تحلیل معماری کاروانسرای هشت ضلعی امین آباد شهرضا
تعریف کاروانسرا
کاروانسرا بنایی است که کاروان را در خود جای می دهد و بزرگ ترین نوع ساختمان های اسلامی است. طرح آن به طور معمول مربع یا مستطیل شکل است، یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولا ساده و بی نقش دارد. اغلب دیوارهای آن دارای بادگیرهایی در انتهای خودش است.
در کاروانسرا فضایی کافی برای جا دادن حیوانات بارکش وجود دارد که راهرویی با طاق قوسی است و بین ورودی و حیاط داخلی قرار دارد. طاقگان هایی بر روی سکوی برآمده ای که در حاشیه این حیاط قرار گرفته اند، باعث مفصل بندی نمای داخلی شده اند.
وظایف کاروانسراها
کاروانسرا برای گروهی از مسافران ساخته می شده است که در سفر بودند و از مقصدی به مقصد دیگر می رفتند و در میان راه به استراحت در این مکان می پرداختند. هر کاروان دارای سرپرست بود که چاروادار یا رییس کاروان نام داشته است.
این شخص افراد متعددی را که در مسیر سفر، خدماتی چون بارگیری، باربندی، تامین علوفه و… را می شناخت و هماهنگی ها با آنان را نیز انجام می داده است. به این ترتیب زمانی که کاروان وارد کاروانسرایی می شد، مسئولیت پیاده کردن بار و انتقال آن به کاروانسرا بر عهده ی مسافران بود و هر مسافری باید اتاقی را در کارونسرا انتخاب می کرد و به تهیه ی وسایل مورد نیاز در طول اقامت می پرداخت. هر کاروانسرا دارای یک یا تعدادی نگهبان بود که کاروانسرا درا نامیده شده است و مسئولیت اموال کاروانیان را بر عهده داشتند. این نگهبان مزدی را از مسافران بر اساس وضعیت مالی افراد دریافت می کرد
انواع کاروانسراها
از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از :
الف ) کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .
ب ) کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.
ج ) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
ج 1 ) کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
ج 2 ) کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .
ج 3 ) کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است .
ج 4 ) کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است .
ج 5 ) کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت .
ج 6 ) کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند .
اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
الف) کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند .
ب) کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند .
ج) کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد .
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد و اینکه مالک و صاحبان این بنا در گذشته چه کسانی بودند و اگر فلان قوم یا شخص بوده است حال ویژگی های معماری آنان چیست ، چگونه و از کجا توانسته اند چنین تکنیک های معماری را ابداع کنند .
معمولا در کاروانسرها حصارها را به جای چینه های گلی، از خشت خام و در مرحله بعد از آجر پخته به ارتفاع ۶ تا ۷ متر و به قطر ۸۵ سانتی متر بنا میکردند.
در این زمان، برای حفاظت بنا در برابر دزدان و مهاجمان، برج هایی پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوشه ساختمان و در صورت لزوم، در طول دیوارها نیز به فاصله های معین در نظر می گرفتند.
در کاروانسراها اتاق هایی برای مسافران در دور تا دور حیاط بنا شده است و همچنین برای گرم نگه داشتن داخل، از گرمای حیوانات توسط اصطبلی که در پشت اتاق بود، استفاده می شده است. در بسیاری از کاروانسراها به خصوص در عصر صفوی، طاقچه ها، ایوان ها و اصطبل ها به بخاری مجهز بودند.
در کاروانسراهایی که در مناطق کوهستانی و سرد قرار داشتند مسایل گرمایشی بیشتر از هر چیزی اهمیت داشته است. مانند کاروانسرای گدوک در جاده ی فیروزکوه و کاروانسرای شبلی در جاده ی تبریز.
دروازه کاروانسرا دارای دری دولته و مستحکم از الوار چوبی و قطور از چوب های کاج، گردو و افرا بود که با میخ های بلند آهنی و پشت بندهای چوبی به هم اتصال یافته بود. این درها که بر روی پاشنه های آهنی به حرکت درمی آمدند، در سنگی گود شده قرار گرفته بودند.
چارچوب دروازه، بر جرزهای سنگین دو طرف دروازه اتکا داشت. دروازه ها به وسیله کلون های چوبی محکمی که دندانه دار بودند، بسته می شدند. به علاوه چند نوع چفت کشوی آهنی،بر دروازه ها نصب شده بود. قفل ها، بدوی و به صورت لوله استوانه ای بودند که با کلیدی پیچی، باز و بسته می شدند
در وسط حیاط سکویی قرار دارد که به عنوان بارانداز استفاده می کردند
تامین آب
برای تامین آب مصرفی، هر کاروانسرا خادمی داشته که هنگامی که ابر در آسمان میدیده، با جارو همه آبروها را پاک می کرده تا آب باران از بام با ناودان شرهای به آبگیر وسط میانسرا راه یابد. گاه خزانه آب را زیر حجره ها می ساختند.
به آب آن نمک و آهک می افزودند تا نگندد. گرچه کمی مزه آب را دگرگون می کرده و آب، دم به شوری میزده، ولی آن را غیرآشامیدنی نمی کرده است.
کاروان سراهایی که دارای دو طبقه هستند، اتاق های طبقه پایین را برای جمع آوری و نگه داری کالاها و اتاق های طبقه بالا را برای اسکان مسافران مورد استفاده قرار می دادند.
دوره صفویه پر رونق ترین دوره ساخت و بازسازی کاروانسراها است. شاه عباس یکم تصمیم را بر آن داشت تا جاده ابریشم را مرمت و احیا کند که احیای کاروانسراها را یکی از ملزومات این کار می پنداشت. محققان همین مسئله را باعث معروف شدن اکثر کاروا ن سراها به کاروان سرای شاه عباسی می دانند.
هر چند که احتمال آن می رود که کاروان سرای مرمت شده، به کاروانسراهای قبل از دوره صفوی مربوط شود. کاروان سرای شاه عباسی کرج از جمله کاروان سراهایی است که در دوره صفوی احداث شده است. این بنا بین سال های ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ و در زمان شاه سلیمان صفوی بنا شده است.
موقعیت کاروانسرا امین آباد
کاروانسرای امین آباد در بی جاده اصفهان – شیراز بنا شده است. دارای 8 برج دایره ای در اطراف اضلاع هشتگانه است
کاروانسرای امین آباد از جاهای دیدنی شهرضا به شمار می رود و در ۳۸ کیلومتری جنوب شهرضا واقع شده است. شهرستان شهرضا با داشتن ۸۱ منبع گردشگری، ۳/۶ درصد از منابع گردشگری استان را در بر می گیرد.
اجزای کاروانسرا
به طور کلی اجزای کاروانسرها شامل بخش های زیر است که عبارتند از:
ورودی
محل دیدبانی نگهبان ها
هشتی
مغازه
حجره ها
اصطبل ها
هشتی
اصطبل ها
حجره ها
بخش وسیعی از این منابع از نوع فرهنگی و تاریخی است که کاروان سرای امین آباد جزو این دسته به حساب می آید.
این ساختمان به زمان صفوی تعلق داشته و در دوره شاه عباس اول احداث شده است و شکل آن با کاروان سراهای متداول فرق داشته و نقشه هشت ضلعی را دارد.
نقشه هشت ضلعی
وجود مسجد، آب انبار و حمام در کنار این اثر تاریخی می تواند سبب ایجاد نمونه ای خاص از از یک اقامتگاه بین راهی شود.
این بنا در ۴۰ کیلومتری جاده شهرضا-آباده قرار دارد که با توجه به حجم رفت و آمد این جاده در ماه های پیک گردشگری مخصوصا در فصل بهار و تابستان، می توان حدس زد که برپایی مجموعه اقامتی در آن نقش به سزایی را در رساندن خدمات به گردشگران داخلی و خارجی دارد.
تزیینات
تزییینات در کاروانسراها معمولا شامل آجر کاری (کاروانسرای مهیار)، گچ بری (کاروانسرای رباط شریف)، کاشی کاری (کاروانسرای جهان آباد) است. این تزیینات را در سردر ورودی، ایوان ها، طاق نماها و اتاق ها می توان مشاهده کرد در اوایل معماری اسلامی، آجرکاری بیشتر دیده می شود و آجر نقش مهمی را در این دوران ایفا می کند.
در دوره ی میانی اسلام شیوه ی گچ کاری رونق بسیار داشته است و کاروانسراها نیز از این تزیین بهره مند شدند. در دوره ی تیموری و صفوی هم کاشی کاری جایگزین گچ بری و آجرکاری شد.
کاروا نسرای امین آباد دارای بنایی هشت ضلعی است که از ویژگی های معماری آن است. این مکان در تاریخ ۱ دی ۱۳۴۸ با شماره ثبت ۸۸۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ویژگی معماری
مساحت این بنا در حدود 2800 متر مربع و دارای حیاطی به شکل هشت ضلعی ؛ بخش عمده ای از آن را اشغال کرده است و هر ضلع این بنا هشت ضلع در بیرون 24 متر طول و حدود 6 متر ارتفاع دارد. دیوارهای خارجی جز در قسمت ورودی همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند.
بر بالای سر در بنا، اتاق هایی ساخته می شد که به منزله محل دیدبانی و حفاظت دروازه کاروانسرا بود؛ تا محافظان و کاروانسراداران، از این اتاق ها – که مشرف به خارج بود – چون سنگری استفاده نموده و از دروازه کاروانسرا در برابر حملات مهاجمان دفاع کنند.
برای این منظور در معماری بنا سوراخ یا دریچه ای تعبیه می شد با نام سرب افکن که از این محل آب جوش، سرب یا روغن یا سیال (ماده روان) داغ دیگری برای دفع مهاجم از محل به پایین ریخته میشد. در مواقع عادی، این اتاق ها برای اقامت مسافران ثروتمند و متمولان و متنفذان حکومتی، مورد استفاده قرار می گرفتند
محل دیدبانی
در مدخل کاروانسرا، دو سکوی سنگی در طرفین هشتی ساخته شده بود که به اتاق- های دو طرف می رسید. این سکوها محل اقامت کاروانسراداران بود. کاروانسراداران بر بالای این سکوها، افراد کاروانی را در موقع ورود کاروان، از نظر می گذراندند.
در کنار سکوها، دو ردیف پلکان، مسافران را به اتاقهای بالا و بام کاروانسرا میرسانید. پس از ورود کاروان به صحن کاروانسرا، مسافران به سوی اتاق ها می شتافتند و چهارپاداران، چهارپایان او را به مدخل استبل ها که معمولا در چهار گوشه صحن حیاط قرار داشت می راندند.
حیاط کاروانسرا به صورت هشت ضلعی که حجره ها دور تا دور حیاط جانمایی شده است.
پشت بام به صورت مسطح و در شبهای تابستان، خوابگاه مسافران بود. حصار اطراف بنا به صورت جان پناه به ارتفاع یک تا دو ذرع، پشت با مها را در بر می گرفت و از نفوذ شنهای روان، حرارت دشت ها و کویرها و بادهای تند جلوگیری می کرد. از زمان صفویه، بخاری دیواری برای گرم کردن اتاق ها باب شد.
در ایوان ها نیز این نوع بخاری برای طبخ غذا پیش بینی شده بود. دودکش این بخاری ها به قدری باریک بود که فقط می توانستند بوته ای را در آن بسوزانند و قوری آبی را گرم کنند. در کاروان سراهای کوهستانی، اتاق ها به وسیله پنجره ای به استبل ها متصل بود تا در زمستان با دم زدن چهارپایان، اتاق ها گرم شود. صحن کاروانسرا با قلوه سنگ مفروش شده بود. کف ایوان ها و اتاق ها و سقف بام ها را آجر فرش می کردند. در وسط صحن برخی از کاروانسراها، حوضی مربع یا دایرهای شکل از سنگ، به همراه پاشویه، برای وضو ساختن آماده بود. ناودان های سنگی در فواصل معین، در امتداد مسیر آب روهای سطح بام و بر لبه خارجی بنا قرار داشت، تا آب های باران را به خارج بنا سرازیر کنند.
ایوان ها
حجره ها و ایوان ها
حجره ها دارای ابعاد 3 در 2.5 متر هستند که سقف آنها با طاق ترکین پوشش داده شده است و در نوع خود کم نظیر می باشد پشت حجره ها دالانی وجو د دارد که ایوان را به چهار قسمت تقسیم می کند و احتمالا هر قسمت به یک کاروانسرا اختصاص داده می شده است. و در یک طرف این دالان ها به ازای هر چشمه طاق یک بار انداز قرار دارد . پوشش این دالان و بارانداز های جانبی آن طاق های کلمبه و آهنگ است.
فضای شاهنشین شامل دو پیش ورودی دو اتاق هشت ضلعی دو تاق مستطیلی یک اتاق اصلی و شش ایوان است که همگی تزیینات کاربندی سقف دارند. ولی زیباترین تزیینات متعلق به فضای اصلی است که در مرکز شاه نشین قرار دارد و در شمال و جنوب به دو ایوان ؛ یکی رو به حیاط و دیگری رو به بیرون کاروانسرا منتهی می شود ایوان ضلع جنوبی دو طبقه است و عمیقی بیش از دیگر ایوان ها دارد و این ایوان جری از دستگاه ورودی می باشد و با فضای طرفین خود و سردر ؛ مرتفع ترین بخش کاروانسرا را تشکیل می دهد.
در هر یک از چهار جبهه فرعی شش ایوانچه با حجره های پشتیبانی و در هرجبهه اصلی ایوانی در میان و دو حجره و ایوانچه در طرفین آن قرار گرفته است. بدین ترتیب جبهه های فرعی و اصلی نما کاملا متفاوت است در جرزهای قطور گوشه های حیاط نیز؛ حجره هایی تعبیه شده اند.
در اضلاع جنوب غربی و جنوب شرقی ؛ این حجره ها قاعده هشت ضلعی و سقف رسمی بندی دارند. مطابق اصطبل ها در اطراف دیگر فضاهای کاروانسرا تقسیم شده اند.
دسترسی به اصطبل ها از طریق حیاط و از طریق پخی ها صورت می گیرد
اصطبل ها در پشت حجره ها جانمایی شده اند.
حجره ها و ایوانچه های طرفین این ایوان دو طبقه هستند. بدین ترتیب نقطه شاخصی در نمای پیرامون حیاط ایجاد و بر ورودی بنا تاکید شده است. در طبقه دوم ایوان جنوبی ؛ تالار وسیعی واقع شده است. که از یک سو به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر به فضای پیرامون کاروانسرا دید دارد.
طاق این ایوان با سم بندی نیم کاردوازه تایی تزیین شده است. نکته با ارزش تاکید بر حجره ی وسطی به عنوان محور تقارن حیاطی است. که معمار با ترکیب مقرنس با کاربندی و تعویض نوع آجرکاری لچک قوس؛ این عمل ر با ظرفیت تمام انجام داده است.
حجره های بزرگتر را برای افرادی که درجه بالاتری دارند( ماموران حکومتی و…) در نظر می گرفتند.
در هشت گوشه خارجی بنا، ۸ برج تعبیه کرده اند. این برج ها، علاوه بر آنکه به نمای خارجی بنا استحکام بخشیده اند، نقش مهمی در امنیت کاروانیان داشته اند.
تاسیسات دفاعی، از جمله برج ها و محل های تیراندازی بر بالای آنها و دیوارها، حکایت از آن دارد که امین آباد منطقه ای پرخطر بوده است. در حال حاضر، کنگره دیوار خارجی کاروانسرا وجود ندارد؛ اما جزئیات آن در تصویر ترسیمی «ژان باتیست تاورنیه» جهانگرد فرانسوی دیده می شود.
۸ برج
مصالح
بنای کاروا نسرا از جنس سنگ و آجر است و با سقف های گنبدی شکل نمایی تحسین برانگیز دارد. وجود مسجد، آب انبار و حمام در کنار این اثر تاریخی می تواند سبب ایجاد نمونه ای خاص از از یک اقامتگاه بین راهی شود. کاروانسرای امین آباد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
امین آباد، روستایی در دهستان اسفرجان بخش مرکزی شهرستان شهرضا استان اصفهان است. حمام شاه عباسی، آب انبار شاه عباسی و درخت توت قدیمی در این روستا مورد توجه گردشگران است.
دوره ساخت کاروانسراها در ایران به دوره صفویه باز می گردد. شاه عباس یکم که تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفته بود، ساخت کاروانسراها را در دستور کار قرار داد و تا آنجا که توانست برای احداث آنها معماران خبره را به کار گرفت، به طوری که یکی از شاهکارهای معماری ایران را کاروانسراهای آن و شکوه طاق ها، حجره ها و اندرونی ها و بیرونی های متعددش می دانند و شاه عباس صفوی را بانی احداث کاروانسراها در ایران قلمداد می کنند.
https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF
https://www.kojaro.com/attraction/24173-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%AF-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%B6%D8%A7/
http://ensani.ir/file/download/article/1546235993-10121-12-2.pdf
https://seeiran.ir/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF/
https://pskafe.com/mag/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF/