تحلیل معماری کاروانسرای شاه عباس نیشابور
وظایف کاروانسراها
کاروانسرا برای گروهی از مسافران ساخته می شده است که در سفر بودند و از مقصدی به مقصد دیگر می رفتند و در میان راه به استراحت در این مکان می پرداختند. هر کاروان دارای سرپرست بود که چاروادار یا رییس کاروان نام داشته است.
این شخص افراد متعددی را که در مسیر سفر، خدماتی چون بارگیری، باربندی، تامین علوفه و… را می شناخت و هماهنگی ها با آنان را نیز انجام می داده است. به این ترتیب زمانی که کاروان وارد کاروانسرایی می شد، مسئولیت پیاده کردن بار و انتقال آن به کاروانسرا بر عهده ی مسافران بود و هر مسافری باید اتاقی را در کارونسرا انتخاب می کرد و به تهیه ی وسایل مورد نیاز در طول اقامت می پرداخت. هر کاروانسرا دارای یک یا تعدادی نگهبان بود که کاروانسرا درا نامیده شده است و مسئولیت اموال کاروانیان را بر عهده داشتند. این نگهبان مزدی را از مسافران بر اساس وضعیت مالی افراد دریافت می کرد
انواع کاروانسراها از نظر اقلیم:
از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از :
الف ) کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .
ب ) کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.
ج ) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
ج 1 ) کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
ج 2 ) کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .
ج 3 ) کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است .
ج 4 ) کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است .
ج 5 ) کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت .
ج 6 ) کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند .
اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
الف) کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند .
ب) کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند .
ج) کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد .
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد و اینکه مالک و صاحبان این بنا در گذشته چه کسانی بودند و اگر فلان قوم یا شخص بوده است حال ویژگی های معماری آنان چیست ، چگونه و از کجا توانسته اند چنین تکنیک های معماری را ابداع کنند .
مصالح کاروانسراها حصارها را به جای چینه های گلی، از خشت خام و در مرحله بعد از آجر پخته به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و به قطر ۸۵ سانتی متر بنا می کردند.
در این زمان، برای حفاظت بنا در برابر دزدان و مهاجمان، برج هایی پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوشه ساختمان و در صورت لزوم، در طول دیوارها نیز به فاصله های معین در نظر می گرفتند.
اجزای کاروانسرا
به طور کلی اجزای کاروانسرها شامل بخش های زیر است که عبارتند از:
ورودی
محل دیدبانی نگهبان ها
هشتی
مغازه
حجره ها
اصطبل ها
هشتی
اصطبل ها
حجره ها
ویژگی درهای کاروانسرا
دروازه کاروانسرا دارای دری دولته و مستحکم از الوار چوبی و قطور از چوب های کاج، گردو و افرا بود که با میخ های بلند آهنی و پشت بندهای چوبی به هم اتصال یافته بود. این درها که بر روی پاشنه های آهنی به حرکت درمی آمدند، در سنگی گود شده قرار گرفته بودند.
چارچوب دروازه، بر جرزهای سنگین دو طرف دروازه اتکا داشت. دروازه ها به وسیله کلون های چوبی محکمی که دندانه دار بودند، بسته می شدند. به علاوه چند نوع چفت کشوی آهنی،بر دروازه ها نصب شده بود. قفل ها، بدوی و به صورت لوله استوانه ای بودند که با کلیدی پیچی، باز و بسته می شدند
دری دولته
حجره ها
در کاروانسراها اتاق هایی برای مسافران در دور تا دور حیاط بنا شده است و همچنین برای گرم نگه داشتن داخل، از گرمای حیوانات توسط اصطبلی که در پشت اتاق بود، استفاده می شده است. در بسیاری از کاروانسراها به خصوص در عصر صفوی، طاقچه ها، ایوان ها و اصطبل ها به بخاری مجهز بودند.
در کاروانسراهایی که در مناطق کوهستانی و سرد قرار داشتند مسایل گرمایشی بیشتر از هر چیزی اهمیت داشته است. مانند کاروانسرای گدوک در جاده ی فیروزکوه و کاروانسرای شبلی در جاده ی تبریز.
اتاق هایی برای مسافران
حیاط کاروانسرا
بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیدبانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود؛ تا محافظان و کاروانسراداران، از این اتاق ها – که مشرف به خارج بود – چون سنگری استفاده نموده و از دروازه کاروانسرا در برابر حملات مهاجمان دفاع کنند.
برای این منظور در معماری بنا سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام سرب افکن که از این محل آب جوش، سرب یا روغن یا سیال (ماده روان) داغ دیگری برای دفع مهاجم از محل به پایین ریخته میشد. در مواقع عادی، این اتاق ها برای اقامت مسافران ثروتمند و متمولان و متنفذان حکومتی، مورد استفاده قرار می گرفتند
محل دیدبانی
در قسمت بیرونی کاروانسرا سکوهایی قرار دارد که برای نشستن مسافران استفاده می شده است.
از لحاظ وضع بنا، دیوارها، ایوان ها و سقف غرفه ها از آجر، به صورت ضربی، با ملات گچ و ماسه و سنگ لاشه، در پی بنا، ساخته شده و روکار آن ها در تعمیرات مکرر بازسازی شده است.
در مدخل کاروانسرا، دو سکوی سنگی در طرفین هشتی ساخته شده بود که به اتاق- های دو طرف می رسید. این سکوها محل اقامت کاروانسراداران بود. کاروانسراداران بر بالای این سکوها، افراد کاروانی را در موقع ورود کاروان، از نظر می گذراندند.
در کنار سکوها، دو ردیف پلکان، مسافران را به اتاقهای بالا و بام کاروانسرا می رسانید. پس از ورود کاروان به صحن کاروانسرا، مسافران به سوی اتاق ها می شتافتند و چهارپاداران، چهارپایان او را به مدخل استبل ها که معمولا در چهار گوشه صحن حیاط قرار داشت می راندند.
اصطبل چهارپایان
حجره ها
حیاط کاروانسرا به صورت مستطیلی شکل که حجره ها دور تا دور حیاط جانمایی شده است.
پشت بام به صورت مسطح و در شبهای زمستان، خوابگاه مسافران بود. حصار اطراف بنا به صورت جان پناه به ارتفاع یک تا دو ذرع، پشت با مها را در بر می گرفت و از نفوذ شنهای روان، حرارت دشت ها و کویرها و بادهای تند جلوگیری می کرد. از زمان صفویه، بخاری دیواری برای گرم کردن اتاق ها باب شد.
کف ایوان ها و اتاق ها و سقف بام ها را آجر فرش می کردند. در وسط صحن برخی از کاروانسراها، حوضی مربع یا دایرهای شکل از سنگ، به همراه پاشویه، برای وضو ساختن آماده بود. ناودان های سنگی در فواصل معین، در امتداد مسیر آب روهای سطح بام و بر لبه خارجی بنا قرار داشت، تا آب های باران را به خارج بنا سرازیر کنند.
ایوان ها
کاروانسراها اصولاً از اعصار قدیم فاقد آبریزگاه (مستراح) بودند و مسافران، احتیاجاتشان را در بیابان های وسیع اطراف کاروانسراها یاگوشه تاریک استبل هابرآورده می ساختند.
گاهی تعداد کمی آبریزگاه در زیر برج ها گوشه مخفی کاروانسرا ساخته می شود، بعدها با وجود تعداد زیاد مسافران، تعداد آبریزگاه ها درکاروانسراهای بزرگ از چهار عدد تجاوز نمی کرد.
اما در عصر قاجاریه، به خاطر حفظ بهداشت، مسئله آبریزگاه مورد توجه قرار کاروان سراها را به تعداد کافی آبریزگاه مجهز کردند. همه آبریزگاه ها به وسیله کانالی عمیق، به دهانه چاهی راه داشتند.
ساختمایه دیوار بیرونی از سنگ یا آجر بود، در کاروانسرای سنگی سردرها را از آجر می ساختند. تنها در کاروانسرای بهرام که از آن یاد شده، سنگ تراش به کار رفته است. در دیگر نمونه ها سنگ لاشه به کار رفته، ولی به هر رو مهمترین ساختمایه، آجر بوده است. نمای بیرونی را معمولا با کاهگل اندود نمی کردند. چون چندان پایدار نبود.
حتی اندودهایی چون کاهگل ارزه که در سرزمین های گرم و خشک و در بیشتر خانه های سنتی به کار می رفته، مناسب آن نبوده است. برای پایداری و دوام بیشتر به جای اندود، با سنگ لاشه و آجر، نماسازی می شده است. گرچه در جاهایی هنگام تعمیرات روی این نما اندود کاهگل کرده اند. آجرهای کار شده از نوع گری بوده است.
تامین آب
برای تامین آب مصرفی، هر کاروانسرا خادمی داشته که هنگامی که ابر در آسمان میدیده، با جارو همه آبروها را پاک می کرده تا آب باران از بام با ناودان شرهای به آبگیر وسط میانسرا راه یابد. گاه خزانه آب را زیر حجره ها می ساختند.
به آب آن نمک و آهک می افزودند تا نگندد. گرچه کمی مزه آب را دگرگون می کرده و آب، دم به شوری میزده، ولی آن را غیرآشامیدنی نمی کرده است.
شاه عباس صفوی در زمان حکومت خود کاروانسراهای زیادی را در شهرهای مختلف ایران درست کرد که امروز نمونه ای ارزشمند از معماری تاریخی اند و به جاذبه گردشگری تبدیل شده اند.
یکی از آن ها کاروانسرای شاه عباسی نیشابور است که امروز موزه شده و گردشگران زیادی در سفر به نیشابور از آن دیدن می کنند. کاروانسرای نیشابور که به رباط شاه عباسی معروف است از بناهای تاریخی نیشابور به شمار می رود و امروز گردشگران زیادی را به خود جذب می کند. این بنا در گذشته در خارج از دروازه شهر ساخته شده بود اما امروز با توسعه و رشد شهر در مرکز نیشابور جای گرفته است.
قدمت این کاروانسرا به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد و قسمت های مختلف آن شامل دیوارها، ایوان ها و سقف غرفه ها از آجر و با ملات گچ و ماسه درست شده و تا به حال روکار آن بارها مورد مرمت قرار گرفته است.
معرفی کاروانسرا
کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، زمان ساخت بیرون از شهر نیشابور قرار داشته، اما به تدریج با گسترش شهر در بافت مرکزی نیشابور قرار می گیرد که در حال حاضر در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و نزدیک میدان خیام جای خوش کرده است.
کاروانسرا شاه عباسی نیشابور مساحتی حدود پنج هزار متر دارد که تا به حال کاربردهای متفاوتی را تجربه کرده است؛ دوره قاجار به عنوان یتیم خانه، در دروه پهلوی، شهربانی و ژاندارمری و پس از انقلاب اسلامی ایران تا سال ۱۳۶۷ انبار و از سال ۱۳۷۴ به بعد تا هم اکنون به موزه بزرگ شهرستان نیشابور در زمینه صنایع دستی تبدیل گشته است.
ویژگی کاروانسرا نیشابور
کاروانسرا از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر می باشد و با حدود ۴۹۰۰ مترمربع مساحت از کاروانسراهای نسبتا بزرگ است. بنا یک حیاط مرکزی دارد و ۲۴ حجره در گرداگرد آن به چشم می خورد.
در قسمت پشت حجره ها اصطبل هایی ساخته شده که چارپایان و احشام در آنجا نگهداری می شدند و سکوهایی در آنجا ساخته شده تا بار و وسایل مسافران بر روی آن ها قرار بگیرد. در گذشته در قسمت جلوی کاروانسرا آب انباری وجود داشت که دارای دو بادگیر بود اما امروز اثری از این آب انبار وجود ندارد.
از نظر معماری دارای نظم دقیقی بوده، همچنین در اطراف آن چهار عدد برج ساخته شده بوده اند که متاسفانه از بین رفته اند.
طاق نماهایی که در ضلع ورودی روی سردر نما مشاهده می شوند، با آجری کاری بسیار زیبا و استادانه تاکید هرچه بیشتر را روی سردر ایجاد کرده اند، در عوض سه ضلع دیگر کاروانسرا بدون تزیین هستند.
برج دیدبانی
در جلوی کاروانسرا، آب انباری وجود دارد که دو بادگیر دارد. البته امروزه این آب انبار وجود ندارد این کاروانسرا در دوره قاجاریه، مدتی به عنوان نوانخانه و محل نگهداری ایتام و مستمندان به کار برده می شد و در دوره پهلوی نیز به پادگان نظامی ژاندارمری تبدیل شد.
بعد از انقلاب، مدتی در اختیار جهاد سازندگی بود تا اینکه در سال ۱۳۶۷ به میراث فرهنگی تحویل و بازسازی آن شروع شد و پس از آن در سال ۱۳۷۴ همزمان با برپایی کنگره جهانی بزرگداشت عطار نیشابوری، تحت عنوان «مجموعه فرهنگی» و «موزه» (گنجینه) شروع به فعالیت کرد.
پلان کاروانسرای شاه عباسی نیشابور گواه این است که محل نگهداری احشام نیز پشت حجره ها بوده که در کل سهم زیادی را از مجموعه به خود اختصاص داده و را ورود به آن درب های پخ شکل پوشه های حیاط بوده است.
در رباط شاه عباسی نیشابور سکوهایی هم برای قرار دادن بار و اموال مسافرین تعبیه شده بود. در حال حاضر برای محوطه سازی این بنا، حوضی در مرکز حیاط و باغچه هایی در اطراف آن ایجاد کرده اند.
سبک و نحوه اجرای سقف ورودی ها به شکل طاق جناغی و دیواره های آن دارای طاقچه می باشد که توسط آجر پوشش داده شده است.
باراندازی که از آن نام برده شد، وسط حیاطی به مساحت 630 متر قرار داشته که متاسفانه اثری از آن نیست. در پیرامون حیاط 18 ایوانچه با اختلاف ارتفاع یک متر از سطح حیاط وجود دارد، که هرکدام در نهایت به شکل مستقل به حجره ای متصل می شود.
بارانداز
یک حیاط مرکزی دارد و ورودی آن در ضلع شمالی تعبیه گشته که به محض ورود به بنا، هشتی مفصل و پرکار آن را مشاهده خواهید کرد که با تزئینات رسمی بندی کامل شده و دو اشکوبه دارد.
در کاروانسرای شاه عباسی نیشابور اتاق هایی دارد در هر دو سمت دو اشکوب که برای اقامت نگهبانان کاروانسرا و رئیس کاروانسرا و … تعبیه گشته است.
در مرکز بنا حیاطی مربعی شکل قرار گرفته که در احاطه چهار ایوان و بیست و چهار ایوانچه می باشد. اصطبل ها در ردیف دوم در گرداگرد حیاط ساخته شده اند و از فضاهایی ستون دار در گوشه های حیاط و فضاهای طویلی تشکیل شده اند که باعث ارتباط آن ها به یکدیگر می شود.
در طراحی این کاروانسرا فضای زیادی در اختیار اصطبل ها قرار گرفته و حجره ها نسبت به آن ها سطح کمی را گرفته اند.
چهار ایوان
بیست و چهار ایوانچه
ورود به اصطبل ها از طریق پخ های گوشه های حیاط و بدون هیچ واسطه ای انجام می شود، دسترسی ای که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می خورد. در چند سال اخیر با از بین رفتن بخش هایی، ایوان ها نیز به سمت اصطبل ها باز می شوند.
ورود به کاروانسرا از قسمت مرکزی ضلع شمالی انجام می شود. درست مثل شیوه معماری دوره صفوی، سردر بلند بنا از امتداد افقی نمای ضلع ورودی این جبهه به بیرون آمده است.
در دو طبقه طرفین پخ خورده سردر، طاق نماهایی زیبا به چشم می خورد. ردیف طاق نماها در دو سمت سردر، تمایزی را بین ظاهر سمت ورودی از دیگر نماهای خارجی ایجاد کرده و بر روی سردر تاکیدی زیبا به وجود آورده است.
در سه ضلع دیگر کاروانسرا هیچ تزئینی استفاده نشده و شیوه معماری آن ها ساده است. با آجرکاری هایی که در پیشانی و پشت بغل های سردر انجام شده این قسمت زیبایی و تشخص بیشتری پیدا کرده است.
سردر به سمت هشتی بزرگی منتهی می شود که دارای سقف رسمی بندی است. در گذشته در دو سمت هشتی، غرفه ها و اتاق هایی وجود داشت که امروز از بین رفته اند پس هشتی هم رو به اصطبل های دو سمت این جبهه گشوده می شود. هشتی به طور مستقیم به ایوان جبهه شمالی و بعد از آن حیاط کاروانسرا راه پیدا می کند.
تقسیم بندی چهار نمای گرداگرد حیاط مشابه همدیگر است و از نظم و ترتیبی خاص حکایت دارد. رخ بام کلی حیاط با نمای ایوان ها شکسته شده است. ایوان های دو جبهه شمالی و جنوبی کمی مرتفع تر از از دو ایوان دیگر هستند و بر محور ورودی تاکید می کنند.
دو ایوان شرقی و غربی با آجرکاری های پیشانی خود از دیگران متمایز شده اند. امروز در میانه حیاط کاروانسرا حوض و در اطراف آن باغچه هایی زیبا به چشم می خورد که جذابیت خاصی را به کاروانسرا داده اند. در گذشته در اطراف این کاروانسرا چهار برج وجود داشت که امروز از بین رفته اند.
کاربری کنونی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور
امروز غرفه های ضلع شرقی کاروانسرا تبدیل به «موزه نیشابور» شده اند، موزه ای که شامل سه بخش باستان شناسی، مردم شناسی و بخش ویژه می باشد.
قسمت باستان شناسی: این بخش محل نمایش آثار تاریخی مثل ظرف های سفالی دوران تاریخی و اسلامی، سکه های قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظرف های شیشه ای و فلزی، و اشیاء سنگی شده است.
قسمت مردم شناسی: این بخش قسمت هایی از زندگی روزانه مردم این منطقه را به نمایش گذاشته است.
بخش ویژه: در این بخش اشیایی مثل تعدادی سنگ قبرتاریخی، مجسمه های دوران تاریخی و قبل از آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در عصر تیموری، تعدادی ضریح چوبی و تاریخی منبت کاری شده، لوحه استوانه ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی اسناد خطی و… نمایش داده شده است.
ضلع غربی این رباط مخصوص سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی می باشد و دیگر حجره های گرداگرد حیاط مرکزی مخصوص تولید محصولاتی مثل صنایع دستی و سنتی نظیر گیوه بافی، حصیربافی، قالی بافی، غربال سازی، سفالگری، کارگاه مرمت سفال و … می باشد.
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1/
http://journal.richt.ir/athar/article-1-717-fa.pdf
https://www.eneshat.com/attractions-city/mashhad/shah-abbasi-caravanserai