پاورپوینت بررسی معماری مسجد شاه امام خمینی در بازار بزرگ تهران

بررسی معماری مسجد شاه (امام خمینی) در بازار بزرگ تهران

معرفی مسجد
مسجدشاه یا (امام) تهران که به مسجد سلطانی معروف است، یکی از مساجد تهران و معروف ترین مساجد تهران می باشد. این مسجد به دوره قاجاریه مربوط می شود و در زمان فتحعلی شاه در سال 1240 قمری ساخته شده است
فتحعلی شاه همزمان با ساخت این مسجد، مساجد سلطانی بروجرد و قزوین را نیز ساخته است مسجد سلطانی بروجرد نسبت به دو مسجد دیگر از قدمت و مساحت بیشتری برخوردار است.

تاریخچه
مسجد شاه تهران 180 سال قدمت دارد و در سال 1307 قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار تعمیر گشته است. همچنین دو مناره در دو طرف گلدسته های مسجد ساخته شد. این مسجد دارای ساعتی است که در عصر ناصر الدین شاه ساخته شده و در حای خود قرار داده شده است.
این مسجد که در مجموعه بازار تهران واقع گردیده یکی از آثار تاریخی و جاذبه های شهر تهران است که معماری اصیل و تزیینات زیبای آن گردشگران را به سمت جلب می کند

ژاک موریه، نایب سفارت انگلیس، در سفرنامه خود در سال 1221 هجری قمری، می نویسد: [تنها بنای قابل ملاحظه در تهران عهد فتحعلی شاه، مسجد شاه است که ناتمام مانده است].

پس از شکل گیری انقلاب (1357) شمسی این مسجد به مسجد امام خمینی تغییر نام داده و در اول مهر 1363 شمسی ثبت ملی گردیده است.

نام معمار و سازنده مسجد ذکر نشده اما به نظر می رسد که عبدالله خان معمارباشی (معمار دربار فتحعلی شاه) بوده باشد. در ساخت و تزئین این مسجد هنرمندان دیگری از شیراز و اصفهان نیز شرکت داشته اند.
 مسجد امام شامل ۴ ایوان در وسط ۴ ضلع، گنبدخانه در ضلع جنوبی، ۳ شبستان اصلی در کنج ها و حوض مربعی در مرکز حیاط است.

معماری
مسجد شاه تهران حدود یازده هزار متر مربع مساحت دارد. این مسجد 4 ایوان دارد و از فضاهای زیر تشکیل شده است که عبارتند از:
صحن میانی
ایوان های چهارگانه
گنبد خانه
شبستان های ستون دار
رواق ها
سردرها
جلوخان شمالی
در این مسجد از تزیینات زیبای کاشی کاری و گچ کاری، مقرنس کاری و کتیبه ها استفاده شده است.

ویژگی در
در چوبی و دو لنگه مسجد، ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض دارد و اِزاره کناره های آن سنگی است. بر سطح فوقانی در، کتیبه تاریخی مسجد بر روی سنگی حک شده که تاریخ ۱۲۴۱ هجری قمری را نشان می دهد و حکایت از نام بانی، زمان ساخت و موقوفات مسجد دارد.

بررسی سردر
این مسجد دارای دو سر در است که در قسمت های شمالی، شرقی و غربی قرار دارد. سردری که در بخش غرب مسجد قرار گرفته به بازار بزرگ و سردری که در قسمت شرق است به بازار صحافان ختم می شود. اصلی ترین سردر، سردر شمالی است که ورودی مسجد می باشد و در خیابان 15 خرداد واقع است.
این سر در 17 پله سنگی دارد که پایین تر از خیابان قرار گرفته. هم چنین درب مسجد دارای دو لنگه است و جنس آن چوبی است. لازم به ذکر است که این در چهار متر ارتفاع و سه متر عرض دارد. کتیبه ای تاریخی در بالای درب مسجد می باشد و زمان ساخت مسجد را که به تاریخ 1241 حک شده است را نشان می دهد.

سردر شمالی به هشتی گنبددار نسبتاً بزرگی راه پیدا می کند که سطوح آن دارای طاقنماها و گچکاری هایی است. هشتی ورودی به ایوان شمالی راه داشته که در حال حاضر مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز کناری ایوان شمالی صورت می گیرد.
از آنجا که جهت جلوخان و سردر، منطبق بر جهت قبله و بنای اصلی مسجد نیست، همانند مسجد امام اصفهان، با اعمال چرخش نامحسوسی در دهلیزهای ورودی، مشکل اختلاف دو بخش را حل کرده اند.

سردرهای شرقی و غربی نیز دارای تزئینات کاشی کاری و همان عناصر سردر، هشتی و دهلیزها هستند با این تفاوت که در این سردرها (شرقی و غربی)، اختلاف جهت وجود ندارد.
در هشتی سردر شمالی، سقاخانه ای سنگی با شیر آب قرار داده اند که در دوره های بعدی جایگزین سنگابی حجاری شده گردیده است.
ورودی های مسجد

در جنوب مسجد شبستان های اصلی قرار دارد و معماری شبیه به مسجد وکیل شیراز دارد. فضای مسجد مربعی شکل با تقارن نقطه ای و حیاط مرکزی است.
ویژگی بنا
از ویژگی بنا می توان گفت ؛ این مسجد برای استقرار در امتداد قبله، چهار ایوان در وسط چهار ضلع، گنبد خانه در ضلع جنوبی، سه شبستان اصلی در کنج ها و حوض مربعی در وسط حیاط چرخشی ملایم نسبت به بافت شهر دارد.
شبستان

کاشی نوشته ها و کتیبه های ایوان جنوبی حاکی از آن است که شروع تقریبی ساخت مسجد به سال 1224 قمری بر می گردد. آجرهای نخودی رنگ و کاشی های چند رنگ در ساخت مسجد شاه تهران استفاده گردیده هم چنین کاشی کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی انجام شده است.

صحن مسجد حالت مربعی شکل دارد و ابعاد آن 65 در 65 است. وسطح آن سنگ فرش شده و در وسط آن حوضی بزرگ قرار گرفته است.
صحن مسجد

این مسجد همچنین مجموعه ای از نفیس ترین آرایه ها مانند گچکاری، حجاری، مقرنس و کتیبه های گوناگون و … در قسمت های داخلی و خارجی خود دارد.
گنبد بزرگ مسجد مزین به کاشی کاری های زیبایی است. در ایوان جنوبی مسجد شکیات نماز به خط مهدی خوشنویس ملقب به ملک الکتاب نوشته شده است.

از دیگر نشانه های ظاهر این مسجد این است که در نمای اطراف صحن در چهار جهت اصلی، چهار ایوان با نمای کاشی کاری شده و طاق بندی قرار دارد و در اطراف آنها هم رواق ها و دهانه های شبستان جای گرفته است.

کاشی کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی صورت گرفته است. کاشیکاری معقلی، ستوح داخلی ایوان ها را به زیبایی تزئین کرده است.

ویژگی خاص گنبد بنا، طوقه یا گنبد کوچکتر با روزنه هایی در ساقه است که آن را بر راس گنبد اصلی بنا ساخته اند و پوشش ورقه های رزین دارد
گنبد اصلی در گذشته با آجرهای لعابدار آبی رنگ وکتیبه های با خط کوفی پوشش یافته بوده که در دهه گذشته، بدون ملاحضه جنبه های هنری و تاریخی، با ورقه های فلز ی پوشش یافته است .فضای زیرین گنبد با کاشی و گچکاری تزئین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلا ع دیگر آن، درگاه هایی وجود دارد.

بزرگترین ایوان بنا، متعلق به ایوانی است که در قسمت شمالی مسجد قرار دارد که از آن بعنوان شبستان تابستانی برای نمازگزاران استفاده می شد. در بالای این ایوان گلدسته های کاشی کاری شده ساخته شده و در بین آنها ساعتی بر پایه کاشی کاری که به همراه دو گلدسته هست، می باشد که در زمان ناصرالدین شاه به این مسجد اضافه گردیده.

در پشت ایوان جنوبی مسجد، گنبد خانه ساخته شده که فضایی مربع شکل دارد و در بالا با گوشه سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و در بالای آن گنبدی قرار گرفته است.

ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک تر با روزنه هایی در ساقه است که آن را بر راس گنبد اصلی، بنا کرده اند. پوشش آن از ورقه های زرین می باشد.

همچنین فضای زیر گنبد به وسیله کاشی و گچ کاری آذین گشته است. در ضلع جنوبی آن، محراب و در سمت های دیگر، درگاه هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان های ستون دار جانبی راه پیدا می کند.
منبر مسجد 12 پله دارد و جنس آن از سنگ مرمر است. دو محراب در دو شبستان واقع در دو طرف گنبد خانه موجود است. نام معمار و سازنده آن در این مسجد گفته نشده اما با توجه به منابع تاریخی از عبدالله خان، معمار باشی که معمار دربار فتحعلی شاه بوده است، احتمال دارد معمار مسجد شاه خود معمار باشی باشد.

کتیبه هایی در مسجد وجود دارد که در آنها تاریخ ساخت بنا، نام فتحعلی شاه و شکیات نماز به خط ثلث نوشته شده است. کتیبه های قرآنی نیز مربوط به گنبد خانه می باشند. علاوه بر اینها، کتیبه هایی با موضوعات قصیده های فتحعلی خان، ملک الشعرا و مجتهد الشعرا نیز در مسجد دیده می شود. کتیبه های تاریخی موجود در بنای آن اکثراً به خط آقای مهدی ملک الکتاب می باشند.
نام استادان کاشیکار اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمد علی اصغر، علی اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبائی، فتح الله عبدالرحیم، حسین باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشیکاری های اطراف صحن دیده می شود

صحن وسیع مسجد به شکل مربع و به ابعاد ۶۵×۶۵ متر بوده که سطح آن دارای سنگ فرش است و در وسط حوض بزرگی قرار داده شده است.
در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی، چهار ایوان با نمای کاشی کاری و طاق نمابندی و در اطراف آن ها رواق ها و دهانه های شبستان ها قرار گرفته است. کاشی کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی صورت گرفته است.

ایوان شمالی از دیگر ایوان ها بزرگ تر و فضای آن به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده نمازگزاران است. بر بالای ایوان شمالی دو گلدسته کاشی کاری و در میانه آن ها ساعتی بر پایه کاشی کاری تعبیه شده است.
گلدسته ها همان گونه که گفته شده به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به تاریخ ۳-۱۳۲۲ هجری قمری است

فضای زیرین گنبد با کاشی و گچکاری تزئین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان های ستون دار جانبی راه پیدا می کند.
گنبدخانه در پشت ایوان جنوبی ساخته شده و دارای فضایی مربع شکل است که در بالا با گوشه سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل شده و بر بالای آن گنبدی قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک تر با روزنه هایی در ساقه است که آن را بر راس گنبد اصلی، بنا کرده اند و پوششی از ورقه های زرین دارد. فضای زیر گنبد با کاشی و گچ کاری تزیین شده و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان های ستون دار جانبی راه پیدا می کند.

در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانه قرار دارد که فضای مربعی شکل است که در بالا با گوشه سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک تر با روزنه هایی در ساقه است که آن را بر راس گنبد اصلی بنا کرده اند و پوششی از ورقه های زرین دارد.
گنبد اصلی در گذشته با آجرهای لعاب دار آبی رنگ و کتیبه های با خط کوفی تزئین یافته بود که در سال های اخیر بدون ملاحظه جنبه های هنری و تاریخی، با ورقه های فلزی پوشش یافته است.

بعد از انقلاب اسلامی با همت تولیت و امام جماعت مسجد، آیت الله سید محمد باقر موسوی خوانساری، در ورودی شمالی این مسجد دو وضو خانه ساخته شده و هم چنین حوض مسجد بازسازی شده است.

در گنبدخانه، منبری با دوازده پله وجود دارد که با مهارت تمام، از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده است. در اضلاع شرقی و غربی گنبدخانه، دو شبستان ستون دار وسیع ساخته شده و در هر یک از این شبستان ها، دو محراب قرار دارد. شبستان ستون دار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع شده که به دلیل آفتابگیر بودن، به شبستان گرم شهرت دارد.

مسجدی در کانون نهضت اسلامی
مساجد بازار تهران (از جمله مسجد امام خمینی) به دلیل قرار گرفتن در کانون بازار، همیشه از اعتبار واهمیت ویژه‏ای برخوردار بوده‏اند و مرکز ارتباط روحانیان و بازاریان بودند.
نقطه عطف مبارزات هیئت های مذهبی این مساجد با روی کار آمدن اسدالله علم و اجرای طرح انجمن های ایالتی و ولایتی آغاز شد و به مبارزه علنی علما، بازاریان و مردم با رژیم پهلوی مبدل شد.
وجود سخن‏ران توانایی چون حجه الاسلام محمد تقی فلسفی که گاهی دراین‏مساجد به سخنرانی می‏پرداخت، از ویژگی‏های مهم این مساجد در قیام پانزده خرداد و جریانات پس از آن تا سال 1343 است.
در فاصله‏ی سال‏های 1343  تا 1357 این مکان‏ها تحت کنترل ومراقبت مداوم ساواک و نیروهای شهربانی قرار داشتند؛ با این حال، محل مناسبی برای برنامه‏های وعظ و عزاداری درایام محرم و رمضان به شمار می‏آمدند.
این مساجد هم زمان با اوج‏گیری نهضت امام خمینی(ره) در سال 1356و حوادث منتهی ‏به انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357  محل تجمع انقلابیون، توزیع اعلامیه و محل تبادل اطلاعات گردیدند.
مسجد امام خمینی به طور اخص یکی از پایگاههای مهم بازاریان در قیام پانزدهم خرداد 1342 بود. در همین مسجد بود که اعتراضات علیه انتخابات دوره بیست و یکم مجلس به اوج رسید.
 سالگرد قیام 15 خرداد در سال 1343 در مسجد امام خمینی حواشی فراوانی داشت. مسجد امام همچنین در برپایی تظاهرات 25 دی 1357 نقش انکار ناپذیری داشت.

https://tehransuite.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86/
http://news.mrud.ir/news/31030/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%B1%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86
https://www.kojaro.com/2018/4/27/142075/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86/
http://old.ido.ir/a.aspx?a=1392022102
http://www.musalla.ir/news/58/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86