پاورپوینت بررسی معماری مسجد تاریخانه دامغان

بررسی معماری مسجد تاریخانه دامغان

مسجد تاریخانه دامغان یکی از بهترین نمونه های اولین مسجدها و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است. این مسجد بعد از مسجد فهرج، قدیمی ترین مسجد ایران محسوب می شود

معرفی شهر دامغان
شهر دامغان یکی از شهر های قدیمی ایران است که در استان سمنان واقع است. این شهر که در گذشته «صد دروازه» نام داشت، باستانی ترین شهر پارتی ایران است و در زمان حکومت سسلسله اشکانیان پایتخت ایران نیز بوده است. دامغان همچنین از جنوب به دشت کویر و از شمال به رشته کوه البرز محدود است. قدیمی بودن این شهر سبب شده تا آثار باستانی زیادی را بتوان در آن یافت. یکی از این آثار تاریخی زیبا، بنای مسجد تاریخانه دامغان است

قدمت
ساخت بنای اولیه ی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می گیرد.

وجه تسمیه
درمورد وجه تسمیه این بنا گفته اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه و عده ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب ، آن را ناریخانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است. مسجد تاریخانه دامغان ، جزء نخستین مساجد ایران است که در آن، مناره ساخته شده است. این مناره که در کنار مسجد بوده ، 6٫5 متر مربع وسعت داشته است.
اولین نقل قول این است که مکانی که این مسجد در آن بنا شده است، پیش از تسلط اعراب بر ایران، مکانی مقدس بوده است که در آن آتشکده ای به نام «ناری خانه» (خانه ی آتش) بنا کرده بودند. در هنگام ساخت این مسجد به جهت صرفه جویی در نیرو، وقت و هزینه ها از بقایای به جامانده از آن آتشکده که استحکام خوبی داشته است، در اجرای نقشه مسجد استفاده شد و فقط تغییراتی مانند ساخت شبستان و محراب که مورد نیاز بود اعمال شد. در نتیجه، به اقتباس از نام آن آتشکده، نام تاریخانه را برای این مسجد انتخاب کردند.

بنا به قولی دیگر، تاری، در زبان های ترکی، ترکمنی و مغولی – جغتایی به معنای خدا است. با توجه به این مطلب، تاریخانه به معنای «خدای خانه» (خانه ی خدا) است.

البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهل ستون است. در متون تاریخی به مکان هایی که تعداد زیادی ستون داشته اند، چهل ستون می گفتند. اطلاق چهل ستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعاً چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستون های زیادی دارد مسجد چهل ستون می نامیدند.

تاریخچه
بانی اولیه این مسجد به طور دقیق مشخص نیست ولی در منابع، «میرزا محمد خان»(سپهسالار اعظم قاجار) و شخص دیگری به نام «حاج شیخ محمد کاظم» به عنوان بانیان بخش هایی از بنای مسجد ذکر شده اند و جناب «حاج فتحعلی بیگ» نیز بانی مدرسه مجاور این مسجد معرفی شده است.

پیشینه تاریخی مسجد تاریخانه دامغان
بنای مسجد تاریخانه دامغان بین سال ­های 126 -165 خورشیدی ( 130-170 ه.ق) زمانی بینابین خلافت امویان و شروع خلافت عباسیان ساخته  و بعدها به مرور تکمیل شده ­است. گویی این مکان بسیار پیشتر از این­ها هم محلی برای نیایش بوده­ است.

عده ای ، قدمت مناره این مسجد را به نیمه قرن پنجم هجری قمری متعلق می دانند. کریستی ویلسون تاریخ ساخت مناره مسجد را سال ۴۵۹ تخمین زده است. تاریخ ساخت بنای اولیه مسجد جامع دامغان را به قرن های اولیه هجری قمری نسبت می دهند.

بررسی مناره ها
مناره مسجد
مناره اولیه این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحت تاثیر مناره های مساجد عراق به صورت خشتی گلی ساخته شده است. مناره ها در ایران در ابتدا روی پلان های چهارضلعی یا شش ضلعی، بنا می شده اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مناره ی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته است که در زلزله سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) به طور کامل از بین رفته است.

در کنار این مناره ، در دوره سلجوقی ، مناره دایره شکل دیگری ساخته و به این مجموفه اضافه شده است.که دارای کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی بوده که به نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ 420 هجری نام گذاری شده است. ارتفاع کنونی این مناره ، 26 متر است و 86 پله دارد. محیط آن در پایین 13 متر است که کم کم از آن کاسته می شود و در بالا به 6٫8 متر می رسد.

معماری مسجد تاریخانه دامغان
پلان مسجد کاملا عربی و مصالح و ساختمان به شیوه ایرانی و به سبک کاخ­ های ساسانی ساخته شده­ است این بنا دارای یک شبستان با 26 ستون در جنوب غربی، یک محراب ساده در میانه رواق­ های شبستان و طاق­ های ضربی و ستون­ های قطور و مدور که دور تا دور حیاط ساده و بدون حوض را گرفته­ اند.

بررسی طاق ها
به غیر از تعداد معدودی از طاق­ های ضربی تخم مرغی که در واقع طاق ­های اصلی بنا بوده اند، باقی طاق ­ها طی مرمت به شکل طاق­ های ضربی جناقی در آمده ­اند.
مناره آجری در کنار ساختمان مسجد به جای مناره خشت و گلی قبلی که سال­ها پیش خراب شده­ بود به دستور “بختیار ابوحرب­” حاکم ایالت قومس(سمنان) در سال 408 خورشیدی(420 ه.ق) ساخته شده­ است. طول منار 26 متر است و هر آشنای تاریخ معماری از تزیینات آجرکاری آن متوجه می­ شود که منار الحاقی دوران سلجوقیان است.

صحن (حیاط مرکزی)
صحن این مسجد تقریباً مربع شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق های ضربی و ستون های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق ها سالم هستند و مابقی آن ها یا به صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده اند.
ورودی های مسجد که به این رواق ها باز می شده است، در گذر زمان به طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته اند.

شبستان مسجد
شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به صورت تالاری ستون دار است. تعداد ستون های این تالار، ۲۶ عدد است به این ترتیب که ۱۸ عدد از این ستون ها در سه ردیف شش تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این شش ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون ها که از نوع مدور هستند، مشابه ستون های کاخ های ساسانی به صورت آجرچینی ساخته شده اند. قطر آنها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است. ارتفاع این ستون ها به جز دو ستون در دهانه ی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق ها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت بام نیز در حدود ۶ متر است.

بررسی ورودی
ورودی به این شبستان تعداد ۷ دهانه است که در جهت قبله قرار داشته و دهانه ی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در آن دیده می شود) است، از شش دهانه دیگر که هم اندازه هستند، بزرگ تر است.

برری سقف شبستان
سقف شبستان را طاق های آجری پوشانده اند که شبیه به معماری دوره ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض تر و بلندتر از طاق های دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری به شدت تخریب شده و فقط بخش هایی از آن باقی مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن می نماید که نتیجه ی این مرمت، تغییر طاق های مازه دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق های نوک تیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است. لذا امروزه فقط در بخش هایی از سقف، طاق های ابتدایی را می توان مشاهده کرد.

نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آنها مناره ساخته شده است.

مناره ای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابوحرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیار احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال ۴۲۰ هجری قمری) است. بدنه آن آجرکاری شده است و ۲۶ متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می شود، به نحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است.

دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکان پذیر است. از دیگر ویژگی های این مناره، کتیبه ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را می توان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی می کند.

/
https://www.nabro.ir/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86/
https://www.irna.ir/news/82868130/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%83%D9%88%D9%87-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE