تحلیل معماری کاروانسرای میاندشت شاهرود
وظایف کاروانسراها
کاروانسرا برای گروهی از مسافران ساخته می شده است که در سفر بودند و از مقصدی به مقصد دیگر می رفتند و در میان راه به استراحت در این مکان می پرداختند. هر کاروان دارای سرپرست بود که چاروادار یا رییس کاروان نام داشته است.
این شخص افراد متعددی را که در مسیر سفر، خدماتی چون بارگیری، باربندی، تامین علوفه و… را می شناخت و هماهنگی ها با آنان را نیز انجام می داده است. به این ترتیب زمانی که کاروان وارد کاروانسرایی می شد، مسئولیت پیاده کردن بار و انتقال آن به کاروانسرا بر عهده ی مسافران بود و هر مسافری باید اتاقی را در کارونسرا انتخاب می کرد و به تهیه ی وسایل مورد نیاز در طول اقامت می پرداخت. هر کاروانسرا دارای یک یا تعدادی نگهبان بود که کاروانسرا درا نامیده شده است و مسئولیت اموال کاروانیان را بر عهده داشتند. این نگهبان مزدی را از مسافران بر اساس وضعیت مالی افراد دریافت می کرد
انواع کاروانسراها از نظر اقلیم:
از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از :
الف ) کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .
ب ) کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.
ج ) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
ج 1 ) کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
ج 2 ) کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .
ج 3 ) کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است .
ج 4 ) کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است .
ج 5 ) کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت .
ج 6 ) کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند .
اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
الف) کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند .
ب) کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند .
ج) کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد .
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد و اینکه مالک و صاحبان این بنا در گذشته چه کسانی بودند و اگر فلان قوم یا شخص بوده است حال ویژگی های معماری آنان چیست ، چگونه و از کجا توانسته اند چنین تکنیک های معماری را ابداع کنند .
مصالح کاروانسرا حصارها را به جای چینه های گلی، از خشت خام و در مرحله بعد از آجر پخته به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و به قطر ۸۵ سانتی متر بنا میکردند.
در این زمان، برای حفاظت بنا در برابر دزدان و مهاجمان، برج هایی پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوشه ساختمان و در صورت لزوم، در طول دیوارها نیز به فاصله های معین در نظر می گرفتند.
اجزای کاروانسرا
به طور کلی اجزای کاروانسرها شامل بخش های زیر است که عبارتند از:
ورودی
محل دیدبانی نگهبان ها
هشتی
مغازه
حجره ها
اصطبل ها
هشتی
اصطبل ها
حجره ها
ویژگی درهای کاروانسرا
دروازه کاروانسرا دارای دری دولته و مستحکم از الوار چوبی و قطور از چوب های کاج، گردو و افرا بود که با میخ های بلند آهنی و پشت بندهای چوبی به هم اتصال یافته بود. این درها که بر روی پاشنه های آهنی به حرکت درمی آمدند، در سنگی گود شده قرار گرفته بودند.
چارچوب دروازه، بر جرزهای سنگین دو طرف دروازه اتکا داشت. دروازه ها به وسیله کلون های چوبی محکمی که دندانه دار بودند، بسته می شدند. به علاوه چند نوع چفت کشوی آهنی،بر دروازه ها نصب شده بود. قفل ها، بدوی و به صورت لوله استوانه ای بودند که با کلیدی پیچی، باز و بسته می شدند
دری دولته
بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیدبانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود؛ تا محافظان و کاروانسراداران، از این اتاق ها – که مشرف به خارج بود – چون سنگری استفاده نموده و از دروازه کاروانسرا در برابر حملات مهاجمان دفاع کنند.
برای این منظور در معماری بنا سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام سرب افکن که از این محل آب جوش، سرب یا روغن یا سیال (ماده روان) داغ دیگری برای دفع مهاجم از محل به پایین ریخته میشد. در مواقع عادی، این اتاق ها برای اقامت مسافران ثروتمند و متمولان و متنفذان حکومتی، مورد استفاده قرار می گرفتند
محل دیدبانی
پیشینه تاریخی کاروانسرای میاندشت: در دوره ساسانی نخستین کاروانسراها در ایران ساخته شدند. اغلب این بناها از ملات گچ و گل و لاشه سنگ تشکیل شده بودند. اما شکل ظاهری این بناها با عبور جاده ابریشم از ایران تغییر زیادی کرد و از مصالح بهتری در ساخت آنها استفاده شد.
کاروانسرای میاندشت در اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار ساخته شد. این بنای زیبا و تاریخی در شرق شهر شاهرود واقع شده است. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۴ شهریور ماه سال ۱۳۵۶ این بنا را در فهرست آثار ملی کشور جای داد. شماره ثبت کاروانسرای میاندشت در این فهرست ۱۴۳۹ می باشد.
کاروانسرای میاندشت با قدمتی 400 ساله بعنوان بزرگ ترین مجموعه کاروانسرای ایران، در فاصله 120 کیلومتری شهرستان شاهرود استان سمنان قرار دارد.
کاروانسرای میاندشت شاهرود با قدمتی ۴۰۰ ساله به عنوان بزرگ ترین مجموعه کاروانسرای ایرانی در فاصله ۱۰۳ کیلومتری شهرستان شاهرود- سبزوار در استان سمنان قرار گرفته است.
نحوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به طور کامل شرح داده شده است. موقعیت جغرافیایی کاروانسرای میاندشت چنین است که در استان سمنان، شهرستان میامی در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شهر شاهرود واقع شده و دارای آب و هوای نیمه خشک است.
مورخان معتقدند که سه کاروانسرای موجود در این منطقه در یک بازه زمانی ساخته شده اند. کاروانسرای میاندشت به دستور حسین خان نظام الدوله والی وقت خراسان، در نزدیکی شاهرود کنونی ساخته شد. با توجه به شرح ساخت این کاروانسرا در کتاب مطلع الشمس، حدود ۲۰۰۰۰ نفر می توانستند در محوطه این مکان اتراق نمایند.
کاروانسرای غربی معروف به کاروانسرای شاه عباسی از دوره صفویه در مساحتی ۲۱۰۰ مترمربع در مسیر جاده ابریشم احداث شد و کاروانسرای شرقی در مساحت ۸۸۰۰ متر مربع در دوره قاجار ساخته شده است، کاروانسرای سوم و میانی این مجموعه در واقع حاصل اتصال دو کاروانسرای غربی و شرقی است.
کاروانسرای سوم و میانی اتصال دو کاروانسرای غربی و شرقی
در این منطقه سه کاروانسرا قرار دارد. کاروانسرای میاندشت با مساحتی بالغ بر ۲۲۰۰۰ متر مربع عرصه و ۱۰۰۰۰ متر مربع اعیان، بزرگترین کاروانسرای موجود در حال حاضر در کشور است. حجره ها و رواق ها در اطراف حیاط کاروانسرا قرار گرفته اند. بخش شاه نشین این مجموعه به صورت یک هشت ضلعی ساخته شده است که از طریق دو راه پله در طرفین دالان ورودی به داخل کاروانسرا راه پیدا می کند.
اتاق هایی با نام شتر خوان در پشت رواق ها قرار دارند و از شمال و جنوب حیاط می توان به آنها دسترسی داشت.در زمان قاجار، میزان سفرهای جاده ای به دلایل مختلف نظیر بازرگانی، زیارتی و … افزایش یافت. بنابراین در شرق این مجموعه یک بنای جدید با عنوان کاروانسرای قاجاری ساخته شد. این کاروانسرا دارای چهار ایوان، یک شاه نشین و سر درب ورودی است.
درباره اقامتگاه این مجموعه شامل سه کاروانسرا است که دو مورد متعلق به دوره قاجار و یک کاروانسرا متعلق به دوره صفوی است. هشتی ها، آب انبار ها، چاپارخانه و تلگراف خانه جزو دیدنی های تاریخی کاروانسرای میاندشت محسوب می شوند.
کاروانسرا متعلق به دوره قاجار
آب انبار ها
کاروانسرا متعلق به دوره صفوی
حمام
اجزای کاروانسرا
کاروانسرای میانی که رابط میان کاروانسرای صفوی و قاجاری است به گونه ای ساخته شده که پیرامون آن با رواق ها و حجره ها پوشیده شده است. کتیبه موجود بر سر در ورودی این کاروانسرا تاریخ ۱۲۹۰ ه.ق را نشان می دهد. اغلب بخش های این بنا با آجر کاری های متنوع پوشش داده شده است.
سه آب انبار، حمام، تلگراف خانه و چاپارخانه در مجاورت کاروانسرای میاندشت وجود داشته است. اما امروزه تنها بخش هایی از دیوارهای داخلی و برج های این بنای ۵۰۰۰ متری باقی مانده است. امروزه بخش های زیادی از کاروانسرای میاندشت مرمت و بازسازی گشته تا فضایی اقامتی برای مسافران جاده مشهد به تهران فراهم شود.
کاروانسرای صفوی در ضلع غربی مجموعه قرار دارد و پلان این کاروانسرا به صورت حیاط مرکزی و هشت ضلعی است. حیاط میانی موجود در این مجموعه رابط بین کاروانسراهای صفویه و قاجاریه است. در حیاط، رواق ها، حجره ها و ایوان ها قرار دارد.
در دوره قاجار به خاطر افزایش رفت و آمد کاروان ها و افزایش ظرفیت کاروانسرا، دو کاروانسرای دیگر نیز به این مجموعه اضافه کردند. در شرق مجموعه، کاروانسرای قاجاری با پلان چهار ایوانی، شاه نشین و سردرب ورودی ساخته شد.
کاروانسرای صفوی
بانی این دو کاروانسرا نیز حسین خان نظام الدوله والی خراسان بوده است. کاروانسرای میاندشت دارای چهار ایوان است که دو ایوان شرقی و غربی از بام کلی حیاط بالاتر رفته و نزدیکی این دو ایوان بلند به یکدیگر حیاط کاروانسرا را محصورتر می کند.
سردر نیز از دیوار بیرونی کاروانسرا جلوتر آمده و در طرفین هر یک از ایوانهای غربی و شرقی، دو ایوانچه به شکل نیم هشت وجود دارند.
دو ایوانچه به شکل نیم هشت
هفت برج مدور در پیرامون کاروانسرا قرار دارد که آن را به شکل قلعه درآورده است، به طوری که زمانی برای در امان نگه داشتن این مجموعه بسیار کاربرد داشته است.
قلعه مذکور امروزه تخریب شده و فقط قسمت های کمی از آن بر جای مانده است. ورودی کاروانسرا نیز در واقع ورودی کل مجموعه است، در میانه واقع شده است.
برجک های دیدبانی
سردر این ورودی از اطراف خود مرتفع تر است و بقایای ساختمانی در پشت این مجموعه به چشم می آیند که نشان دهنده وجود ساختمان در زمان های گذشته است.
این مجموعه سه آب انبار دارد: دو آب انبار در حیاط میانی و سومی در خارج مجموعه و در نزدیک ورودی واقع شده است. مرمت این مجموعه که در سال ۱۳۷۴ شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی انجام گرفت.
در پیرامون حیاط رواق ها، حجره ها، دکان ها و ایوان قرار دارد. در ضلع شمال غربی حیاط، قلعه تاریخی میاندشت واقع است که آثار جزیی از دیوار ها و برج و بارو های آن قابل مشاهده است. مساحت این قلعه ۵۰۰۰ متر مربع است.
رواق ها، حجره ها، دکان ها و ایوان
قلعه تاریخی
حجره ها و رواق ها در اطراف حیاط کاروانسرا قرار گرفته اند.بخش شاه نشین این مجموعه به صورت یک هشت ضلعی ساخته شده است که از طریق دو راه پله در طرفین دالان ورودی، به داخل کاروانسرا راه پیدا می کند.حیاط پشت ایوان قسمت شمالی، علاوه بر حجره ها و کفش کن ها، اصطبلی اختصاصی در کنار خود دارد.
بدین ترتیب این قسمت ها، مانند خانه هایی کوچک برای خانواده ها محسوب می شده است.اتاق هایی با نام شترخوان در پشت رواق ها قرار دارند و از شمال و جنوب حیاط می توان به آنها دسترسی داشت.اصطبل های این کاروانسرا دورتادور پشت اتاق ها را پوشانده است. در میان این اصطبل ها، سکوهایی بالاتر از کف اصطبل برای اقامت صاحبان چهارپایان ساخته شده است.
حجره ها و رواق ها پیرامون حیاط و شترخوان ها در پشت رواق ها قرار دارند و دسترسی به شترخوان ها از سمت شمال و جنوب حیاط است که در قسمت بالای ورودی، شاه نشین با مقطع هشت ضلعی و دسترسی به شاه نشین از طریق دو راه پله در طرفین دالان ورودی صورت می پذیرد.
حجره ها و رواق ها پیرامون حیاط
شاه نشین
در زمان قاجار، میزان سفرهای جاده ای به دلایل مختلف نظیر بازرگانی، زیارتی و … افزایش یافت. بنابراین در شرق این مجموعه یک بنای جدید با عنوان کاروانسرای قاجاری ساخته شدکاروانسرای میانی به گونه ای ساخته شده که پیرامون آن با رواق ها و حجره ها پوشیده شده است.
اغلب بخش های این بنا، با آجر کاری های متنوع پوشش داده شده است. از سه آب انبار، حمام، تلگراف خانه و چاپارخانه در مجاورت کاروانسرای میان دشت وجود دارند تنها بخش هایی از دیوارهای داخلی و برج های این بنای 5هزار متری باقی مانده است.
وجود سکوهایی که قسمت بیرونی کاروانسرا برای نشستن مسافران
این کاروانسرا دارای چهار ایوان است و باره بندها در پشت حجره ها قرار دارد که در سطح وسیعی ساخته شده است و کاروانسرای میانی دارای آب انباری است که آب آن خود جوش است و در وسط حیاط قرار دارد.
نورگیری ساختمان از طریق سقف تامین می شود.
در کاروانسراها اتاق هایی برای مسافران در دور تا دور حیاط بنا شده است و همچنین برای گرم نگه داشتن داخل، از گرمای حیوانات توسط اصطبلی که در پشت اتاق بود، استفاده می شده است.
در بسیاری از کاروانسراها به خصوص در عصر صفوی، طاقچه ها، ایوان ها و اصطبل ها به بخاری مجهز بودند.
اصطبل ها در پشت حجره ها جانمایی شده اند.
ورودی کاروانسرا
حیاط کاروانسرا به صورت مستطیلی شکل که حجره ها دور تا دور حیاط جانمایی شده است. در جلوی حجره ها ایوان هایی قرار دارد که در هر قسمت 4 تا حجره قرار دارد و در نهایت در هر ضلع 8 تا حجره جانمایی شده است
در کاروانسراها فضایی به عنوان بارانداز وجود داشته است.
در حال حاضر مرمت کلی و اساسی کاروانسراها صورت گرفته و جهت ایجاد فضای اقامتی، پذیرایی و خدماتی بسیار مستعد است. این کاروانسرا پس از بهره برداری می تواند مرکزی برای استقرار زائران و گردشگرانی که برای بازدید از جاذبه های گردشگری شهرستان های شاهرود و میامی به ویژه پارک ملی توران به این منطقه سفر می کنند؛ باشد.
https://safarmarket.com/blog/hotels/iran/shahroud/miyandasht-canvanserai
http://www.herampey.com/review/casir-fa.pdf
https://www.isna.ir/photo/97072514094/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%85#4
https://aftabnews.ir/fa/news/681280/%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1%7C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
https://www.iranhotelonline.com/blog/post-1755/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B4%D8%AA%D8%8C-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B2%DB%8C
https://www.yjc.news/fa/news/5889291/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B4%D8%AA-%DA%A9%D8%AC%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1
https://www.beytoote.com/iran/bastani/between3-plain-inn.html
http://www.herampey.com/review/casir-fa.pdf
https://www.mashreghnews.ir/photo/928106/%D8%B9%DA%A9%D8%B3-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B4%D8%AA