بررسی معماری برج پیر علمدار دامغان
معرفی پیرعلمدار
پیرعلمدار
این بنای تاریخی، آرامگاه ابی جعفر محمد بن ابراهیم، پدر یکی از فرمانروایان حکومت آل زیار در ناحیه ی قومس (سمنان و دامغان کنونی) به نام بختیار ملقب به ابوحرب است و با توجه به یکی از کتیبه های موجود در این قصر (ساختمان های دارای گنبد را در آن زمان قصر می نامیدند) بنا، به دستور بختیار بعد از وفات پدرش در سال ۴۱۷ هجری قمری و توسط حاجی حسین مشهور به بنای دامغانی ساخته شده است.
تاریخچه
برج پیرعلمدار، یکی از نمونه های بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم ایران است. برج به صورت مخروطی پیازی شکل ساخته شده است. در قسمت زیر گنبد انتهای بدنه برج دارای تزئینات آجری و گچی زیبایی است که در وسط تزئینات، کتیبه ای به خط کوفی نوشته شده است. کشیدگی حروف نسبت به دیگر کتیبه های روی برج های آرامگاهی که بیشتر ساخته شده، بیشتر می باشد. در طول ساقه حرفهای کشیده ای چون الف و لام و گره های تزئینی به گونه های مختلف اجرا شده و نگاره هایی به شکل گلابی به زیبایی هر چه تمام تر در کنار هم به کار رفته است. بر اساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج ، این برج در بین سالهای ۴۱۷ تا ۴۲۰ هجری قمری به دستور ابوحرب بختیاربن محمد فرزند محمدابن ابراهیم ، برای پدرش ساخته شده است. ابوحرب با توجه به سروده منوچهری دامغانی حاجب دربار قابوس ابن وشمگیر (( فلک المعالی)) پادشاه زیاری است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان رسید. در داخل برج و بر روی گچ کتیبه ای به رنگ سرمه ای شنگرف و به خط کوفی نوشته شده است که یکی از آیه های سوره زمر می باشد که در دوره های بعدی به بنا افزوده شده است. با توجه به اینکه در کنار برج در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته که تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی مانده است، احتمالا" کتیبه داخل برج نیز در دوران ایلخانیان بر روی دیوار داخلی برج نوشته شده است.
مشخصات برج
این برج در فضای داخل و خارج طرحی دایره شکل، به قطر های داخلی و خارجی ۴ / ۷۰ و ۶ / ۴۰ متر دارد . درگاه ورودی برج، در جنوب غربی رو به سوی مسجد و صحن باز مقابل دارد. پوسته خارجی برج با پوشش آجری، پس از گذشت بیش از ۱۰ قرن همچنان آراسته و بدون تخریب اساسی برجامانده است، بدنه استوانه ای برج به دو بخش متفاوت تقسیم شده است. قسمت پایین که حدود نیمی از ارتفاع کلی برج را در برمی گیرد، آجرکاری ظریف و ساده بدون بند کشی بین آجرها دارد. در این بخش فقط دروازه ورودی بنا جای گرفته که با تزئینات خود یکنواختی سطح برج را تغییر می دهد. ورودی آرامگاه یک قاب مستطیل شکل ۱/ ۳۰x۲ / ۷۰ متری است که سردر و ستونهایی پیل یا مانند، آن را با قوسی زیبا و شکسته در بر گرفته اند. آجرکاری تزئینی حاشیه این مستطیل، روی بدنه برج و به عرضی معادل دو آجر، با بقیه تزئینات متفاوت است و در فاصله بین آجرها، شکاف مستطیل شکلی وجود دارد که احتمالا آن را برای بند کشی و افزودن تزئینات در نوارهای افقی در نظر گرفته بودند
برج پیر علمدار
این برج، با ارتفاع ۱۳ متر دارای گنبدی با قطر داخلی ۴٫۵ متر است و از جمله نخستین بناهایی است که در آن از نقش برجسته ی آجرچینی برای خارج کردن نمای ساختمان از رج های هم شکل و یکنواخت استفاده شده است.
بررسی نما
بدنه ی استوار این برج، شامل دو بخش است:
بخش پایین که حدود نیمی از ارتفاع کلی برج را شامل می شود. آجرکاری ظریف، ساده و بدون بندکشی دارد و دروازه ی ورودی (واقع در جنوب غربی برج و رو به سوی مسجد و صحن) به همراه تزییناتش در این بخش جای گرفته است.
بخش فوقانی شامل هفت نوار تزیینات تسمه ای آجرتراش به همراه کتیبه ای زیبا زیر پیش آمدگی سطح بالای دیوار است که سبب شهرت گنبد شده است. این پیش آمدگی سازه ای است که گنبد را نگه داشته است
تزیینات روی نوار حاشیه قوس سردر، کتیبه هایی تزئینی قرار دارند که روی آنها بقایای نوشته هایی با گچبری زیبا قابل تشخیص اند که با مرور زمان فرسایش سطحی پیدا کرده اند و امکان خواندن آنها وجود نداردروی اسپر (پیشانی) بالای نعل درگاه ورودی و زیر قوس، تزئیناتی در پنج بخش دیده می شوند
1- یک ردیف ربعهایی که از گوشه به هم متصل شده اند
۲- کتیبه ای به شکل یک نوار پهن روی آنها، تکرار ردیف مربعها ٣- نواری از مشبک کاریهای گچی
۴- یک حاشیه تزئینی اسلیمی گونه
5. سرانجام در زیر قوس انتهایی تکرار مشبکهای تزئینی گچی بخش بالای برج شامل هفت نوار با تزئینات زیبای آجر تراش و یک کتیبه تسمه ای است که دور تادور پیکره برج را فراگرفته اند.
طرحهای تزئینی نوارهای هفت گانه، در چهار اندازه مختلف اند . این نگاره ها، به دو روش هندسی و دوردار با ظرافت و دقت کار شده اند. ترکیب خطهای افقی و عمودی در دو نوار پهن طرح هندسی، ابتکار آذین کاران آن دوره را نشان می دهد، کتیبه کوفی زیبای برج نیز، در میانه این بخش تزئینی قرار گرفته است
در طول ساقه، حروف کشیده ای چون الف و لام و گره های تزئینی به شکلهای مختلف از جمله نگاره هایی به شکل گلابی نیز دیده می شود. این کتیبه روی زمینهای صاف و بدون تزئین قرار دارد.
به طور کلی، این تزئینات که عموما با استفاده از آجرهای تراشیده و برجسته ساخته می شدند علاوه بر ارائه راهکاری معمارانه برای کاستن از یکنواختی پیکره نما و کاهش بازتاب نور شدید آفتاب، با ایجاد سایه ها و نیم سایه های چشم نواز، عملا مقیاس هوشمندانه ای برای سنجش ارتفاع برج تلقی می شود فضای ورودی بنا به شکل محرابی کم ارتفاع ساخته شده و برای ورود به داخل برج باید با پایین رفتن از سه پله وارد صحن سرپوشیده شد
متاسفانه کف بنا را در چند دهه پیش، سارقان به طمع بافتن گنجینه تخریب کرده اند. درون برج، کتیبه ای بسیار زیبا در ارتفاع ۳/ ۵ متر از کف بنا قرار دارد که به پهنای ۸۰ سانتی متر دور تا دور آرامگاه را فرا گرفته است و روی زمینه ای از گچبری خطاطی و نقاشی شده است، کتیبه با عبارت «بسم الله» آغاز می شود و با آیه ۵۴ | سوره الزمر ادامه می یابد، تاریخ ۴۱۷ هجری قمری بر تارک این کتیبه نقش شده است، از متن کتیبه چنین بر می آید که مقبره به دستور ابوحرب بختیار بن محمد فرزند محمد ابن ابراهیم، ملقب به پیرعلمدار، ساخته شده است. فضای داخل بقعه به دلیل نبود نور کافی، ابهتی خاص و جاذبه ای روحانی دارد
نمای خارجی برج با گنبد مدور آجری کم څیز آن، از نمونه های ارزشمند معماری آغاز قرن پنجم هجری قمری ایران به شمار می رود. قرنیز زیر پایڈ گنبد با پیش نشستن سه رج آجر کاری ظریف، به صورت تاجی بر فراز بدنه استوار شده که تزئینات بدنه را کامل کرده است، نقش حفاظتی قرنیز در جلوگیری از سرازیر شدن آب باران روی بدنه برج و تزئینات آن، قابل توجه است، چنان که پس از گذشت هزار سال، تزئینات بنا سالم و زیبا باقی مانده است
این برج باشکوه آرامگاهی، از سه برج دیگر دامغان پیشینه طولانی تری دارد و با اختلاف زمانی بسیار کمی بعد از برجهای ارادکان» و «لاجیما در مازندران بنا شده است، از مستندات تاریخی چنان بر می آید که در جوار این برج، مسجدی از دوره ایلخانی وجود داشته که امروزه از آن فقط یک کتیبه بر جای مانده است.
ورودی
یکی دیگر از جلوه های معماری زیبا و کهن ایرانی در این مجموعه، ورودی آرامگاه است که به صورت قاب مستطیل شکل طراحی شده است. این ورودی شامل سردر و تزییناتش چون حواشی، کتیبه و گچ بری های متناسب و ستون های پیل پا مانند می شود.
البته سابقا این بقعه ایوانی مقرنس نیز داشته است که به جز قسمتی از کتیبه ی زیبای آن، اثری از آن باقی نمانده است.
بقعه ی پیر علمدار دامغان در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ شمسی به شماره ی ثبت ۷۹ در بین آثار ملی ایران ثبت شد.
کتیبه های بقعه ی پیر علمدار دامغان
در این آرامگاه کهن، سه سری کتیبه وجود دارد که هر کدام برای علاقه مندان به تاریخ معماری حقایق بسیاری را در مورد طراحان و سازندگان شان بیان می کنند.
کتیبه ی بیرونی گنبد
کتیبه ای زیبا با خط کوفی مشبک ساده به عرض ۷۵ سانتی متر که دورتادور قسمت خارجی گنبد نصب شده و در آن از آجر برش داده شده در زمینه ی گچی استفاده شده است و در واقع نگین نمای ساختمان برج است. این کتیبه همان کتیبه ای است که در آن سال ساخت، مشخصات سازنده، کسی که دستور ساخت داده به همراه مشخصات فرد مدفون در این مکان، ذکر شده است.
کتیبه ی داخلی گنبد
کتیبه ای با خط کوفی مشبک از نوع محشی (دارای حاشیه) گره دار به عرض ۸۰ سانتی متر که بر دیواره ی داخلی بنا و در حدود بالای در نصب شده و از نوع نقاشی روی زمینه ی گچی است و آیاتی از قرآن مجید در آن به زیبایی مشخص است.
خط کوفی محشی گره دار، یکی از انواع پیچیده و درهم بافته ی خط کوفی است که در حروف عمودی خود مثل الف و لام گره چینی هایی حیرت آور دارد.
کتیبه ی سردر یک سطر کتیبه با خط کوفی ساده از نوع گچ بری با آیه ی شریفه ی بسم الله که بالای سردر در ورودی بقعه نصب شده است.
https://online-architect.ir/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D9%BE%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7/
http://vidatour.ir/2019/05/06/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86/
https://www.khttps://www.irna.ir/news/82870159/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D9%BE%D9%8A%D8%B1%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D8%B4%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%8A%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D9%83%D9%87%D9%86-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AAojaro.com/2016/5/23/119245/pir-alamdar-damghan/
https://fa.tripyar.com/iran/%D8%B3%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%86/%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A7%D8%A8%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D9%BE%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%BA%D8%A7%D9%86.html