تحلیل کاروانسرای سعدالسلطنه
پیشینه و تاریخچه :
کاروانسرای سعدالسلطنه (سرای سعادت) تا قبل از جنگ جهانی اول ، مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب می شد که بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه ، موقعیت خود را به عنوان پل ارتباطی ، بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و حیات اقتصادی خود را به صورت نیمه فعال ادامه داد.
برخی از حجره های کاروانسرای سعدالسلطنه (سرای سعادت) به صورت غرفه های تجاری مستقل اداره می شد و برخی نیز به صورت انبار و قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه (سرای سعادت) تبدیل به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش شد و قسمت های دیگر تبدیل به کارگاههای تولیدی کفش ، فرشبافی ، چوب بری و … مورد استفاده قرار گرفت.
نکته اول: قبل از جنگ جهانی اول قسمتی که برای توقف شتردارها تعبیه شده بود با آمدن قشون روس در جنگ جهانی اول ، نخست چند واحد از نظامیان روس در این کاروانسرا اسکان یافتند. پس از روسها ، انگلیس ها یکی از دو کاروانسرا را با مخزن خواروبار و دیگری را محل خوراک چهارپایان قوای خود قرار دادند . پس از مدتی متروک ماندن ، توسط بلدیه یکی از کاروانسراها به اصطبل و دیگری به انبار قند و شکر اختصاص داده شد. خلاصه سرای شترخان رو به ویرانی نهاد و متروکه شد ، فضاهای بیرونی (حیاط های مرکزی) و تعدادی از فضاهای اندرونی بدون متولی رها شدند . در نهایت امر در سال ۱۳۷۷ تنها ۱۰ واحد تجاری در کاروانسرای سعدالسلطنه (سرای سعادت) دایر بود و خرید حجره ها توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شد ، مالکین اصلی کاروانسرا آقایان موذنی ، اردکانی ، ملک زاده ، فرج اللهی و … بودند و تا سال ۸۰ تمامی سرقفلی ها از این اشخاص با حدود ۴ میلیارد اعتبار خریداری شد..
معرفی کاروانسرا
یکی از مهم ترین اثرهای تاریخی قزوین که از روزگاران گذشته برجای مانده، کاروانسرای سعدالسلطنه است، کاروانسرایی که داستان ها در دل خود دارد و به عنوان بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده ی ایران شناخته می شود.
مساحت، قدمت بنا،
کاروانسرای سعد السلطنه با وسعتی برابر ۶٫۲ هکتار، بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده در ایران است. قدمت ساخت این بنا به اواخر دوران حکومت ناصر الدین شاه قاجار برمی گردد. این کاروانسرا، اسم های دیگری مثل سرای سعدیه و سرای سعادت هم دارد.
در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه قاجار، شخصی به نام محمد باقر خانه سعدالسلطنه اصفهانی که حاکم وقت قزوین بود، به دلیل ارتباطات تجاری ای که ایران با کشورهایی مثل ترکیه و روسیه داشت، دستور داد تا کاروانسرایی بسازند، که سعدالسلطنه نام گرفت.
معماری بنای سعدالسلطنه
کاروانسرای سعدالسلطنه از بناهای تو در تو تشکیل شده. در سرتاسر حیاط آن حجره هایی دیده می شود که تزییات بسیار خاصی دارند و قسمت هایی از بازار از هم می گذرند.
این بنا دارای چندین ورودی، چندین حیاط وسیع، حجره های متعدد، هشتی های باشکوه دالان های طویل و تزیینات آجرتراشی شده است.
مشخصات معماری کاروانسرای سعدالسلطنه (سرای سعادت) : ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه از خیابان امام خمینی (رشت سابق و پهلوی سابق تر) است که ۴ طاق نما در طرفین داشته و سقف آن نورگیر ندارد و به صورت عرقچین ساخته شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می سازد .کاروانسرای سعدالسلطنه دارای ۵ حیاط اصلی است.
سبک بنا، بررسی فرم
این کاروانسرا به صورت چهار ضلعی ساخته شده و چهار ایوان در چهار ضلع حیاط دار دارد که طاق نمای ایوان ها دارای آجرکاری و سقف داخلی ایوان ها دارای تزیین و مقرنس کاری است.
تزیینات بنا
کاروانسرای سعدالسلطنه از بناهای تو در تو تشکیل شده است. در سرتاسر حیاط آن حجره هایی دیده می شود که تزییات بسیار خاصی دارند و قسمت هایی از بازار از هم می گذرند. این بنا دارای چندین ورودی، چندین حیاط وسیع، حجره های متعدد، هشتی های باشکوه دالان های طویل و تزیینات آجرتراشی شده است.
این کاروانسرا همانطور که در بالا گفته شد، در دوران گذشته نقش تجارتی داشته و از آن به عنوان مرکزی برای فعالیت های تجاری و بازرگانی استفاده می شده است. اما بعد از تغییراتی که در روسیه اتفاق افتاد، موقعیت مهم تجاری اش را از دست داد. شاید مهم ترین قسمت کاروانسرا را بتوان چهار سوق آن دانست که بر بالای آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده ای قرار دارد. البته سقف این گنبد نورگیری ندارد و چهار طرف آن را چهار نیم گنبد نورگیر دار فرا گفته است که باعث می شود تا فضا بزرگ تر از آنچه که هست، نشان داده شود.
بررسی حیاط ها
همانطور که گفته شد، کاروانسرای سعدالسلطنه دارای ۷ حیاط است که بزرگ ترین آن، ۳۰۷۳ متر مربع وسعت دارد و البته حدود ۱۵۰۰ متر آن فضای باز است و بقیه ی آن ترکیبی از فضاهای نیمه باز و بسته است.
یکی دیگر از حیاط های این بنا، نگار السلطنه نام دارد که دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ در آن قرار دارد. حیاط دیگر این بنا با نام سعدیه یک گرمابه و ۱۰ حجره دارد.
حیاط سعدالسلطنه
نگار السلطنه
حیاط اصلی که بزرگترین حیاط کاروانسرا است ، حیاط سعدالسلطنه است با ۳۰۷۳ متر مربع که۱۵۹۳ متر مربع آن فضای حیاط و باقی، فضای بسته و نیمه باز را تشکیل می دهند و در چهار جانب آن حجرات یک طبقه که از کف حیاط سعدالسلطنه یک متر فاصله دارند ساخته شده است ،
حیاط سعدالسلطنه ۴ ایوانی است و آجرکاری آن به شیوه خفته راسته بوده و سقف ایوانها دارای تزئین رسمی بندی است. در غرب حیاط سعدالسلطنه کاروانسرا حیاطی وجود دارد ، به نام حیاط نگارالسلطنه که ۱۴۹۲ مترمربع مساحت دارد که ۲۴۴ مترمربع آن فضای حیاط و باقی فضای بسته و نیمه باز می باشد که دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر باز می شود.
شرق حیاط سعدالسلطنه حیاطی است موسوم به سعدیه ، با مساحت ۳۱۹۵ مترمربع که ۸۰۰ متر مربع آن حیاط است . دو ایوان در شمال و جنوب حیاط با تزئین آجرکاری و کاشیکاری دیده می شود.
در ضلع شمال شرقی حیاط سعدیه کاروانسرای سعدالسلطنه راهرویی با سقف گنبد دار که یکی بزرگ در وسط و دو سقف عرقچین کوچکتر قرار دارد که دارای ارسی های زیبایی بوده و سقف این بخش ترکیب آجر و کاشی به اشکال هندسی است که با چند پله راه به خیابان اصلی یعنی همان خیابان رشت دارد. درب این حیاط چوبی با روکش فلزی و گل میخ های تزئینی است (که هم اکنون بسته است).
سعدیه
درب گرمابه سعدیه در شمال شرقی همین حیاط است. خود گرمابه سعدیه کاروانسرای سعدالسلطنه سوژه ای است برای دیدن ، بعد از گذر از درب ورودی حمام و چرخش ۹۰ درجه به راهروی ۳۰ متری بر می خورید که در زیر حجره ها تعبیه شده است.
این راهرو دارای طاق آهنگ بوده و از عناصر منحصر به فرد این گرمابه است. راهروی مذکور توسط یک پیش فضای مربع شکل به سربنیه می رسد . سربنیه دارای طرحی به شکل هشت نگینی بوده که از سمت شمال به فضای چهارحوض راه داشته است.
اگر این حمام مرمت و بازسازی شود قرار است تبدیل به موزه شود و برخی نیز می گویند با همان کاربری گرمابه تبدیل به مجمتع آب درمانی ویژه بانوان می شود.
چهارسوق کاروانسرا در چهار طرف آن چهارنیم گنبد قرار دارد که همگی دارای کاربندی و در کمال زیبایی می باشند ؛ که متراژ کلی آن ۳۶۰۰ متر مربع است.
در انتهای جنوبی چهارسوق حیاط کوچکی است با متراژ ۳۱۳ مترمربع که ۱۸۸ متر آن حیاط است و مابقی حجره که بیشتر این حجره ها در دست ارامنه و یا عمری های قزوین بوده (سنی ها) ادامه این محور راسته ای است شبیه راسته بازار که با طاق و تویزه پوشش شده در طرفین خود حجره هایی را دارد .
در پشت این حجره ها سمت شرق ، حیاط دیگری قرار گرفته که انبار و بار انداز است. در غرب چهارسوق کاروانسرای سعدالسلطنه دالان درازی موسوم به قیصریه است که با در بزرگی به راسته وزیر اتصال دارد و در شمال و جنوب آن سراسر حجرات تجاری است که دارای رسمی بندی های زیبایی است.
در ضلع جنوبی سرای قیصریه حیاط شترخان (بار انداز) واقع شده که دارای فضای وسیع ستونداری با بیش از یکصد ستون آجری است و ارتباطی مستقل جهت ورود چهار پایان از بازار سعدیه دارد . حیاط شترخان کاروانسرای سعدالسلطنه ۴۳۷۸ مترمربع مساحت دارد که از این متراژ ۱۲۳۸ متر مربع آن به حیاط اختصاص دارد. می گویند در قدیم کارخانه آرد سلامت در شترخان کاروانسرای سعدالسلطنه دایر بوده است.
در وسط حیاط شترخان حوض زیبایی به چشم می خورد و در بزرگ ورودی آن در جانب مغرب است و به راسته وزیر، روبروی دیوار شمالی مسجد النبی باز می شود. این فضای بزرگ ستون دار محل نگهداری حیوانات و حمل کالای کاروانیان بوده که در حال حاضر با پارتیشنهایی جهت برگزاری نمایشگاه های مختلف تبدیل به غرفه شده است.
حیاط شترخان
در سمت شرق شتر خان حیاط قهرمانی با وسعت ۱۸۶۰ متر مربع می باشد که ۷۰۶ متر مربع آن را حیاط در بر گرفته است. این حیاط تنها فضایی است که ورودی مستقیم به بیرون مجموعه ندارد و دارای حجراتی دور تا دور حیاط و انباری در گوشه جنوب شرقی آن می باشد.و قبلا تجارتخانه ارامنه قزوین بوده است.
راسته وزیر که راه های ورودی آن از خیابان اصلی ، حیاط نگارالسلطنه ، سرای قیصریه و شمال به جنوب است با زیر بنایی برابر ۱۹۲۶ متر مربع در غرب کل این مجموعه یعنی کاروانسرای سعدالسلطنه قرار دارد که نقش ارتباط و معبر شهری را نیز ایفا می کند .
این راسته از خیابان امام شروع و با کمی انحنا به غرب تا دیوار شمالی مسجد النبی امتداد پیدا می کند و متشکل از ۴۴ واحد (دکان) می باشد. راسته وزیر قبلها کارگاه رسیندگی ، بافندگی و بافت پتو بوده ودر حال حاضر به صورت کامل مرمت شده است.
در جبهه غربی راسته وزیر گرمابه رضوی (شاه) با وسعت نزدیک به ۱۸۰۰ متر مربع وجود دارد که در ورودی آن از سمت راسته بسته و در اصلی ورودی آن از سمت جلوخان مسجد النبی می باشد
درهای حجره های حیاط سعدالسلطنه کاروانسرا برخی ارسی است و برخی شرقی و غربی از جنس چوب و تزئینات آجر کاری ساده ای در رو بنا داشته و در داخل نیز دارای سقف های گنبدی و گاه طاق نما های به صورت طاقچه در طرفین و نورگیرهایی در سقف بوده و دیوارها روکش گچ داشته و کف حیاط سعدالسلطنه کاروانسرا بدون پوشش و خاکی است.
البته کف ایوانها و راهروهای جلوی حجره ها سنگ فرش شده و در تقاطع ضلع های چهارگانه حجره دو گوشه ساخته شده است. طاق نمای حجرات تزئینی ساده داشته و کف آنها موازئیک بوده.
الحاقات بنا
کاروانسرای سعدالسلطنه تا حالا مرمت شده است و این بازسازی هنوز هم ادامه دارد. مرمت این بنا زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و تا حالا قسمت های زیادی از آن مرمت شده است.
قرار است تا بخش هایی که کاملا بازسازی شده اند و دیگر نیاز ی به تعمیر ندارند، کاربری های جدید پیدا کنند که برای مثال، رستوران، تولیدی و فروشگاه لباس بخشی از این کاربری هاست.
بررسی سقف، نورگیری بنا
ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده ای قرار دارد. سقف آن نورگیر ندارد و به صورت عرقچین ساخته شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می سازد.
چهار طرف گنبد را، چهار نیم گنبد با رسمی بندی و نورگیر فراگرفته اند که فضا را بزرگتر نشان می دهند. هشتى بنا که پس از درِ ورودى قرار دارد، با آجر و کاشى تزئین شده و سقف یزدى بندى شده دارد.
سرای سعدالسلطنه در حال حاضر با وسعت ۶٫۲ هکتار دارای ۷ حیاط است که عبارتند از: حیاط بزرگی به نام حیاط سعدالسلطنه با وسعت ۳۰۷۳ مترمربع که ۱۵۹۳ مترمربع آن فضای باز و باقی، فضای بسته و نیمه باز است و در چهار جانب آن حجرات قرار گرفته است.
کاروانسرای سعدالسطلنه مشتمل بر تعدادی سرای تو در تو و پیوسته که شامل ۶ حیاط به نام های: سعدیه، سعدالسلطنه، نگارالسلطنه، قهرمانی، بهشتی و راسته وزیر است.
حیاط دیگری در سمت غربی این حیاط با نام نگارالسلطنه واقع شده و دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر باز می شود. حیاط دیگر با نام سعدیه از شرق به حیاط سعدالسلطنه متصل و دارای ۱۰ باب حجره و یک گرمابه است.
مجموعه تاریخی سعدالسلطنه یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است. با توجه به فام و تنالیته رنگ ها، ویژگی های متفاوتی را در نور و رنگ در فضاهای مجموعه سعدالسلطنه می توان دید.
این مجموعه با بهره گیری از مصالحی چون آجر و کاشی در بخش های محدود سقف هشتی ورودی اصلی، با حداقل مصالح کاری بسیار غنی و درخور توجه است.
این کاروانسرا با مساحت ۲۶ هزار متر مربع از کامل ترین و وسیع ترین سراهای سنتی ایران محسوب می شود. عملیات مرمت این مجموعه نیز در قالب تفاهم نامه از طریق صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد و عملیات اجرایی مرمت ادامه دارد و این بنا روند مطلوبی را در حوزه مرمت و بازسازی طی می کند.
ریزفضاها این کاروانسرا یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که دارای چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … است.
در حال حاضر در این مجموعه چندین کافه، رستوران و فروشگاه های صنایع دستی قزوین و آموزشگاه های هنری تاسیس شده است.
در انتهای این کاروانسرا، مسجدالنبی واقع شده است.
این مسجد قدیمی متعلق به دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار است که با مساحتی بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع، لقب بزرگ ترین مسجد تاریخی شهر قزوین را به خود اختصاص داده است.
کاروانسرای سعد لاسلطنه در سال ۱۳۱۶ به عنوان یکی از زیر مجموعه های بازار قزوین ثبت ملی شد و بعد در سال ۱۳۷۷ جداگانه به ثبت ملی رسید.
https://www.kojaro.com/2017/9/29/128161/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D9%86%D9%87-%D9%82%D8%B2%D9%88%DB%8C%D9%86/
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%B7%D9%86%D9%87/
https://safarnevis.com/?p=4030
http://memarnet.com/sites/default/files/pdf/sadosaltaneh%20-f_0.pdf