به نام خدا
نام درس: معماری اسلامی دو
نام استاد:
نام دانشجو:
خرداد/1400
مقایسه مسجد تاریخانه دامغان و مسجد ابودولف سامرا
دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت
جمع بندی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
مقایسه مسجد تاریخانه دامغان و مسجد ابودلف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
منابع . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
معرفی مسجد تاریخانه دامغان . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
نتیجه گیری . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
مقدمه . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
فهرست مطالب
معرفی مسجد ابودلف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
1
1
1
1
1
جمع بندی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
3
مقدمه
با مبادله علوم، فنون، و هنر های کهن این اقوام با یکدیگر،و آمیختن آن با روح اسلام ،دورانی نوین از رونق و شکوه پدیدار شد که فرهنگ و تمدن اسلامی نام گرفت. بعد از آن معماری اسلامی در طی هزاران سال تجربه تداوم و بهره گیری درست از توانمندی ها و خلاقیت های بالای خود به خلق آثار معماری ارزشمند و با شکوهی توفیق یافته و شاهکار های بسیاری را بر جای گذاشت. که از جمله این شاهکار ها میتوان به مسجد تاریخانه دامغان و مسجد ابودلف اشاره کنیم.
مسجد تاریخانه دامغان
5
پیشینه
شهر دامغان یکی از شهر های قدیمی ایران است که در استان سمنان واقع است. قدیمی بودن این شهر سبب شده تا آثار باستانی زیادی را بتوان در آن یافت. یکی از این آثار تاریخی زیبا، بنای مسجد تاریخانه دامغان است. مسجد تاریخانه دامغان یکی از بهترین نمونه های اولین مسجدها و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است. درمورد وجه تسمیه این بنا گفته اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خانه ی خدا و عده ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب ، آن را ناریخانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
6
مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده است درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن صاحبنظران بسیاری بحث کردند. آرتور پوپ ساخته شدن این مسجد را بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ دانسته که این تاریخ، اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می گیرد و برخی دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمومنین نسبت داده اند.
برخی دیگر بر این باورند این بنا در اواسط قرن دوم هجری ساخته شده است. و محمدکریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری می داند.
اگر تحول معماری را در ایران و بین النهرین هم زمان بدانیم، می توان تصور کرد که تاری خانه میان قدیمی ترین زمان ممکن یعنی اواخر دوره اموی و خلافت هارون (۱۷۰ـ۱۹۳) ساخته شده است. شباهت بسیار طاقهای تاریخانه به طاقهای قصر اُخَیضِر (ساخته شده در اواسط قرن دوم) به تایید این تاریخ کمک می کند.
7
معماری مسجد تاریخانه دامغان
تاریخانه دامغان یکی از کهن ترین ساخنمان ها در سبک خراسانی است.
پلان مسجد کاملا عربی و مصالح و ساختمان به شیوه ایرانی و به سبک کاخ های ساسانی ساخته شده است.
هیچ پله ای در میان کف رواقها و کف صحن وجود ندارد. در سمت جنوب ( قبله ) آن، تالاری ستوندار (شبستان) با سه ردیف ستون به موازات دیوار قبله و در سه سمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است.
این بنا دارای یک شبستان با 34ستون در جنوب غربی، یک محراب ساده در میانه رواق های شبستان و طاق های ضربی و ستون های قطور و مدور که دور تا دور حیاط ساده و بدون حوض را گرفته اند.
تالار ستوندار، دارای هفت دهانه طولی در جهت قبله و سه دهانه عرضی است. ناو میانی که محراب و منبر در آن قرار دارد، عریضتر از ناوهای طرفین است و به همین نسبت دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار دارد، از دهانه های دیگر عریضتر و بلندتر است.
8
مصالح
در ساختمان تاریخانه بجز آجر در ساختن ستونها و طاقهای ضربی و در سقفهای گهواره ای و برای پرکردن فضاهای خالی، از چوب هم به مقدار کم، استفاده شده است؛ جهت استواری و اتصال محکم قوسها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. در محور هر طاقی یک سوراخ تقریباً ۳۰در۳۰ سانتیمتری که جای سرتیر است، معلوم می کند که تیر حمالِ بسیار قطوری هر جرز را به دیوار متصل می کرده است، ولی این شیوه فقط در رواقهای حیاط مشاهده می شود.
در سمت چپ نمای سه بعدی از کاخ سروستان به چشم میخورد و در سمت راست نمایی از فضای شبستان جنوبی در مسجد تاریخانه دامغان همان گونه که دیده میشود ، نحوه قرار گرفتن طاق ها بر ستون ها به وضوح متاثر از هنر ساسانی است.
پلان بنا
سه بعدی مسجد جامع تاریخانه دامغان
برش بنا
12
بازسازی
نمای کنونی بازسازی شده
در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری به جای طاق های مازه دار (بیضوی) اصلی که اغلب فروریخته بودند، طاق های نوک تیز جناغی بنا شده اند.
به گزارش آندره گدار کسی که مامور تعمیر آن شده بوده، به جای آن که طاقهای ضربی معمول در معماری ساسانی را بسازد، از بالای ستونی به ستون دیگر و موازی با دیوار قبله، دستک هایی کار گذاشته و روی آن طاقهای نازک و سبُک و گلابی شکل ساخته بوده که هیچ تناسبی با ستونهای محکم و قطور تاری خانه نداشته است. این طاقها اکنون از بین رفته اند.
قوس های مازه دار ( بیضوی) طاق ها به قوس های تیزه دار ( جناغی) تبدیل گردیده اند، البته پاکار قوس ها (جایی که طاق شروع میشود) تغییری نیافته است و هنوز قوس های مازه دار( بیضوی) کهن در ساختمان دیده میشود که نشان دهنده ی اصالت آن است.
سقف مسجد تاریخانه قبل از بازسازی و بعد از آن
M AND F ARCHITECTS | 2020
نیاز به مرمت
مرمت بنا
منبرمسجد
در تعمیرات جدید، منبر آن را برداشته اند.
16
ستونها
ستون های این مسجد ، مدور به قطر 160 سانتیمتر است و ارتفاع آن از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن تکیه دارد، 284 سانتیمتر و تا پشت بام 6 متر است.
تعداد ستون های مسجد 34 عدد بوده که فعلا فقط 26 عدد از آنها باقی مانده که 18 ستون در شبستان اصلی و بقیه در اطراف حیاط قرار دارد و محیط هر ستون در حدود پنج متر است.
ستــون هــای مسجـــــد کــه بصــورت مدور ساخته شده که از ایـن لحــاظ شبــاهت بسیــار زیــادی بــه ستــونهــای کـــاخ ساسانی دامغان دارد.
طرز چیدن آجرها بصورت یــک ردیف عمودی ویـــــک ردیف افقی است .
مناره ها در ایران در ابتدا روی پلان های چهارضلعی یا شش ضلعی، بنا می شده اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مناره ی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته است که در زلزله سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در دامغان و سمنان کنونی به طور کامل از بین رفته است.
سپس یک مناره ی آجری در دوره سلجوقیان به این مجموعه افزوده شده است که عده ای ، قدمت مناره این مسجد را به نیمه قرن پنجم هجری قمری (سال 459) متعلق می دانند.
مناره مسجد تاریخانه را نخستین مناره مدور ایران است.
هر آشنای تاریخ معماری از تزیینات آجرکاری آن متوجه می شود که منار الحاقی دوران سلجوقیان است.
مناره
برج آتش فیروزآباد مربوط به دوره ساسانی
مناره فعلی ۲۵ متر بلندا دارد و بدنه آن با آجرکاری تزیین شده است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می شود، به نحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است. دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکان پذیر است. از دیگر ویژگی های این مناره، کتیبه ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را می توان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی می کند.
ویژگیهای تزئینی در آجرکاری سلجوقیان عبارت بود از: بافت آجرکاری، گره سازی، مفاصل، ردیفها، پستی بلندی آجرها، حالت و رنگ سطوح آجری.
شکلهای مورد استفاده آجر در تزئین بناها شامل مربع، مثلث، دایره، حصیری، شکسته، طرحهای لوز، خفته و راسته، زیگزاگ و انواع بافت مشبک
21
صحن این مسجد تقریباً مربع شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق های ضربی و ستون های مدور احاطه کرده بودند.
ورودی های مسجد که به این رواق ها باز می شده است، در گذر زمان به طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته اند.
صحن (حیاط مرکزی)
ورودی به این شبستان تعداد 8 دهانه است که در جهت قبله قرار داشته و دهانه ی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در آن دیده می شود) است، از شش دهانه دیگر که هم اندازه هستند، بزرگ تر است.
ورودی
23
شبستان
سقف شبستان را طاق های آجری پوشانده اند که شبیه به معماری دوره ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض تر و بلندتر از طاق های دیگر است.
شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به صورت تالاری ستون دار است.
24
طاق و قوس
به غیر از تعداد محدودی از طاق های ضربی تخم مرغی که در واقع طاق های اصلی بنا بوده اند، باقی طاق ها طی مرمت به شکل طاق های ضربی جناقی در آمده اند. در این بنا دهانه طاق هال کاهش یافته نسبت به بناهای دیگر.
نوع قوس ها در این بنا طونلی است.
برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار می گرفته ، از دهانه های دیگر عریض تر و بلندتر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. بدین ترتیب ، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی ، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی شده است.
25
رواق ها
رواقهای این مسجد فاقد سقف بوده است.
26
محراب مسجد
محراب مسجد دارای قوسی مازه دار و عمیق و پلان مستطیل شکل است، ارتفاع آن ۳۳۵ و عرض آن ۱۴۲ سانتیمتر است و ۵۰ سانتیمتر از کف مسجد پایینتر و کاهگل اندود است که احتمالاً در اصل مانند ستونها دارای گچ بری بوده است. محراب مذکور به علت استقرار منبر در سمت راست آن، در وسط دیوار قبله قرار نگرفته است.
ستونهای گرد و قطور نسبت به بار وارده
در اول چفدها مازه دار بعد ها طی مرمت تبدیل به چفدهای تیزه دار شدند.
اضافه کردن پیلک یا نیم ستون به جرز ها
قوس های طونلی
شبستان ستوندار و حیاط مرکزی
27
ویژگی های کلی مسجد تاریخانه :
دهانه وسط بزرگتر در جهت شکوه دادن به بنا
28
جمع بندی
پایه های عظیم تاریخانه که محکم تر از حد نیاز بنا است، اعتمادی بیشتر پدید می آورد. ضرب آرام طاق نماها ، طاق های محکم که با سادگی و صرفه جویی طراحی شده، و ارتفاع کمتر ساختمان نسبت به بناهای دوره ساسانی که فروتنی اسلامی را نشان می دهد، همه در طرحی از نسبت های هماهنگ و اثری با وقار درآمیخته است. بدین سان ، شکلی حاکی از هدف ها و بینش های تازه، مکمل عاطفی تاریخانه شده و اثر نوینی بر جای نهاده است. تاریخانه، یکی از اندک بناهای بازمانده از دوره شکل گیری هنر اسلامی است
در تاریخانه به جای پیلک قطر ستون ها را زیاد کردند و به جای قوس های طونلی از قوس های مازه ای استفاده کردند که مربوط به معماری پیش از اسلام است. قوس مازه ای یک نیم بیضی باربر است.
همه عوامل و عناصر معماری تاری خانه جز طرح عربی آن، ادامه سنّت معماری ساسانی است.
طرح مسجد تاریخانه را آغاز احداث ایوان بزگ پارتی-ساسانی در مرکز جبهه قبله مسجد میدانند.
نوآوری در این بنا در طاق نماهای نسبتا نوک تیز است و دیگری در جناغی شدن تدریجی قوس هاست.
مسجد ابودلف سامرا
30
پیشینه
یکی دیگر از مسجدهای قدیمی و تاریخی سامراء، مسجد ابودلف است که توسط متوکل، دهمین خلیفه عباسی ساخته شد.
مسجد ابودلف، حدود بیست کیلومتری شمال سامرا،واقع است ودر سال ٢۴٧ ه. ق، به دستور او، در شهر متوکلیه، ساخته شده است. توصیف بنا از نظر نما و معماری، تا حدود زیادی، شبیه مسجد جامع سامرا، اماکوچکتر از آن است.
اولین مسجدی که به فرمT شکل تاکید کرده است.
31
معماری مسجد تاریخانه دامغان
در داخل شبستان، محراب و منبر واقع شده و صحن آن دارای سه حیاط است که مناره ای نیز در کنار آن ساخته شده است. ترکیب معماری این مسجد را معماران مغربی و مصری در قیروان و قاهره اقتباس کرده و مسجدهایی بر آن اساس ساخته اند.
صحن مسجد، مستطیل پهناوری است به ابعاد 70 در 60 متر که دارای هجده ورودی است و پنج رواق و شبستان دارد. شبستان رو به قبله توسط 16 ردیف طاق 5 چشمه به 17 رواق تقسیم شده که عرض تقریبی چشمه طاقها 13/3 متر است. طاقها را از نوع شکسته چهار مرکزی و بر پایه جرزهای حمال به ابعاد 20 در 70 متر بنا کرده اند.
پلان بنا
33
مصالح
آجرهای بنا غالباً چهارگوش و به ابعاد حدود 25 تا 29در 7 سانتی متر ساخته شده است.
بخشهای داخلی بنا و طاقها با گچ روکش شده، ولی قسمتی از بدنه خارجی را با آجر صیقلی نماسازی کرده اند. ضخامت دیوارها در نقاطی که بهتر حفظ شده به 60 متر می رسد.
ملات به کار رفته در بنا، احتمالاً گچ آمیخته با خاک رس و یا خاکستر و آهک است. در نیمه فوقانی نمای رو به صحن در هر جرز یک فرورفتگی، چراغدان قوسی باریک، احداث کرده اند که جنبه تزیینی دارد.
در مسجدهای سامرا و ابودلف همانند دو مسجد دامغان و نایین، جرزها را آن قدر پهناور ساخته اند که بخشی از دیوار می نماید.
از سوی دیگر طرز ساخت پایه ها و جرزهای آجری، حتی به کارگیری مصالح ساختمانی در این مسجدها همانند ابنیه و آثار عهد ساسانی است.
در سالم ترین قسمت بنا دیوار دارای روکش گچ در هر دو روست. دیوارهای خارجی به وسیله برج های نیم دایره توپور تقویت شده اند. این برج ها با قطر 3 متر و پیش آمدگی 20 متر دارای روکش آجری به ابعاد 27 در 27 در 5/7 سانتی متر است.
در دیوار جنوبی هنوز 3 برج نیم دایره پابرجاست. در هر گوشه حصار خارجی نیز یک برج گرد قرار داشته است. روی هم رفته به احتمال قوی 42 برج در گرداگرد مسجد وجود داشته است. در بعضی از نقاط دیوار شمالی، آبراهه هایی همانند مسجد بزرگ سامرا ساخته بوده اند که آثار آن در کاوشها به دست آمده است
مناره
مناره در حیاط شمالی بر یک محور شمالی ـ جنوبی، به فاصله 5/9 متر از دیوار شمالی مسجد جای دارد. پایه مناره از آجر و گچ ساخته شده و نمای آن با یک ردیف چراغدان آراسته است.
مناره جامع ابودلف را باید به درستی نمونه کوچک تر جامع متوکلیه سامرا دانست.
این مناره یادآور مناره ی فیروزآباد است و پله های مناره یادآور زیگورات است.
در هر ضلع 13 چراغدان ساخته شده، بجز ضلع جنوبی که به سبب ایجاد ورودی بالا رو حلزونی مناره، چراغدانها به 10 عدد محدود می شود.
چراغدانها فرورفتگیهایی است به عرض 45 سانتی متر. ساقه مناره از سطح پایه تا ارتفاع 2/5 متر بر جای است و یک بالارو حلزونی به عرض یک متر 3 دور کامل در جهت عکس عقربه های ساعت به دور آن می گردد. بنابراین ارتفاع مناره از سطح پایه تا بخش ویران شده فوقانی به 19 متر می رسد. ارتفاع پایه مربع مناره، ۵ /٢ متر،مساحت آن، ٢ /١١ مترمربع و ارتفاع بدنه مناره، 16 متر است.
35
صحن (حیاط مرکزی)
این بنا را در 3 طرف، حیاطی خارجی موسوم به «زیاده» با عرض 108 قدم احاطه کرده است.
گرداگرد این حیاط تالارهای به عرض 42 متر با دیوارهایی از خشت خام وجود داشته که نشانه های چندانی از آنها باقی نمانده است.
36
ورودی
18 درِ ورودی با درگاه های آجری در 4 ضلع بنااحداث گردیده که محل آنها در برابر دهانه طاقهاست. 13 در برای ورود نمازگزاران و 5 در دیگر اختصاصی بوده است.
در دیوار جنوبی 3 در اختصاصی احداث شده که یکی از آنها در کنار محراب است و به خانه مستقلی راه دارد. دو در دیگر هم به حجره هایی باز می شدند که محل زندگی متولی جامع بوده است
در دیوار غربی نیز 6 در وجود داشته که احتمالاً یکی از آنها بر نمازگزاران باز نبوده و به خانه بزرگی راه داشته که هم اکنون ویرانه های آن در میان دیوار خارجی نمایان است.
تفاوت این در با درهای دیگر آن است که عرض آن از سمت جامع 45/1 متر و از بیرون 2 متر است، ولی عرض درهای دیگر در داخل و خارج یکسان و 65/2 متر است. 5 در دیگر ورودیهای عمومی بوده اند.
درهای دیوار شرقی نیز مانند درهای دیوار غربی است. در دیوار شمالی نیز 3 در احداث شده است. محور در میانی در برابر وسط پایه مناره واقع شده است. دو در دیگر در فاصله 8/17 متری از گوشه جامع قرار دارند
37
38
شبستان
عمق شبستان حدود 40 متر است. 13 دهانه از طاقهای شمالی شبستان که به جرزهای T شکل منتهی شده، نمای جنوبی صحن را می سازند. عرض متوسط چشمه این طاقها 16/4 متر است، بجز طاق میانی که با 19/5 متر عرض، یک رواق مرکزی وسیع تر به وجود آورده و یک طرح T شکل را در داخل رواق ساخته است.
39
سقف
شواهد آشکاری در دست است که مسجد ابودلف همانند مسجد بزرگ سامرا دارای سقف مسطح با پوشش چوبی به ارتفاع کمتر از 8 متر بوده است ، بازمانده قوسها و قسمتهای فوقانی ساختمان امکان وجود هر گونه سقف آجری را رد می کند، ولی در ارتفاع 50 سانتی متری بالای قوسهای یکی از رواقها که ارتفاع خود را حفظ کرده، حفره هایی به قطر 20 تا 25 سانتی متر ملاحظه می شود که با فاصله منظم در کنار یکدیگر قرار دارند.
وجود این حفره ها نشان می دهد که سقف بر روی تیرهای چوبی زده شده بوده است . در عکسهایی که ژنرال دوبیلیه در 1907 م (1325ق) از مسجد گرفته، قطعاتی از تیرهای چوبی که تا آن زمان باقی بوده، دیده می شود. ارتفاع سقف از کف رواق 7 متر و پوشش آن ازآهک بوده است.
40
طاق ها
دو ردیف طاق در دو طرف مسجد ابودلف از جنوب به شمال امتداد یافته و رواقهای شرقی و غربی را می سازند. در هر طرف 19 رواق با عرض تقریبی چشمه طاق 15/4 متر وجود دارد، بجز دو رواق میانی که عرض آنها 91/4 متر است.
این طاقها به جای آنکه تا دیوار جنوبی امتداد یابند، به یک ردیف جرزهای T شکل منتهی می شوند. این جرزها نیز به نوبه خود یک ردیف افقی لنگه طاق را حمل می کنند و در نتیجه یک رواق موازی با دیوار جنوبی می سازند.
تا پیش از خاک برداری، وضع این رواق افقی مبهم بود و تصور می شد رو باز است، ولی با آشکار شدن دو جرز مستطیل شکل به ابعاد تقریبی 81 در 55 متر، موازی با دیوار رو به قبله ارتباط میان جرزهای T شکل و دیوار جنوبی روشن شد و سرپوشیده بودن آن محتمل گردید.
41
رواق ها
عمق رواقهای جانبی 14 متر است. در رواق شمالی نیز جرزهای رو به صحن T شکل است. آخرین ردیف جرزها در حدود 30 تا 35 سانتی متر در داخل دیوار شمالی پیش رفته است.
این جرزها با ابعاد 18در 52 متر فقط وزن 3 چشمه طاق را تحمل می کنند.
در رواق شمالی نیز چون رواق جنوبی دهانه طاق مرکزی عریض تر احداث شده است ، ایجاد یک فرش انداز عریض تر در میان هر 4 رواق، پیش از این در مسجد تاریخانه دامغان (سده 2ق) نیز سابقه داشته است. این فکر را مبدا طرح مساجد 4 ایوانی می دانند.
به این ترتیب، در بناهای که طاق ضربی دارند، در جایی که فاصله میان دو جرز پایه و یا ستون نسبت به فاصله سایر جرزها زیادتر است، طاقهای ضربی، بلندتر زده شده و در نتیجه ماهیت ایوان به خود گرفته است.
42
محراب و منبر مسجد
محراب جامع در میان دیوار جنوبی به ابعاد حدود 2 در 6 متر ساخته شده است، که از سمت جنوب 5/12 درجه به سوی غرب متمایل است.
آثار باقی مانده دلالت بر وجود دو محراب دارد که یکی در داخل دیگری احداث شده بوده است. به نظر می رسد که ابتدا محراب اول ساخته شده، ولی پس از پایان ساختمان و ضرورت ایجاد محلی برای منبر، آن را با ساختن محراب دوم کوچکتر کرده اند.
در سمت چپ محراب، بازمانده آجری و گچی، منبری دیده می شود که از دیوار قبله تا جرز مقابل محراب امتداد دارد.
در انتهای آن 3 پله به ابعاد 80 در 22 سانتی متر مشاهده می شود.
43
آبرو ها
در محوطه میان دیوار بیرونی جامع و دیواره سمت راست و چپ، پایه مناره، آثار آبروهایی کشف شده که راه آب وضوخانه و یا مجاری آب باران بوده است، در پای دیوار شمالی نیز آبراهه هایی به گودی 20 و پهنای 18 سانتی متر کشف شده است .
از این رو می توان تصور کرد که صحن پهناور مسجد تهی نبوده و فواره ای در میان صحن وجود داشت که از این مجراها تغذیه می شده است.
خانه پشت محراب
به هنگام خاک برداری، در دیوار قبله یک درگاه آجری ظاهر شد که به ساختمانی در زیاده جنوبی راه داشت. این درگاه به عرض 6/1 متر به یکی از تالارهای خانه مشرف به قبله باز می شد. این نوع خانه ها استراحتگاه خلفا بود و آنان پس از استراحت در این خانه ها از در کنار محراب داخل جامع می شدند. خانه یاد شده به شکل مستطیل و به ابعاد 7/42 در 75 در 34 متر ساخته شده که دو برج مدور واقع بر پایه های مربع، در انتهای دیوار جنوب غربی و شرقی آن قرار دارد. خانه به دو بخش تقسیم می شود. بخش بزرگ تر دارای حیاطی به ابعاد 50/15 در 60/11 متر است که نیمی از ضلع بزرگ آن در امتداد محور محراب جامع قرار دارد. این بخش دارای نمای آجر صیقلی است.
حیاط بخش کوچک تر به ابعاد 30/10 در 5/14 متر در سمت شمال 3 حجره دارد که یکی از آنها قیر اندود بوده .در سمت جنوب نیز 3 حجره وجود دارد و در سمت شرق و غرب آن 4 حجره ساخته اند. این قسمت با دهلیزی به عرض 90/2 متر از جامع جدا میشود و در آن دو در به چشم می خورد که هر یک به یکی از بخشهای خانه راه دارد.
ویژگی های کلی مسجد ابودلف
آبرو
سقف مسطح با پوشش چوبی
خانه پشت محراب
18 درِ ورودی
زیاده
مناره ی حلزونی
چراغدان ها
46
جمع بندی
مسجد جامع ابودلف، دومین مسجد پهناور جهان اسلام است. گرچه هم اکنون از این مسجد ویرانه ای بیش بر جای نیست، ولی از نظر کارشناسان معماری اسلامی از اعتبار ویژه ای برخوردار است، زیرا نقشه آن دست نخورده مانده و از دیوارهای آن نیز آن قدر باقی مانده است که بتوان یک بازسازی نزدیک به اصل از آن ارائه داد. سازندگان بنا با گزینش یک محور مرکزی تقارن که از مناره در ضلع شمالی تا محراب در ضلع جنوبی کشیده شده است، از فن آجر چینی به صورتی ماهرانه بهره گرفته و با جسارت طرح آن را در گسترده ای متجاوز از 129700 متر مربع پیاده کرده اند.
همچنین با برقراری توازن میان فضاهای سرپوشیده و باز، به شیوه امتداد خطی و با برداشت ویژه از نقش فضای باز که در آن صحن جامع را به یاری یک «زیاده» به «حرم» بدل کرده است، دانش فنی خود را جاویدان ساخته اند.
مقایسه مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع ابودلف
تاریخانه دامغان
جامع ابودلف
مقایسه مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع ابودلف
تاریخانه دامغان
جامع ابودلف
49
نتیجه گیری
هر دو بنا یه سبک معماری دوره ی ساسانی ساخته شده اند و شباهت زیادی به هم دارند.
منابع
www.SID.ir
سبک شناسی معماری ایرانی، محمد کریم پیرنیا، نشر معمار، 1382
معماری ایران، ا. پوپ، ترجمه غلامحسین صدری افشار، نشر اختران، 1384
آشنایی با معماری معاصر از شرق تا غرب تالیف دکتر حامد کامل نیا و دکتر اد
WWW.SID.IR
دائره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: مساجد، حوزه هنری، 1378
گنجنامه، دفتر ششم: مساجد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1383
50
https://civilica.com/doc/389885/
https://civilica.com/doc/806194/
https://civilica.com/doc/1129387/
https://civilica.com/doc/776145/
https://civilica.com/doc/366387/