پاورپوینت تحلیل معماری کاروانسرای باغ شیخ ساوه

تحلیل معماری کاروانسرای باغ شیخ ساوه

وظایف کاروانسراها
کاروانسرا برای گروهی از مسافران ساخته می شده است که در سفر بودند و از مقصدی به مقصد دیگر می رفتند و در میان راه به استراحت در این مکان می پرداختند. هر کاروان دارای سرپرست بود که چاروادار یا رییس کاروان نام داشته است.
این شخص افراد متعددی را که در مسیر سفر، خدماتی چون بارگیری، باربندی، تامین علوفه و… را می شناخت و هماهنگی ها با آنان را نیز انجام می داده است. به این ترتیب زمانی که کاروان وارد کاروانسرایی می شد، مسئولیت پیاده کردن بار و انتقال آن به کاروانسرا بر عهده ی مسافران بود و هر مسافری باید اتاقی را در کارونسرا انتخاب می کرد و به تهیه ی وسایل مورد نیاز در طول اقامت می پرداخت. هر کاروانسرا دارای یک یا تعدادی نگهبان بود که کاروانسرا درا نامیده شده است و مسئولیت اموال کاروانیان را بر عهده داشتند. این نگهبان مزدی را از مسافران بر اساس وضعیت مالی افراد دریافت می کرد

تقسیم کاروانسراها از نظر اقلیم:
از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از :
 الف ) کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .

ب ) کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.

ج ) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
ج 1 ) کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
ج 2 ) کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .

ج 3 ) کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است .
ج 4 ) کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است .
ج 5 ) کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت .
ج 6 ) کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند .

اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
الف) کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند .
ب) کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند .
ج) کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد .
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد و اینکه مالک و صاحبان این بنا در گذشته چه کسانی بودند و اگر فلان قوم یا شخص بوده است حال ویژگی های معماری آنان چیست ، چگونه و از کجا توانسته اند چنین تکنیک های معماری را ابداع کنند .

مصالح کاروانسرا حصارها را به جای چینه های گلی، از خشت خام و در مرحله بعد از آجر پخته به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و به قطر ۸۵ سانتی متر بنا میکردند.
در این زمان، برای حفاظت بنا در برابر دزدان و مهاجمان، برج هایی پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوشه ساختمان و در صورت لزوم، در طول دیوارها نیز به فاصله های معین در نظر می گرفتند.

اجزای کاروانسرا
به طور کلی اجزای کاروانسرها شامل بخش های زیر است که عبارتند از:
ورودی
محل دیدبانی نگهبان ها
هشتی
مغازه
حجره ها
اصطبل ها
هشتی
اصطبل ها
حجره ها

ویژگی درهای کاروانسرا
دروازه کاروانسرا دارای دری دولته و مستحکم از الوار چوبی و قطور از چوب های کاج، گردو و افرا بود که با میخ های بلند آهنی و پشت بندهای چوبی به هم اتصال یافته بود. این درها که بر روی پاشنه های آهنی به حرکت درمی آمدند، در سنگی گود شده قرار گرفته بودند.
چارچوب دروازه، بر جرزهای سنگین دو طرف دروازه اتکا داشت. دروازه ها به وسیله کلون های چوبی محکمی که دندانه دار بودند، بسته می شدند. به علاوه چند نوع چفت کشوی آهنی،بر دروازه ها نصب شده بود. قفل ها، بدوی و به صورت لوله استوانه ای بودند که با کلیدی پیچی، باز و بسته می شدند
دری دولته

حجره ها
در کاروانسراها اتاق هایی برای مسافران در دور تا دور حیاط بنا شده است و همچنین برای گرم نگه داشتن داخل، از گرمای حیوانات توسط اصطبلی که در پشت اتاق بود، استفاده می شده است. در بسیاری از کاروانسراها به خصوص در عصر صفوی، طاقچه ها، ایوان ها و اصطبل ها به بخاری مجهز بودند.

در کاروانسراهایی که در مناطق کوهستانی و سرد قرار داشتند مسایل گرمایشی بیشتر از هر چیزی اهمیت داشته است. مانند کاروانسرای گدوک در جاده ی فیروزکوه و کاروانسرای شبلی در جاده ی تبریز.
اتاق هایی برای مسافران

بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیدبانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود؛ تا محافظان و کاروانسراداران، از این اتاق ها – که مشرف به خارج بود – چون سنگری استفاده نموده و از دروازه کاروانسرا در برابر حملات مهاجمان دفاع کنند.
برای این منظور در معماری بنا سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام سرب افکن که از این محل آب جوش، سرب یا روغن یا سیال (ماده روان) داغ دیگری برای دفع مهاجم از محل به پایین ریخته میشد. در مواقع عادی، این اتاق ها برای اقامت مسافران ثروتمند و متمولان و متنفذان حکومتی، مورد استفاده قرار می گرفتند
محل دیدبانی

 در مدخل کاروانسرا، دو سکوی سنگی در طرفین هشتی ساخته شده بود که به اتاق- های دو طرف می رسید. این سکوها محل اقامت کاروانسراداران بود. کاروانسراداران بر بالای این سکوها، افراد کاروانی را در موقع ورود کاروان، از نظر می گذراندند.
در کنار سکوها، دو ردیف پلکان، مسافران را به اتاقهای بالا و بام کاروانسرا میرسانید. پس از ورود کاروان به صحن کاروانسرا، مسافران به سوی اتاق ها می شتافتند و چهارپاداران، چهارپایان او را به مدخل استبل ها که معمولا در چهار گوشه صحن حیاط قرار داشت می راندند.
اصطبل چهارپایان
حجره ها

حیاط کاروانسرا به صورت مستطیلی شکل که حجره ها دور تا دور حیاط جانمایی شده است.

پشت بام به صورت مسطح و در شبهای زمستان، خوابگاه مسافران بود. حصار اطراف بنا به صورت جان پناه به ارتفاع یک تا دو ذرع، پشت با مها را در بر می گرفت و از نفوذ شنهای روان، حرارت دشت ها و کویرها و بادهای تند جلوگیری می کرد. از زمان صفویه، بخاری دیواری برای گرم کردن اتاق ها باب شد.
کف ایوان ها و اتاق  ها و سقف بام ها را آجر فرش می کردند. در وسط صحن برخی از کاروانسراها، حوضی مربع یا دایرهای شکل از سنگ، به همراه پاشویه، برای وضو ساختن آماده بود. ناودان های سنگی در فواصل معین، در امتداد مسیر آب روهای سطح بام و بر لبه خارجی بنا قرار داشت، تا آب های باران را به خارج بنا سرازیر کنند.
ایوان ها

کاروانسراها اصولاً از اعصار قدیم فاقد آبریزگاه (مستراح) بودند و مسافران، احتیاجاتشان را در بیابان های وسیع اطراف کاروانسراها یاگوشه تاریک استبل هابرآورده می ساختند.
گاهی تعداد کمی آبریزگاه در زیر برج ها گوشه مخفی کاروانسرا ساخته میشد، بعدها با وجود تعداد زیاد مسافران، تعداد آبریزگاه ها درکاروانسراهای بزرگ از چهار عدد تجاوز نمی کرد.
اما در عصر قاجاریه، به خاطر حفظ بهداشت، مسئله آبریزگاه مورد توجه قرار کاروان سراها را به تعداد کافی آبریزگاه مجهز کردند. همه آبریزگاه ها به وسیله کانالی عمیق، به دهانه چاهی راه داشتند.

ساختمایه دیوار بیرونی از سنگ یا آجر بود، در کاروانسرای سنگی سردرها را از آجر می ساختند. تنها در کاروانسرای بهرام که از آن یاد شده، سنگ تراش به کار رفته است. در دیگر نمونه ها سنگ لاشه به کار رفته، ولی به هر رو مهمترین ساختمایه، آجر بوده است. نمای بیرونی را معمولا با کاهگل اندود نمی کردند. چون چندان پایدار نبود.
حتی اندودهایی چون کاهگل ارزه که در سرزمین های گرم و خشک و در بیشتر خانه های سنتی به کار می رفته، مناسب آن نبوده است. برای پایداری و دوام بیشتر به جای اندود، با سنگ لاشه و آجر، نماسازی می شده است. گرچه در جاهایی هنگام تعمیرات روی این نما اندود کاهگل کرده اند. آجرهای کار شده از نوع گری بوده است.

تامین آب
برای تامین آب مصرفی، هر کاروانسرا خادمی داشته که هنگامی که ابر در آسمان میدیده، با جارو همه آبروها را پاک می کرده تا آب باران از بام با ناودان شرهای به آبگیر وسط میانسرا راه یابد. گاه خزانه آب را زیر حجره ها می ساختند.

به آب آن نمک و آهک می افزودند تا نگندد. گرچه کمی مزه آب را دگرگون می کرده و آب، دم به شوری میزده، ولی آن را غیرآشامیدنی نمی کرده است.

معرفی کاروانسرا باغ شیخ ساوه
کاروانسرای باغ شیخ ساوه یا کاروانسرای عبدالغفارخان (باغ شیخ) مربوط به اوایل دوره قاجار است. در شهرستان ساوه، شش کیلومتری جاده ساوه، مجاور روستای باغ شیخ واقع شده است. این کاروانسرا که به بزرگترین کاروانسرای باستانی ایران شهرت دارد.
از زیباترین کاروانسراهای واقع در دشت فلات بوده، همچنین آب انبار و حسینیه ای نیز در این مکان احداث شده است. این کاروانسرا در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۸۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه بنا
کاروانسرای عبدالغفارخان (باغ شیخ) در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار توسط یکی از خوانین منطقه به نام عبدالغفارخان خلج در مسیر قم، اصفهان به همدان و قزوین و تبریز ساخته شده است.
روستای باغ شیخ از روستاهای باستانی ساوه محسوب می شود. در این منطقه علاوه بر کاروانسرا چندین اثر و بنای تاریخی من جمله آب انبار، تکیه و محوطه ای باستانی با آثاری متعلق به دوره سلجوقی و ایلخانی به چشم می خورد.

معماری بنا
کاروانسرای عبدالغفارخان باغ شیخ با مساحتی در حدود ۴۸۰۰ متر مربع به لحاظ معماری در زمره کاروانسراهای چهارایوانی اقلیم گرم و خشک ایران محسوب می شود.
بنا دارای پلانی چهار وجهی با دو برج دوازده ضلعی در طرفین ورودی و دو برج مدوردر جهت مقابل است.

راه ورود به کاروانسرا از میانه ضلع جنوب شرقی بوده و این جبهه از بنا با ارتفاعی معادل دو طبقه، تشخص ویژه یافته است.
در سردر ورودی بنا جای خالی کتیبه ای دیده می شود که احتمالا حاوی تاریخ ساخت بنا و نام بانیان آن بوده است. نمای خارجی این ضلع از کاروانسرا از ردیف طاق نماهایی عمیق در طرفین سردر تشکیل شده و بر اهمیت ورودی تاکید دارد.

ورودی بنا
بعد از سردر ورودی، هشتی وسیع و مرتفعی قرار دارد که طاق این قسمت از بنا با کاربندی و مقرنسهای گچی و زیبا تزئین یافته است. فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه ای کوچک تبدیل کرده است . کلاهکی هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه بنا از داخل و خارج کاروانسرا به چشم می خورد.
که به این ترتیب هر چند چهار نمای حیاط شکلی مشابه دارند لیکن نمای این ضلع مهمتر از دیگر نماها جلوه می کند. بنا دارای حیاطی مربع شکل با اضلاعی در حدود ۳۷ متر است. در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه قرار دارد که به جز ایوان جبهه ورودی در انتهای هر ایوان اتاقی به صورت شاه نشین قرار گرفته است.
اتاق های بزرگتر برای افراد با درجه بالا درنظر گرفته می شود

نورگیری فضاها از طریق روزنه های درون سقف تامین می شود

در طرفین هر کدام از ایوان ها سه ایوانچه که هر کدام به حجره ای مرتبط است قرار دارد. مجموعا در هر ضلع از بنا شش ایوانچه و حجره ساخته شده است. در تمامی حجره ها برای گرمایش و طبخ غذا، بخاری دیواری تعبیه شده است.

سه ایوانچه

نورگیری کاروانسرا ها از طریق سقف تامین می شود

فضاهای دور حیاط برخلاف اکثر کاروانسراها، هم سطح حیاط بوده است . از چهار کنج حیاط درگاه های ورود به فضای اصطبل و راه پله منتهی به بام تعبیه شده است. فضاهای اصلی اصطبل که در چهارگوشه حیاط قرار گرفته اند. دارای پلان مربع با یک ستون آجری قطور در میانه است.
از طریق دو فضای بازویی شکل در پشت حجره ها امتداد یافته اند. ردیف سکوها در یک سوی فضای اصطبل به عنوان بارانداز قرار دارند. در ساخت بنا از مصالحی همچون آجر و سنگ در پی سازی استفاده شده است. همچنین در سردر ایوان ها و همچنین فضای هشتی ورودی از تزئینات گل انداز آجری استفاده شده است.

دسترسی به اصطبل ها از طریق گوشه های حیاط امکان پذیر است

ثبت ملی
این اثر در سال ۱۳۵۴ و به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. اخیرا نیز اقدامات لازم در خصوص تهیه مستندات بنا جهت گردآوری پرونده و ارائه آن به عنوان یکی از گزینه های ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی انجام شده است.

در چهار گوش کاروانسرا برج های دیدبانی وجود داشته است

https://seeiran.ir/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D9%87/
https://www.kojaro.com/attraction/26596-abdolghafar-khan-caravansary/
http://journal.richt.ir/athar/article-1-717-fa.pdf