پاورپوینت بررسی معماری کاروانسرای مورچه خورت

بررسی معماری کاروانسرای مورچه خورت

معرفی پروژه
کاروانسرای مورچه خورت در دهستان مورچه خورت در ۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان و در کنار راه اصلی اصفهان تهران قرار دارد.
دهستان مورچه خورت جز شهرستان شاهین شهر و میمه به مرکزیت شاهین شهر است و به عنوان قدیمی ترین بنای تاریخی شمال اصفهان قدمت آن به عصر صفوی برمی گردد.
وجه تسمیه
کاروانسرا مورچه خورت به دلیل قرارگیری در دهستان مورچه خورت شهرستان شاهین شهر، به این نام خوانده می شود. با این وجود این بنا از جمله 999 کاروانسراهای شاه عباس بوده و به همین دلیل به کاروانسرا عباسی نیز شهرت دارد. از نام های دیگر این بنا، کاروانسرا مادر شاه است و همانطور که گفته شد، بیشتر بومیان با این نام آن را می شناسند.
شاردن از جهانگردان معروف دنیا نیز در سفرنامه های خود، از مورچه خورت با نام موچاکن یاد می کند.

کاروانسرا در زمان سلطنت شاه حسین صفوی ساخته شد و جز آخرین آثاری اسـت که در اواخر حکومت صفویان در اصفهان ساخته شده اسـت. یکی از محققان و پژوهشگران معماری اسلامی، این کاروانسرای چهار ایوانی مستطیل شکل را دارای 28 متر طول و 93 متر عرض نوشته اسـت که در دو طبقه ان 140 اتاق دارد. در پشت اتاقها دو اصطبل سراسری نیز وجود داشته اسـت. 
این کاروانسرا دردوره قاجار مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و بالاخره نیز بوسیله این شاهزاده حاکم بفروش رسید. درحدود سال1343 شمسی مقرر گردید کاروانسرای مادر شاه با حفظ جنبه های هنری و ارزشهای معماری دوران صفویه بـه یک مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد

طرحهای اولیه کار بـه وسیله ماکسیم سیرو متخصص معروف که تالیفات بسیاری در معماری ایران و بخصوص کاروانسراها دارد آماده گردیدو با استفاده از شیوه های معماری سنتی و تقلید از نقاشی های موجود در بناهای تاریخی بویژه نقاشی ها و گچبریهای کاخ عالیقاپو سالنهای مهمانسرای مزبور پس ازمدت 8 سال آماده گردید.

اجزای کاروانسرا
به طور کلی اجزای کاروانسرها شامل بخش های زیر است که عبارتند از:
ورودی
محل دیدبانی نگهبان ها
هشتی
مغازه
حجره ها
اصطبل ها
هشتی
اصطبل ها
حجره ها

در چهارگوشه این کاروانسرا چهار برج مدور قرار دارد. دو برج توپر بوده و دوبرجی که در طرفین در ورودی قرار دارد توخالی است که از فضای داخلی آن به عنوان سرویس بهداشتی استفاده می کردند. درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی کوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقک و بالاخانه هایی وجود دارد که مورداستفاده کاروانسرا دار و نگهبانان بوده است.
کاروانسرای مورچه خورت یکی از جاذبه های تاریخی اصفهان است که قدمت آن به عصر صفوی می رسد. این کاروانسرا در سمت چپ جاده اصفهان تهران قرار دارد و در ۴۵ کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع شده است. بنا دارای ابعادی برابر با ۷۵ در ۸۶ متر است.
چهار برج مدور

واژه مورچه خورت به دو گونه و دو صورت تلفظ رایج است، برخی این واژه را مورچه خوار و برخی مورچه خورت می گویند و می نویسند.

به طور کلی ویژگیهای ساختمانی بنا نشان‏دهندهء صفوی‏ بودن آن است.با مقایسهء فرم،شکل و پلان بنا با برخی از کاروانسراهای صفوی می‏توان ساخت آن را به زمان شاه عباس‏ اول نسبت داد.سردر ورودی شباهت زیادی با سردر کاروانسرای‏ حسنیچه و کاروانسرای گبرآباد دارد و گوشه‏های پخ هر سه‏ به شکل یک طبقه است.
این دو بنا مربوط به زمان شاه‏ عباس اول هستند. از طرفی وضعیت ورودی اصطبلها به طور کامل قابل مقایسه با ورودی‏ اصطبلهای کاروانسرای‏ کوهپایه و بیزیون است که‏ اولی دارای کتیبه‏ای مربوط به زمان شاه عباس اول و دومی نیز هم عصر آن است. 36تنها کتیبه بنا که در فضای‏ داخلی سردر قرار دارد مربوط به دورهء قاجار بوده و نشان‏دهندهء انجام تعمیراتی‏ در سال 1251 ه.ق است.

به طورکلی ویژگی های ساختمان بنا نشان دهنده صفوی بودن آن است. با مقایسه فرم، شکل و پلان بنا با برخی از کاروانسراهای صفوی می توان ساخت آن را به زمان شاه عباس اول نسبت داد. سر در ورودی شباهت زیادی با سر در کاروانسرای حسینیه و کاروانسرای گبرآباد دارد. این دو بنا مربوط به زمان شاه عباس اول هستند.

در هر ضلع بنا 6 تا حجره قرار دارد که در جلوی هر حجره یک ایوان قرار دارد
وجود فضاهای در بالای در ورودی برای دیدبانی

تاورنیه در تفسیر منازل بین راهی از کاشان به اصفهان از مورچه خورت با عنوان «می شیاکو» نام برده است و چنین می‏نویسد:
 از قهرود باید سه لیو در میان کوه عبور کرد از آنجا تا اصفهان‏ در هر سه لیو فاصله یک کاروانسرا بناشده است و اولی موسوم‏ به آشایا (آقا کمال) است، دومی که در وسط یا نصفه راه قهرود اصفهان است می شیاکور (مورچه خوار) نامیده می‏شود. که‏ یک کاروانسرای تنها نیست بلکه چند کاروانسرا است و بهترین‏ قسمت ده را تشکیل می‏دهد.

امروزه از آن کاروانسراهای‏ متعدد تنها یک کاروانسرا باقی مانده است. در اوایل دوره قاجار به خاطر اهمیت این راه ارتباطی‏ به تعمیر این کاروانسرا اقدام کردند ولی در اواخر این دوره‏ کاروانسرا وضعیتی ویران پیداکرده است و کمتر مسافران در آن اقامت کرده و بیشتر از چاپارخانه مورچه خورت استفاده‏ می کرده اند.

شاردن که در عهد چند پادشاه صفوی به ایران سفرکرده است در سفرنامه خود از مورچه خورت به صورت «موچاکن» یاد می‏کند و در مورد آن می گوید:
در ساعت نه شب به موچاکن رسیدیم. این آبادی‏ قریه بزرگی است که دارای پانصد باب خانه، باغچه و کاروانسراهای متعدد و باغات و بساتین بسیار و آب های روان است.

مدیر کاروانسرای عباسی در مصاحبه ای می گوید:
اهمیت این کاروانسرا، در پتانسیل آن برای جذب گردشگران خارجی و داخلی است. کاروانسرای توریستی مورچه خورت می تواند بازویی قدرتمند در جذب سرمایه گردشگری باشد که این امر توجه و اهتمام مردم و مسئولان را می طلبد.

در میانه بنا، حیاطی تقریبا مربعی شکل با گوشه هایی پخ نشسته است. در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه و در هر طرف ایوان، سه ایوانچه با حجره های پشت آنها قرار گرفته است..
نکته جالب توجه در این بنا نظم حاکم بر طرح آن است. ایوانچه های پیرامونی حیاط همگی هم اندازه و حجره های پشت آن ها نیز چنین اند. اسطبلها مطابق معمول بر گرداگرد فضاهای کاروانسرا حلقه زده اند

این حلقه را شاه نشین پشت ایوان غربی و هشتی ورودی قطع و به دو بخش مجزا تفکیک کرده اند. سکوهای بارانداز عمیقی در اسطبلها ساخته اند که دهانه های آنها نیز کمابیش یک اندازه است.
راه ورود به اسطبلها به تقارن از پخهای گوشه های حیاط است. در ابتدای راههای ورود به اسطبل، دو اتاق برای چهارپاداران وجود دارد. دو اتاق دیگر گوشه های شمال شرقی و جنوب شرقی از درون به هم راه دارند و اتاق های دو گوشه ی دیگر مجزا از یکدیگرند.
اسطبلها

ورودی کاروانسرا، که شاخص ترین بخش است، در جبهه شرقی قرار دارد. سردر مرتفع بنا و طاق نماهای طرفین آن، همچون بیشتر کاروانسراهای دوره صفویان، از امتداد افقی نمای خارجی پیش آمده و حجمی شاخص در بدنه کاروانسراست. نمای طاق نماسازی شده این ضلع از کاروانسرا نیز، در مقایسه با نماهای ساده اضلاع دیگر، تاکیدی بر ورودی کاروانسراست.

پس از سردر، هشتی وسیعی واقع است که در دو سوی خود، دو سکوی متقارن دارد. هشتی مستقیما از طریق ایوان شرقی به حیاط می رسد. در حجم حیاط نیز، بر سوی ورودی تاکید شده است.
در نمای داخل حیاط، به علت اختلاف جزئی دهانه ایوان ها و ایوانچه ها و ارتفاع کم ایوان ها از رخ بام کلی حیاط، الگوی چهار ایوانی نمود چندانی ندارد و گنبد هشتی و سردر، در پشت نمای شرقی حیاط، یگانه نقطه شاخص در حیاط است.
هشتی وسیعی

حیاط مستطیل شکل وسیعی در میانه بنا قرار دارد و 4 ایوان در میانه اضلاع آن و ایوانچه هایی در بین ایوان ها واقع است، هر ایوانچه حجره ای در پشت خود دارد.
قوس های ایوانچه های پیرامون حیاط، کاملاً هم شکل و منظم اند و دیوارها با ضخامت یکسان برپا شده اند

اسطبل های ایرانی کاروانسرا 2 گونه اند؛ یکی اسطبل های ستون دار با قاعده مربع که در 4 گوشه بنا واقع شده است و راه ورود به آن ها از گوشه های حیاط است، دیگر اسطبل های کشیده ای که در پشت حجره های جبهه های جنوب شرقی و شمال غربی حیاط قرار دارند و آخرین طاق نماهای این دو جبهه، ورودی آن هاست. دو دسته اسطبل مذکور را به راحتی می توانستند به هم متصل کنند، لیکن طراح ترجیح داده است آن ها را منفک از یکدیگر نگاه دارد.

این بنا دارای دو برج با قاعده نیم هشت در میانه اضلاع طولی کاروانسرا قرار دارد. سردر کاروانسرا و هشتی و ایوان پشت آن بی واسطه به یکدیگر متصل اند. هشتی فضایی با قاعده هشت و نیم و به ارتفاع دو طبقه است و گنبدی بر فراز خود دارد.
در طرفین هشتی، ورودی های دو اتاق نگهبان کاروانسرا تعبیه شده است. در سوی دیگر حیاط در تقابل با ورودی بنا، ایوان مرتفع شمال شرقی و تالار صلیبی شکل، پشت آن قرار دارد.
دو برج با قاعده نیم هشت
دو اتاق نگهبان

در طبقه بالای این تالار، غرفه هایی هست که به بخش میانی تالار و ایوان مقابل آن اشراف دارد. در بیرون کاروانسرا در دو سوی غربی آن، حمام و آب انبارهایی وجود داشته که به نوشته ماکسیم سیرو، ورود به آن ها از داخل کاروانسرا میسر بوده است.
او درباره این کاروانسرا می نویسد: سفرا و هیات های سیاسی پیش از ورود به اصفهان (پایتخت صفویان) در این محل توقف می کردند و لباس های رسمی می پوشیدند و سپس با محافظان مخصوص تا شهر همراهی می شدند.

«سیرو» ساخت این بنا را با توجه به مهارت مشهود در آن به معماران دوره شاه عباس دوم صفوی نسبت داده است ولی در کتاب دیگر خود احداث آن را در زمان شاه اسماعیل اول صفوی محتمل دانسته است. «هانری رنه د» آلمانی، این کاروانسرا را از بناهای مادر شاه عباس صفوی به شمار آورده است.

با توجه به کتیبه سردر از این کاروانسرا در دروه قاجاریان نیز استفاده می شده است. پس از این دوره، بنا بی استفاده ماند و مصالح آن به یغما رفت. در سال 1321 شمسی کاروانسرا به پادگان تبدیل شد و تا سال های اخیر کاربرد نظامی داشت

دورتادور لبه فوقانی دیوار خارجی و برج ها دیوار جان پناهی با کنگره‏های زیبا و تزئینات‏ آجرکاری وجوددارد.
این جان پناه علاوه بر جنبه تزیینی عاملی‏ بوده اسـت جهت پیش گیری از سقوط مسافران هنگام شب بدین‏ صورت کـه در شب های گرم تابستان طبق معمول مسافران از پشتبام سردر ورودی بـه صورت پیش‏آمد با دو گوشه پخ اسـت.در قسمت میانی فضای سر پوشیده اصلی قرار دارد کـه درگاه‏ ورودی در ان واقع شده اسـت.

درگاه ورودی از طریق دالان کوتاهی بـه سرسرا می‏رسد. سرسرا مربع شکل‏ بوده و چهار گوشه ان پخ اسـت و طرفین ان فضاهای مربوط بـه اقامت نگهبانان و انجام خدماتی هم چون خواربارفروشی و نانوایی دیده می‏شود.

پشت ایوان‏ بزرگ شرقی،تالار بزرگی قرار دارد. در سه طرف ان صفه‏های ‏ عمیق وجوددارد کـه کمرپوش شده و تشکیل دو طبقه داده‏ اسـت.دورتادور تالار سکوهایی جهت نشستن وجوددارد.
ایوان‏ بزرگ شرقی

این تالار محلی برای انجام مراسم پذیرایی از شاهنشاه یا سفیران خارجی بوده اسـت.۱۸ اتاق گرداگرد حیاط ساخته شده و هر کدام دارای یک ایوان اسـت.
در چهار گوشهء بنا و پشت اتاق ها اصطبل ها قرار گرفته‏اند، این اصطبل ها بـه دو دستهء تقسیم می‏شوند دسته اول اصطبل های ‏ ستون دار هستند کـه در چهار گوشه بنا قراردارند و ورود بـه انها از طریق گوشه‏های پخ صورت می‏گیرد. این اصطبل ها مربع شکل‏ بوده و طرفین انها صفه‏هایی وجوددارد کـه داخل هر کدام یک‏ بخاری تعبیه شده اسـت.

در فضای مرکزی این اصطبل ها مابین‏ چهار ستون مربع شکل، سکویی وجوددارد کـه بـه همراه صفه‏ های کناری بـه عنوان محلی برای اقامت قافله‏داران یا انبار کالاها مورد استفاده بوده‏اند. سیر و عقیده دارد این اصطبل های چهارگانه‏ برای نگه داری فیل‏هایی بوده کـه هنگام تشریفات ورود سفرای‏ خارجی بـه پایتخت،مورد استفاده قرار می‏گرفته‏اند.
البته‏ این نظریست کـه با احتیاط بیشتر باید بـه ان توجه کرد چرا کـه‏ درصورت وجود چنین کارکردی بـه ساخت صفه‏های کناری‏ و سکوی میانی بـه عنوان فضاهایی کـه عملکرد انبارداری و بارگیری داشته‏اند،احتیاجی‏ وجود نداشت.

دراین بنا خصوصیات و پیشرفت هایی دیده‏ می‏شود کـه نشان‏دهنده انتساب ان بـه اواخر دورهء صفویست؛بـه‏ طور مثال اصطبلهای ستوندار کـه‏ در کاروانسراهای قبل از دوران‏ مغول دیده می‏شود بار دیگر در اواخر دورهء صفوی معمول‏ می‏شود.
از طرفی تزیینات آجر کاری از ویژگی هاییست کـه دوباره‏ از اواخر دورهء صفوی معمول می‏ شود.این تزیینات کـه در جان‏ پناه کاروانسرا به کار رفته اسـت‏ قابل مقایسه با تزیینات جان‏ پناه کاروانسرای ریاوادبستان‏ اسـت.

احتمال دارد کاروانسرای‏ مادرشاه در زمان شاه عباس دوم‏ یا شاه سلیمان و یا شاه پادشاه‏ حسین بنا شده باشد. در دورهء قاجار تقلیدهای زیادی از بنا صورت گرفته اسـت بـه‏ عنوان نمونه اصطبل های ‏ ستون دار گوشه‏های ‏ کاروانسرا در کارونسرای‏ پرش یا مشیری در راه بوشهر بهشیراز دیده می‏شود.
همچنین کاروانسرای راه دار در نزدیکی شیراز نیز تقلیدی‏ از کاروانسرای مادر شاه‏ اسـت.
در کاروانسرای ده بید نیز دو اصطبل در دو طرف‏ کاروانسرا وجوددارد کـه بـه چهار تالار ستوندار در چهار گوشه‏ منتهی می‏شود،این مسئله از کاروانسرای مادر شاه الهام گرفته‏ شده اسـت.

https://www.kojaro.com/2017/12/14/129540/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%88%D8%B1%DA%86%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AA/
http://www.islamicartz.com/story/FaHypnrRtq1-Vnyww3ZA-pSlWnMODEIMlT74A0ezj-4
http://www.talab.org/tourism/historical/%da%a9%d8%a7%d8%b1%d9%88%d8%a7%d9%86%d8%b3%d8%b1%d8%a7%db%8c-%d8%b9%d8%a8%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d9%85%d8%a7%d8%af%d8%b1%d8%b4%d8%a7%d9%87.html
https://www.irandeserts.com/article/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%88%D8%B1%DA%86%D9%87%E2%80%8F-%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AA/
https://www.arthut.ir/caravansary/773-esfahan-mourchekhourt-caravansary.html
http://morchekhort.blogfa.com/
http://journal.richt.ir/athar/article-1-717-fa.pdf
https://isftour.ir/familiar-with-the-kings-mother-caravanserai/