بررسی معماری بازار کاشان
موقعیت-ریزفضاها
بازار سنتی کاشان یکی از بناهای ارزشمند این شهر است که جزء یکی از آثار ملی ایران هم نیز بشمار می رود. این بازار از اواسط خیابان بابا افضل تا دروازه دولت نیز ادامه دارد و بناهای تاریخی متعددی را در خود جای داده است. این بناهای تاریخی عبارت از مسجد میدان میر عماد، کاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد کفش دوزها، مسجد بالا بازار و مسجد طمقاچی ها نیز می شود
تاریخچه
این بنای ارزشمند در زمان حکومت فتحلعی شاه قاجار نیز تاسیس شد و دلیل آن ثبات فوق العاده ای بود که در اوضاع سیاسی و صنایع ملی کشور وجود داشت. تمامی این موارد نیز سبب شده بودند که در این بازار کاروانسرا، تیمچه و بازارچه های متعددی ساخته شود. یکی از مهمترین بناهایی که در این بازار وجود دارد بازار نو مسگرها و فرخ خان امین الدوله غفاری بوده است، که به دلیل طراحی خوب و بی نظیری که داشته در کل ایران مثل و مانند نیز نداشته است. بیش از صد و بیست دکان کوچک و بزرگ با ایوان جلو و بالاخانه از دروازه دولت یا میدان شهرداری کنونی تا میدان فیض و مقابل مسجد میدان نیز ساخته شده است. در فاصله ی بین دکان ها هم چندین کاروانسرای وسیع در مقابل یکدیگر با چهارسوهای بلند و سقف دار نیز ساخته شده است، انتهای هر دکان به صحن کاروانسراها در و پنجره و نور گیر نیز دارند.
در سال ۱۲۸۸ زمانی فرخ خان فوت کرد بازار نو مسگرها رو به نابودی رفت و تا دوره ی پهلوی و ساخته شدن خیابانهای شهری در کاشان سرتاسر بازار نو نیز خراب شد و آخرین آثار آن هم نیز ناپدید گشت.
ویژگی بازار بعد از بازار مسگرها مشهورترین بازاری که در بازار سنتی کاشان قرار داشت ضرابخانه ی کاشان است که در بخش بالایی بازار و در نزدیکی مسجد میدان نیز واقع شده است. یک جفت درب چوبی بزرگ که از جمله آثار تاریخی پیش از عهد صفویه به شمار می رود نیز در این بازار دیده می شود، یک بیت شعر بر روی درب چوبی بازار ضرابخانه نیز نوشته شده است که به ترتیب زیر است: “برای نفع خلایق چو کرد بنیادش به سال هشتصد و هشتاد و هشت شد معمور”
انواع گذرها
تعداد زیادی از بازارهای موجود در بازار سنتی کاشان در حال حاضر از بین رفته اند و از جمله بازارچه های بزرگ و معروف قدیمی که عموماً به اصطلاح محلی ها به آنها گذر یا گذرگاه نیز گفته می شوند کم و بیش تعدادی از آن ها باقی مانده است که به ترتیب نیز نام آن ها گذر دروازه اصفهان، گذر سرپره، گذر پنجه شاه، گذر امامزاده حبیب بن موسی، گذر پای قپان می باشد. ولی گذرهای محمد صالح بیک و ترک آباد و دروازه فین و قاضی اسدا… که در مسیر خیابان فاضل نراقی و گذر محله کلهر در مسیر خیابان محتشم قرار داشتند نیز به طور کلی از بین رفته است. گذر چهارسو و آب انبار خان و گذر درب یلان هم غیر مسکونی و ویران شده است.
بازار کاشان در دوره صفویه
بازار سنتی کاشان در دوران صفویه نیز در اوج و رونق نیز بود به خصوص در زمان حکومت شاه عباس اول نیز جهانگردان زیادی به این بازار سر می زدند و خرید و فروش بسیاری در آن نیز انجام می شد، اما رفته رفته از اهمیت این بازار کاسته شد و بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم ساخته شده و در واقع هنر دست معماران دوره قاجار است. در این بازار به جز راسته ی مسگرها، زرگرها، کفاش ها و آب انبارهایی که در این بازار وجود. هر یک از این بناها در دوره ی خاصی ساخته شده اند. میانچال نیز کانون اصلی بازار می باشد و بر خلاف الگوهای دیگر این بازار نیز شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است.
راسته ها- دسته
– راسته (مسیر اصلی بازار) اصلی ترین قسمت بازار که در دوران های مختلف بخش هایی به آن اضافه می شد و یا بخش هایی از آن تخریب می گشتمانند مسگرها، زرگرها، کفاش ها، بزازها و بازارچه های میانچال.
– دسته (صنف های مختلف) قسمتی از بازار کاشان که هر صنف در یک قسمت مشخص مشغول فعالیت بوده اند.
دالان-تیمچه
دالان،سرای خان (تجارتخانه ای که نقش کلی فروشی را داشته است)
– تیمچه (مرکز چند سرا و کاروانسرا)
تیمچه ی امین الدوله، شاهکاری بی مانند
تیمچه امین الدوله معروف ترین قسمت این بازار که در زمان فرخ خان غفاری کاشی ملقب به امین الدوله ساخته شد، تیمچه ی امین الدوله می باشد که سرای سرپوشیده است که چهار طرف بازار را به یکدیگر متصل کرده و به آن میانچال نیز معروف است. ساخت این تیمچه در 1285 به اتمام رسید و سقف مستحکم و دهانه ی وسیع آن که بر روی سه طبقه بنای استوار پایه ریزی شده چنان است که نظیر آن در معماری ایران مشاهده نشده است
تزیینات سقف
سقف این بنای زیبا با مقرنس کاری، آجر و کاشی شکل گرفته و به سبکی ایرانی طاق بندی شده است.این کاروانسرا از طریق دو در چوبی بزرگ به دو طرف بازار متصل می شودیک در از چهار سو به صحن کوچک هشت ضلعی و دیگری به صحن بزرگ مربع مستطیل شکل جنوبی و در حقیقت در مجموعه آنها سرای واحدی بوجود آمده که به عقیده کارشناسان فنی، یکی از بهترین شاهکارهای برازنده معماری اصیل ایران در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری و نماینده فنون گوناگون این هنر به شمار می رود.
تیمچه ی حاج محمدصادق و سید آقا از دیگر تیمچه های این بازار می باشند. – قیصریه : محلی برای انجام اموری خاص مانند ظریفکاری و کارهای هنری بوده است.
مسجد میرعماد
این مسجد در جنوب بازار مس فروشان قرار دارد و چون در مقابل میدان بازار قرار دارد به مسجد میدان نیز معروف می باشد. این مسجد در قرن هشتم هجری و در زمان سلطنت سلطان جهان شاه قراقویونلو احداث شده است. این بنا از جلوخان، دو سردر با کتیبهٔ تاریخى، هشتى، سنگاب، صحن دو طبقه، دو صفه، چند شبستان، گنبد آجرى، منبر کاشى معرق نفیس و آب انبار تاریخى تشکیل شده است .
ریزفضاهای مسجد مسجد سلطانی که بنایی به یادگار مانده از دوران قاجار می باشد جزو یکی از بزرگ ترین مدارس علمیه کاشان محسوب می شود.این مدرسه متشکل از حیاطی بزرگ با حوضی وسیع، 52 حجره درس،یک شبستان و یک کتابخانه است.
حمام عبدالرزاق خان
– حمام عبدالرزاق خان که به حمام خان نیز معروف است توسط عبدالرزاق خان در دوران سلطنت کریم خان احداث شد .این حمام درست در مرکز این بازار ساخته شده و از صحن های مختلف،خزینه های آب سرد و گرم و حوض بزرگ با سنگ مرمر تشکیل شده شده است.
کاروانسراهای گمرک و نو، سرای نراقی ها، حمام خان، سرای زرکشها، سرای قمی ها ، سرای آب انبار، سرای چهارگوش، مدرسه و مسجد میانچال، مسجد تبریزی ها، سرای ملک، مسجد کفش دوزها و زیات و آب انبار درب زنجیر
قدمت این بازار تاریخی به طور دقیق به دوران در دوران شاه عباس به بازار اضافه شد. آل بویه و پس از آن به دوره ی سلجوقی باز می گردد اما رونق اصلی این بازار در زمان صفویه به خصوص در زمان پادشاهی شاه عباس شکل گرفت. مجموعه بازار کاشان از جمله بازارهایی است که از همان گذشته تا کنون مورد تمجید و توجه بسیاری از سیاحان و تاریخ نویسان قرار گرفته است. به عنوان مثال مولف کتاب زینت المجالس گفته است که : « مثل راسته بازار کاشان در تمام جهان نیست و طول آن بازار تقریباً دو هزار قدیم می باشد . »
بازار کاشان در دوره های مختلف بخش های متععدی به آن اضافه شد و روز به روز وسیع تر و گسترده تر شد.به عنوان مثال قیصریه که شامل چندین کاروانسرا و دکان با معماری چشم نواز می باشد
در دوران قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی خان قاجار که ثبات سیاسی و پیشرفت صنایع ملی حاصل شده بود، بازار های بزرگ دیگر، تیمچه و کاروانسرا در امتداد این بازار ساخته شد.
بازار نو مسگری و فرخ خان امین الدوله غفاری به دلیل معماری خوش طرح شان و وسعتی که برخوردار بودند از مهمترین بناهایی بوده اند که در قرن اخیر ساخته شده و نظیر و مانندی تا کنون نداشته اند.
اوژن فلاندن نقاش و معمار فرانسوی که در سال 1352 به شهر کاشان سفر کرده بود درباره ی این دوره در نامه اش نوشته است که:" در قرن اخیر این شهر بکلی منهدم گشت و از ته عماراتش نابود گردید . بناهایی که امروز مورد دقتند بازارها ، کاروانسراها و حمامها می باشند."
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86/
http://www.yejayekhoob.com/blog/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86%D8%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B4%D8%A8%DB%8C%D9%87-%D9%87%DB%8C%DA%86-%DA%A9%D8%AC%D8%A7-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA.html
https://www.kojaro.com/2016/2/4/117058/bazaar-of-kashan/