به جای مانده است.

حجره های مدرسه
حجره های مدرسه به اندازه یک پله بلندتر از سطح حیاط تحتانی (گودال باغچه) ساخته شده است. ۱۲ حجره آن از طریق ۴ راهرو جنبی به حیاط راه می یابند و هر کدام دارای یک پستو و یک بخاری است.
ضلع رو به روی حیاط حجره ها، اسپری با شبکه های آجری دارد. این اسپرها از دو سوی در قابی مستطیل شکل محصور شده و پنجره ای مشبک در وسط آن ها تعبیه شده است. ۴ پلکان سنگی در ۴ کنج حیاط این قسمت را با بام حجره ها یعنی حیاط فوقانی که هم سطح گنبدخانه است، ارتباط می دهد و یک رشته پلکان دیگر در میانه ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. این سرداب به وسیله هواکش هایی افقی و عمودی به ۲ بادگیر در ۲ قسمت شبستان شمالی راه می یابد و شبستان بدین سان تهویه و تبرید می شود. در پاره ای اوقات اختلاف درجه حرارت سرداب با حیاط فوقانی به ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد می رسد.

آرامگاه خاندان نراقی
بعدها در جانب شرقی بر محور عرضی صحن، آرامگاه نراقی به صورت اطاقی شکم دریده خارج از محوطه مسجد بنا شد.

ویژگی های بنا
 از خصوصیات بارز بنا معماری ویژه گنبدخانه است که روی ۸ پایه عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد روی پایه های آزاد به ندرت دیده می شود. نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریان هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم  و تابستان های داغ منطقه کویری است. از این رو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهه جنوب گنبدخانه را به منظور ایجاد محراب مسدود می کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته، ساخته شده است. از ویژگی های دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب نما) و باغچه های آن به طراوت فضا کمک می کند.

سادگی بنا
با توجه به سادگی و بی پیرایگی این مجموعه، هیچ گونه زیاده روی در تزیین، به ویژه در کاشیکاری این بنا به چشم نمی خورد. تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچبری، نقاشی، کارهای چوبی ( کنده کاری ، گره چینی، آلت و لقط) مقرنس کاری، کاشیکاری و رسمی بندی و یزدی بندی منحصر می شود. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کنده کاری شده و با گره چینی و گل میخ تزئین شده از ارزش والایی برخوردار است.

سر در و هشتی ورودی:
این قسمت از بنا که از طریق جبهه شمالی به خارج راه می‎یابد مشتمل بر سر در ورودی، درِ چوبیِ کنده‎کاری شده نفیس و سکوهای سنگیِ دو طرف است. در ۳ ضلع سر در ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی کتیبه‎ای کاشی نصب شده است. بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری شده می باشد. در زیر آن، تزییناتی است از کاشیهای خشتیِ هفت‎رنگ که بدنه دیوار را تا کف سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودی، محوطه نسبتاً وسیع کریاس هشت ضلعی قرار دارد که سقف آن را با آجر و کاشی و تزئینات مقرنس پوشش داده اند. از هر دو سوی این هشتی دو دهلیز مسقف و عریض با طاق‎نماهایی عمیق در هر دو طرف و با شیب ملایم، به صحن مرکزی و سایر قسمتها منتهی می‎شود، در وسط هر راهرو یک قسمت سرگشاده به صورت حیاط تعبیه گردیده است. مقابل درِ ورودی و پس از هشتی محوطه‎ای باز به صورت مهتابی احداث شده که در واقع پشت‎بام شبستان چهلستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی، به انبار، اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز دو پلکان، آن را به شبستان قدیمی تحتانی و محل وضوخانه و حیاط ارتباط می‎دهد.

حیاط مرکزی مسجد:
 این صحن در دو طبقه و مشتمل بر دو حیاط فوقانی و تحتانی (گودال باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجره‎ها) ایوان مانندی است که از شرق و غرب با ۲ دیوار مرکب از جرز و طاق‎نما محصور شده و از شمال به مهتابی (بام چهلستون) می‎پیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه می‎یابد. گودال باغچه از شرق و غرب به ۱۰ حجره، و از جنوب به ۲ حجره و یک مدرس در وسط و چند اطاق و انبار در ۲ کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آنکه دارای دو بادگیر مرتفع است، منتهی می‎گردد.
حیاط مرکزی به شکل مربع مستطیل و تقریباً در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده و کف آن با آجر، به شکل هرّه، فرش گردیده، با حوضی در وسط به شکل کثیرالضلاع و ۴ باغچه. حجره‎های مدرسه به اندازه یک پله بلندتر از سطح گودال باغچه ساخته شده است. ۱۲ حجره از طریق ۴ راهرو جانبی به حیاط راه داشته و هر کدام دارای یک پستو است. ضلع روبه حیاط حجره‎ها با شبکه‎های آجری پوشش شده اند.
چهار پله سنگی در چهار طرف حیاط، فضای گودال باغچه را با بام یعنی حیاط فوقانی که هم‎سطح گنبدخانه است ارتباط می‎دهند و یک رشته پلکان دیگر در میانه ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. سرداب به‎وسیله هواکشهای افقی و عمودی به ۲ بادگیر در ۲ قسمت شبستان شمالی راه می‎یابد و شبستان بدین‎سان تهویه می‎گردد. این اختلاف درجه حرارت گاهی به ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد می‎رسد.

مقصوره یا گنبدخانه:
 گنبدخانه بر روی پایه هشت‎ضلعی، بنا گردیده و گنبد دو پوسته گسسته با دهانه داخلی ۱۰ متر و ارتفاع ۲۱ متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواقهایی به هم پیوسته با پوشش طاق و تویزه ایجاد شده است. سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانه دارای پوششی شامل یک تَویزه در جلو و نیم گنبدی که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن با رسمی‎بندی آجر و کاشی به صورت مَعْقَلی حصیری می باشد
طرح زیربنای این قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواقهای اطراف و ایوان اصلی) مستطیلی نزدیک به مربع حدود ۳۰×۲۸ متر است. در ارتفاع حدود ۶ متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودی‎های هشت‎گانه ساخته شده که در جانب ایوان به یکدیگر ارتباط می‎یابند. زیر این قسمت کتیبه‎ای حاوی سوره فتح به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را می‎پوشاند که در پایان آن تاریخ ۱۲۶۴ق خوانده می‎شود.

در ۳ ضلع ایوان ورودی این مقصوره و در طراز کتیبه گچ‎بریِ داخلی، کتیبه‎ای از کاشی خشتی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نصب شده، مشتمل بر سوره اَلنَّبَاْ، در حاشیه‎های بالا و پایین آن کتیبه‎ای دیگر حاوی مرثیه هفت‎بند محتشم کاشانی به خط سُرمه‎ای بر زمینه طلایی نصب گردیده که در میانه آن جمله عمل کاتب‎الحروف محمدحسن ۱۲۶۳ نگاشته شده است. هم‎سطح با این کتیبه‎ها و در ۲ طرف جرزهای ایوان جلو مقصوره، اطاقهای گوشواره تعبیه گردیده که هم از رانش جرزهای اصلی ایوان جلوگیری می‎کند و هم فضایی مفید برای استفاده مدرّسان و طلّاب مدرسه پدید می‎آورد.
به احتمال بسیار این اطاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با ۳ لنگه درِ چوبی بالارو بوده که اکنون موجود نیست و به جای آنها در هر اطاق ۳ درگاه باز با قوس نیم‎دایره و بدون پنجره دیده می‎شود. در ارتفاع ۱۱ متری از کف مقصوره (گنبدخانه) ۲۴ دهانه مساوی ایجاد شده که یک در میان پُر و خالی است؛ از روزنهای باز نور و هوای کافی به داخل محوطه گنبدخانه می‎رسد. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسه زیبایی تزیین یافته است. اما پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری و بدون تزئین می باشد.

به احتمال بسیار این اطاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با ۳ لنگه درِ چوبی بالارو بوده که اکنون موجود نیست و به جای آنها در هر اطاق ۳ درگاه باز با قوس نیم‎دایره و بدون پنجره دیده می‎شود. در ارتفاع ۱۱ متری از کف مقصوره (گنبدخانه) ۲۴ دهانه مساوی ایجاد شده که یک در میان پُر و خالی است؛ از روزنهای باز نور و هوای کافی به داخل محوطه گنبدخانه می‎رسد. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسه زیبایی تزیین یافته است. اما پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری و بدون تزئین می باشد.
ایوان با یک ورودی اصلی به مقصوره رسیده و با دو راه ارتباطی از طرفین راست و چپ به رواقهای اطراف می‎پیوندد. ۲ قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است با یک راهرو ارتباطی در نیم‎طبقه به یکدیگر راه می‎یابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط می‎سازد. در همین سطح ۲ گوشواره مقرنس در ۲ گوشه ایوان به زیبایی مجموعه افزوده است. ازاره ایوان با کاشی خشتی هفت رنگ و سه ردیف قاب عمودی دارای قوسهای جناغی و پشت بغلها با آجر و کاشی معقلی تزیین یافته است. پشت بغل (لچکی) نمای ایوان با کاشی به شیوه معقلی آرایش یافته و بر روی پایه‎های طرفین ایوان، ۲ گلدسته کاشیکاری شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن برای گفتن اذان به زیبایی مجموعه نیز می‎افزاید.

تزیینات
ر میانه این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی تکرار گردیده و بالاتر از آن ۲ ردیف کاشیکاری معقلی و سپس ماذنه نهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ که حول محور ستونی در مرکز و داخل گلدسته دور می‎زند، پشت‎بام مسجد را به انتهای گلدسته‎ها مرتبط می‎سازد.
ضلع جنوبی گنبدخانه به حیاطی هم‎سطح با حیاط فوقانی منتهی می‎گردد. در جنوب شرقی گنبدخانه نیز حیاطی کوچک و مربع شکل و هم‎سطح با گودال باغچه احداث شده است که به اطاقها و تاسیسات رفاهی مسجد راه دارد.
همچنین در خارج از رواقهای گنبدخانه، در ضلع شرقی، حیاط خلوت کوچکتری، هم‎سطح با حیاط فوقانی تعبیه شده که با یک ورودی فرعی و سر در و هشتی کوچکی به محوطه شرقی مسجد راه می‎یابد. سابقاً در جبهه شرقی مسجد، خانقاه و مدرسه و مقبره خواجه‎تاج‎الدین قرار داشته که اکنون از آن مجموعه فقط مقبره که از بناهای سده ۹ق است بجای مانده است. دیوارهای شرقی و غربی حیاط اصلی از جرزهای آجری و دهانه‎های صفه‎ای به شکل ایوانچه یا طاق‎نما در ارتفاع نیم‎متری از کف حیاط با قوسهای جناغی پوشش شده و پشت بغلها با کاشیکاری معقلی تزیین شده اند، ترکیب یافته اند.

شبستان چهلستونی:
 این مجموعه دارای ۲ شبستان چهلستونی است، یکی در جبهه غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای ۲۰ ستون آزاد و ۳۰ چشمه طاق آجری است که در قسمت شمالی آن راهرو ارتباطی و پلکان پشت‎بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد و دیگری شبستانِ زمستانی که در جبهه شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایه‎های آن قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایه‎های موجود بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده بود ساخته شده است. این شبستان دارای ستونهایی از آجر و خشت با گوشه‎سازی و رسمی‎بندی است. در وسط هر چشمه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که از آنها نور طبیعی ملایمی به درون شبستان می‎تابد.
این شبستان یک محراب گچی در وسط دیوار دارد و به‎وسیله یک رشته پلکان به هشتی ورودی مسجد می‎پیوندد که راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد است و به‎وسیله ۲ ورودیِ دیگر به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه نیز ارتباط دارد. در جانب شمال غربی این شبستان یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطیِ یاده شده، به هشتی ورودی اصلی مسجد متصل می‎گردد. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است.

https://www.kojaro.com/2016/2/1/116981/aghabozorg—kashan-masque/
http://aoaonline.ir/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
https://persiadigest.com/fa/news/9519/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A2%D9%82%D8%A7-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B9%DA%A9%D8%B3