مسجد تاریخانه دامغان
1
تاریخچه مسجد تاریخانه:
تاریخانه دامغان ، یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تاثیر معماری ساسانی و شبیه ساختمان ها و کاخ های سروستان و فیروز آباد است. به اعتقاد کارشناسان تاریخانه ، با وجود ماهیت نیرومند ساسانی اش ، ساسانی نیست؛ چون ساختار آن با دستاورد های اسلامی به طور کامل تغییر یافته است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده اند. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیر المومنین علی (علیه السلام) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساخته شدن این مسجد را بین سال های 130 تا 170 هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری می داند.
این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
2
در مورد تاریخ ساخت مسجد آن را مربوط به قــرن دوم هجری می دانند و در جــــای دیگر آمده که این مسجد احتمالا” در زمان جلـوس اولین خلیفه عبــــاسی (سفاح ) در 132 ه-ق و سلطنت هــارون الرشید 170 ه-ق ساخته شده است .
نقل قول هایی وجود دارد که مکانی که این مسجد در آن بنا شده است، پیش از تسلط اعراب بر ایران، مکانی مقدس بوده است که در آن آتشکده ای به نام «ناری خانه» (خانه ی آتش) بنا کرده بودند. در هنگام ساخت این مسجد به جهت صرفه جویی در نیرو، وقت و هزینه ها از بقایای به جامانده از آن آتشکده که استحکام خوبی داشته است، در اجرای نقشه مسجد استفاده شد و فقط تغییراتی مانند ساخت شبستان و محراب که مورد نیاز بود اعمال شد. در نتیجه، به اقتباس از نام آن آتشکده، نام تاریخانه را برای این مسجد انتخاب کردند.
3
نام مسجد تاریخانه:
در مورد واژه لغوی ، ایـن مسجـد را تـاری خانه که از دو کلمه تــاری و خـانه تشکیــل یافته که تاری یک کلمه ترکی به معنـای خدا و خــانه فــارسی می باشد . عــلاوه بر این مســجد را تــاریک خــــانه- نــاری خــانه و قــاریخانه نیز نـــامیده اند ولی واژه ای که همگان بکار می برند همان تاریخانه است .
البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهل ستون است. در متون تاریخی به مکان هایی که تعداد زیادی ستون داشته اند، چهل ستون می گفتند. اطلاق چهل ستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعاً چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستون های زیادی دارد مسجد چهل ستون می نامیدند.
4
موقعیت مسجد تاریخانه:
مسجـــد تاریخــانــه در ســمـت جنوب غربی این شهـــر واقــع شده و یکی از بناهای بازمـانده قـرون اولیـه اسلامی در کشور ایران است. مسجد تاریخانه در خیابان ایستگاه راه آهن شهر دامغان هستش.
5
پلان مسجد تاریخانه:
پــلان مسجـــد تــاریخــــانه عـبــــارت است از یــک حیــاط مربع ، در سمـت قبله یک تـالار ستـــوندار و در ســـه سمـــــت دیـگر یـک ردیف رواق سـاخته شده است .
تالار ستــونـدار آن دارای 7 نــاو طولی و سه ناو عرضی است بنــحوی که نـاو وسـطی عریض تــر از ناوهای طرفـین می باشد و شامل محراب است و منبر آن از بین رفته است .
سقف مسجد تاریخانه دارای طاقهای گهواره ای یا مازه ای بــوده ولــی آنچـه کـه اکنــــون مشــاهــده می شود گنبــدهــای چهـــار بخش یا کلنبو است که هیچ تناسبی با بنا ندارد.
6
تصاویری از پلان مسجد:
7
8
معماری ساختمان مسجد
ساخت بنای اولیه ی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می گیرد.
نقشه اصلی مسجد، نمونه ای از نقشه های متداول مساجد در حکومت بنی امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه ی چینش، به سبک بناهای دوره ی ساسانیان و آجرچینی هایی شبیه به آجرچینی دوره ی اشکانیان است. با توجه به اهمیت هر یک از اجزای ساختمان مسجد از حیث ساخت و قدمت، هر کدام را به صورت مجزا بررسی می کنیم.
9
صحن (حیاط مرکزی)
صحن این مسجد تقریباً مربع شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق های ضربی و ستون های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق ها سالم هستند و مابقی آن ها یا به صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده اند.
ورودی های مسجد که به این رواق ها باز می شده است، در گذر زمان به طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته اند.
10
تصویری از صحن مسجد:
11
شبستان مسجد
شبستان این مسجد در طرف جنوب غربی (در جهت قبله) و به شکل تالاری ستون دارد. تعداد ستون های این تالار، ۲۶ عدد است و ۱۸ عدد از این ستون ها در سه ردیف شش تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگه در مقابل این شش ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون ها که از نوع گرد هستن، مشابه ستون های کاخ های ساسانی به شکل آجرچینی ساخته شده اند. قطر انها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است. ارتفاع این ستون ها به جز دو ستون در دهانه ی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق ها بر اون استوار شده در حدود سه متر و ارتفاع کف شبستان تا پشت بام هم در حدود ۶ متر می باشد.
12
ورودی به این شبستان تعداد ۷ دهانه دارد که در جهت قبله قرار داشته و دهانه ی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در اون دیده می شود) است، از شش دهانه دیگه که هم اندازه هستن، بزرگ تر است.
13
سقف شبستان:
سقف شبستان رو طاق های آجری پوشانده که مثل به معماری دوره ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض تر و بلندتر از طاق های دیگر و البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری شدیدا تخریب شده و فقط بخش هایی از ان باقی مانده بود که میرزا آقا دلیلی از وعاظ دامغان در اون زمان با کمک مالی مردم شهرمبادرت به تعمیر ان می کند که نتیجه ی این تعمیر، تغییر طاق های مازه دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق های نوک تیز جناغی با خشت نپخته که روش عادی اون روزگار بوده، است. بنابر این امروز فقط در بخش هایی از سقف، طاق های ساده رو می توان دید.
14
مناره مسجد:
مناره ابتدایی این مسجد در بخش غربی مسجد و تحت تاثیر مناره های مساجد عراق به شکل خشتی گلی ساخته شده است. مناره ها در ایران در اول روی پلان های چهارضلعی یا شش ضلعی، بنا می شدند. مسجد تاریخانه هم از این قانون مستثنی نبوده و مناره ی ساده ان قسمتی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته که در زلزله سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان الان) به طور کامل از بین رفته است.
این مناره مانند برخی دیگر از ابنیه استان سمنان به دستور ابو حرب بختیاربن محمد حاکم ایالت قومس در دوران غزنویان ساخته شده ، این مناره سکو ندارد و مستقیما از روی زمین و با محیط دایره ایجاد شده و هر چه به ارتفاع مناره اضافه می شود از قطر آن کاسته می شود.
15
از بخش باقی مانده کتیبه کوفی این مناره ، این کتیبه تا پیش از گزارش اعتمادالسلطنه نامعلوم بود و مقایسه آن با کتیبه کوفی برج مقبره ای پیرعلمدار، می توان تاریخ احداث مناره را استنتاج کرد. به گفته ویلسون؛ این مناره که بین سالهای ۴۱۷ تا ۴۲۰ ساخته شده و اولین مناره مدوّر ایران است؛ ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله دارد و بدون پایه، از سطح زمین ساخته شده است.
محیط آن در سطح زمین ۱۳ و در بالاترین نقطه ۶ متر است.
تمام مناره آجرکاری است.
کتیبه کوفی در ارتفاع5/۱۰ متری قرار دارد. شکل مخروطی مناره و نحوه آجرکاری و تزیینات آن به سبک سلجوقی باعث شده که از این مناره بیش تر با عنوان مناره سلجوقی یاد شود.
از نظر تاریخی، مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستن که در اونا مناره ساخته شده است
16
تصاویری از مناره مسجد:
17
ستون ها:
در این مسجد ستون هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون ها ۲۶ عدد می باشد که ۱۸ ستون آن در یک طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و بلندای آن از سطح زمین تا محلی که طاق ها برآن استوار شده است ۲/۸۴ متر و تا پشت بام ۶ متر می باشد. طاق های این ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق های مزبور سقف زده اند.
برای نگهداری طاق ها ، ستون های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده اند. بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند. قوس های بالای ستون ها به صورت بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده اند.
18
برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده و دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار می گرفته ، از دهانه های دیگر عریض تر و بلند تر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. بدین ترتیب ، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی ، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی شده است.
19
محراب:
در سمت مغرب مسجد بین ۶ دهانه و طاق، یک دهانه و طاق بزرگ تری به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد، که آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده می شود. عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان که در طرفین دهانه وسطی واقع شده اند ۳۶/۶ متر است.
مرمت و زمان آن:
به غیر از تعداد معدودی از طاق های ضربی تخم مرغی که در واقع طاق های اصلی بنا بوده اند، باقی طاق ها طی مرمت به شکل طاق های ضربی جناقی در آمده اند.
مناره آجری در کنار ساختمان مسجد به جای مناره خشت و گلی قبلی که سالها پیش خراب شده بود به دستور “بختیار ابوحرب” حاکم ایالت قومس(سمنان) در سال 408 خورشیدی(420 ه.ق) ساخته شده است. طول منار 26 متر است و هر آشنای تاریخ معماری از تزیینات آجرکاری آن متوجه می شود که منار الحاقی دوران سلجوقیان است.
20
در میانه مناره کتیبه ای به خط کوفی بدین شرح ثبت شده است:
“بسم الله الرحمن الرحیم
امر به بنای هذالمناره الحاجب الجلیل ابوحرب بختیاربن محمد فی ولایه الامیر السید اللجل فلک المعالی.
طاق های این ساختمان به مرور زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق های مزبور سقف زده اند.”
21
تصاویری از تاریخانه:
22
منابع:
1- برنارد اوکین، «مساجد ایران و آسیای مرکزی»، ترجمه عبداللّه برادران، فصلنامه هنر، ش ۳۳ (تابستان و پاییز ۱۳۷۶).
2- منوچهر ستوده، فرهنگ سمنانی، سرخه ای، لاسگردی، سنگسری، شهمیرزادی، ج ۱، تهران ۱۳۴۲ش.
3- بناهای آرامگاهی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
4- http://wikifeqh.ir
5- https://razheh.com/buildings
6- https://rch.ac.ir/article/Details/7204
7- https://fa.wikipedia.org/
23