بسم الله الرحمن الرحیم
گروه مهندسی معماری
پروژه معماری اسلامی
عنوان:
مسجد امام(شاه) تهران
پژوهشگر:
فـهرسـت
استان تهران
استان تهران به مرکزیت شهر تهران، با وسعتی حدود ۱۲٬۹۸۱ کیلومتر مربّع بین ۳۴ تا ۳۶٫۵ درجه عرض شمالی و ۵۰ تا ۵۳ درجه طول شرقی واقع شده است. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از جنوب غربی به استان مرکزی، از غرب به استان البرز و از شرق به استان سمنان محدود است. جمعیت این استان در سال ۱۳۸۵، ۱۳٬۲۸۱٬۸۵۸ نفر بوده است.مرکز آن و به علاوه پایتخت ایران، شهر تهران است.ری، شهرستان قدس، شهرستان شهریار، شهرستان ورامین، شهرستان دماوند، شهرستان فیروزکوه، شمیرانات، و اسلام شهر از دیگر مراکز جمعیتی مهم استان هستند.
استان تهران با بیش از ۱۳ میلیون نفر جمعیت، ۱۹ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. از این میزان ۱۲، ۲۵۲ هزار نفر در مناطق شهری و ۱، ۱۶۱ هزار نفر در مناطق روستایی آن ساکن هستند. ۶۳/۶درصد از جمعیت شهری استان تهران در شهر تهران و ۱۱/۳ درصد آن در شهرستان کرج و مابقی در حدود ۵۰ شهر دیگر استان ساکن هستند. رشد جمعیت شهر تهران ۴/۱ درصد است که در مقایسه با دهه قبل اندکی افزایش یافته است. میان شهرهای استان تهران، شهریار با ۱۶/۸ درصد رشد سالیانه، در مقام اول رشد قرار دارد و کمال شهر با ۱۱/۴ درصد، ملارد با ۱۰ درصد و پاکدشت با ۹/۹ درصد و صفادشت با ۸/۸ درصد رشد سالانه در مقام های بعدی قرار دارند. در طول دهه ۱۳۸۵-۱۳۷۵ ده شهر به شهرهای استان تهران اضافه شده اند که بزرگ ترین آنها شهرهای اندیشه، صالح آباد و باغستان و نصیرآباد با ۷۵ هزار، ۵۴ هزار، ۵۲ هزار، ۲۳ هزار نفر و کوچک ترین آنها شهر ارجمند با ۱۷۰۰ نفر بوده است. استان تهران امروزه دارای ۱۴ شهرستان، ۴۴ شهر و ۷۸ دهستان است.
مسجد امام (شاه)تهران
آدرس و کروکی بنا
حضور مسجد در بازار تهران
مسجد همواره به عنوان یکی از بناهای اصلی غیر تجاری در بازار مطرح بوده و اگر در داخل بازار نبوده است، در نزدیکی آن حتماً بنای مسجد مردم را به خوبی می خوانده است.
حضور مساجد متعدد در بازار تهران نیز موید همین نکته است.
این نوشتار با قلم معمارانه نیست و نگارنده در گذر از بازار تهران، نگرشی عمومی و از سراحساس به حضور مساجد به ویژه جامع و شاه (امام خمینی) داشته است.
مسجــد شـاه (امـام خـمینی)
بعد از رونق و گسترش تهران، مسجد شاه (امام خمینی) در زمان فتحعلیشاه قاجار، در نزدیکی مسجد جامع ساخته شد و برخلاف مسجد جامع که به تدریج تکمیل گردید، یکباره بنا شد. این مسجد از نظر ابعاد، وسعت، حجم، ارتفاع و زیبایی شاخص ترین بنای بازار تهران است و یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجاریه به شمار می رود.
مسجد امام میان شبکه به هم پیچیده، تنگ و پر جمعیت بازار به مثابه تنفس گاه است و به علت توسعه فعالیت ها و تردد بسیار، ورودی ها و صحن این بنا به صورت یک فضای باز شهری به کمک مسجد جامع می آید و تبدیل به فضای عبوری بسیار فعالی می شود. در اثر افزایش حجم فعالیت تجاری، جلوخان وسیع و سرسبز شمالی تحت تاثیر قرار گرفته و تبدیل به بازار شده است.
سردر باشکوه ورودی شمالی دارای تزیینات بسیار زیبای مقرنس کاشی کاری است که شکوه و درخشش خاصی دارد. این ورودی جاذبه زیادی برای واردین دارد و فضای باز محصور و امن آن شخص را متوجه محیط متفاوتی در شلوغی و ازدحـام اطراف می کند. دالان های منتهی به هشتی ورودی شمالی نیز راه عابران را برای دسترسی به قسمت های داخلی بازار سهل می سازد. با این همه، کثرت تردد اجناح های شرقی و غربی مسجد است که از جمله دسترسی های مهم به بازار های مجاور محســـوب می شوند.
بازارهای منتهی به مسجد امام تهران
مسجد امام تهران که در مرکز بازار تهران قرار دارد، از سه جهت به بــــازار راه دارد.
– ورودی شمالی، ورودی اصلی مسجد امام(شاه سابق) که به بازار خلیج فارس و چند بازار دیگر ختم می شود
– از طرف شرق به بازار قیصریه وصل می شود
– از طرف غرب به بازار کویتــی ها، بازار سلطـانی ها و بازار جعفـری متصل است.
قدمت این بازارها به 200سال می رسد.در بازار کویتی ها، لوازم آرایشی- بهداشتی و لباس زناندر بازارسلطانی، دفترجات و بدعلی جات و… ودر بازارجعفری، لوازم تحریر و نوشت افزار عرضه شده و به فروش می رسد.
بازار کویتی ها در قسمت شرق مسجد امام تهران
بازار سلطانی و بازار جامع در قسمت شرق مسجد امام تهران
سیر تحول بنا
بنای مسجد در نیمه اول قرن سیزدهم و در زمان ”فتحلیشاه قاجار“ ساخته شده و بعدها در زمان ”ناصرالدین شاه قاجار“ تعمیرات و تغییراتی در آن صورت گرفته است. بر بالای در شمالی مسجد، قصیده ای از ساخت بنا سخن می گوید و دارای ماده تاریخ زیر است:
کلک مجمر از پی تاریخ سالش زد رقم پیش این مسجد سزد گر قبله آید در نماز
که به حساب حروف ابجد سال 1225 را نشان می دهد. در سال 1264 دورنمائی از محل فعلی مسجد امام توسط ”ژول لورانس“ نقاش فرانسوی ترسیم شده است. در این نقاشی دومناره طرفین ایوان شمالی مسجد دیده نمی شود و در عوض گلدسته ای بالای همین ایوان وجود دارد. در کتاب ”مرآت البلدان“ آمده که ناصرالدین شاه در سال 1296 دو مناره برای این مسجد ساخته است و مولف کتاب آثار تاریخی طهران معتقد است، طی تعمیراتی در سال 1307 که در کتیبه سردر به آن اشاره شده، دو مناره نیز به بنا اضافه گشته است. بین سالهای 1322 و 1323 ساعت موجود بین دو مناره نصب شده و در حدود 50 سال پیش شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است. در دهه های اخیر دیوارها و سقف ایوانها را رنگ کرده و روی آنها نقاشی شده است. احداث دو وضوخانه در ورودی شمالی و تعویض و تجدید بنای حوض نیز از اقدامات این سالهاست.
کتیبه های تاریخی بنا
کتیبه ای در داخل گنبدخانه تاریخ 1224 دارد و کتیبه دیگری در داخل هشتی و بر بالای در اصلی مسجد تاریخ 1225 را نشان می دهد. سردر همین ورودی، مورخ به سالهای 1230 و 1241 و 1307است. ایوان جنوبی مسجد دارای کتیبه هایی به تاریخ 1224 و 1229 و 1240 می باشد.
بانی و سازندگان بنا
این مسجد به دستور”فتحعلیشـاه قاجار“ بنـا شده است. کتیبه هــای تــاریخی موجود در بنای آن اکثـراً به خط آقامهدی ملک الکتاب می باشند. نام استادان کاشیکار: اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمدعلی اصغر، علی اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبایی، فتح الله عبدالرحیم حسین باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشیکاری های اطراف صحن دیده می شود.
اطلاعات منابع مدون
”ژاک موریه“ نایب سفارت انگلیس در سفرنامه خود مربوط به سال 1222 می نویسد: تنها بنای قابل ملاحظه در تهران، مسجد شاه می باشد که ناتمام است.
عناصر تشکیل دهنده بنا
شبستان (شبستان زنانه ومردانه)
شبستان های فرعی
ورودی
کفش کن
سرویس بهداشتی و وضو خانه
آبدار خانه
صحن
خانه خادم
واحد های تجاری
تالار مراسم
کتابخانه
دفتر امام جماعت
دفتر هیئت امناء
دفتر بسیج
منزل امام جماعت
ورودی مسجد
ورودی مسجد به شکل یک مدخل مستطیل شکل عریض و در مرکز یک طاق عمیق در وسط دیوار قرار گرفته است که طاق قوسی مقرنس آن با نقوش درهم رفته گیاهان وکاشی های خشتی هفت رنگ لعاب دار تزیین شده است . در دو جناح طاق قوسی ، یک سری قاب مستطیل شکل قرار دارد که با کاشی های رنگارنگ تزیین شده است . این ورودی به یک هشتی طاق دار منتهی می شود که به حیاط وسیع مجاور ایوان بزرگ شمالی راه دارد. حیاط مربع شکل و با ردیف طاق های یک طبقه وسیع و کم عمق در هر طرف است و هر یک از چهار ایوان در وسط هر ضلع حیاط واقع شده است و همگی براساس طرح اصلی از یک طاقچه گرد طاق دار که مقرنس کاری شده در یک قاب مستطیل تشکیل شده اند.
ورودی بازار قیصریه در قسمت غرب مسجد امام تهران
ورودی بازار کویتی ها، سلطانی و جعفری در قسمت شرق مسجد امام تهران
جلوخان شمالی مسجد امام تهران
از جلوخان اصلی، تصویر مبهم و جذابی از صحن مسجد دیده می شود و این دید از طریق پنجره هشتی است که به صفه نمازخانه باز می شود.
در جبهه غرب وشرق نیز دو جلوخان فرعی با همان عملکرد ولی در مقیــاسی کوچکتر وجـود دارد. این دو جلوخان نیز در معبر گذرهای اصلی بازار قرار گرفته اند.
دهانه بازار سرپوشیده در جلوخان شرقی مسجد امام تهران
جلو خان مسجد
دهانه بازار سرپوشیده در جلوخان غربی مسجد امام تهران
صحن مسجد
صحن مسجد: صحن مسجد به شکل مربع کامل (64×64 متر) است. حوض اولیه از سنگ مرمر و بیضی شکل بوده کـه در گذشته از قنات «آب شاه»، آب گیری می شده است. حوض کنونی در مرکز حیاط قرار دارد، به نحوی که محور ایوانها از وسط آن می گذرد. در فاصله میان ایوان شمالی و حوض، صفه ای ساخته شده است و هنگامی که هوا مساعد باشد، نمازگزاران بر روی آن به عبادت می پردازند.
صحن ورودی اصلی مسجد امام تهران
گوشه ای از صحن یا حیاط مسجد امام تهران
قسمت غربی و شرقی حیاط
به هر حال هنگامی که وارد حیاط می شویم علاوه بر همه عناصر معماری اطراف آن در وسط و نقطه عطف یک حوض یا آب نما خواهیم دید. چرا آب را درست در این نقطه مطرح کرده اند؟ آیا تنها وسیله ای برای وضو ساختن است یا نه موضوعی برتر و بالاتر.
در قرآن مجید و احادیث شریفه مضامینی هست که از آب و وضو تلقی بسیار بالاتر از انجام صرف یک عمل فیزیکی دارد. در مسجد امام تهران حوض در وسط صحن قرار دارد و حدود نیمی از حیاط را گرفته است که دارای نرده هایی در اطراف است و فواره هایی در داخل آن منظره باشکوهی به آن بخشیده است که این باعث عظمت و بزرگی مسجد امام تهران شده است
آب نما در وسط صحن مسجد امام تهران
حوض یا آبنما
شبستان ها
شبستانها: مسجد دارای 3 شبستـان است: دو شبستان در دو سوی گنبدخانه، و شبستان سوم در بال شرقی ایوان شمالی واقع شده که به شبستان گرم معروف است؛ بلندا و اندازه ستونهای آن با شبستانهای جنوبـی متفاوت است و هم اکنون از آن به عنـوان انبار استفاده مـی شود. دو شبستان جنوبی هر یک دارای 12 ستون 8 وجهی آجری هستند که به شیوه طاق و تویزه پوشش شده اند. به جز فضایی که در بر شرقی شبستان شرقی گنبدخانه وجود دارد، سایر اجزاء این دو شبستان قرینه یکدیگرند. نکته جالب توجهِ گنبدخانه، حجره هایی در زوایای طبقه دوم پشت گوشواره است که به هنگام مراسم خاص، ویژه زنان دربار قاجار بوده است که در نوع خود در میان مساجد ایران کم نظیر است. تزیینات: گنبد کوچک زرینی که بر فراز گنبد اصلی قرار دارد (صالح شیرازی، همانجا)، از ویژگیهای مسجد امام به شمار می رود و آن را در میان مساجد ایران منحصر به فرد ساخته است.
شبستان جنوب غربی بنا
ایوان ها
مسجد امام تهران یک مسجد چهار ایوانی است. مهم ترین ایوان، ایوان جنوبی است زیرا از آن جا می توان وارد مقصوره گنبدداری شد که محراب اصلی مسجد در پشت دیوارهای جنوبی آن قرار گرفته است . در داخل ایوان ، لوحه هایی تزیین شده با کاشی های خشتی هفت رنگ لعاب دار ظریف و طرح های زیبای شاخ و برگ های پیچیده و درهم تنیده وجود دارد که بیش تر زرد و صورتی است و دورتادور آن نام فتح علی شاه به خط نستعلیق نوشته شده است . کتیبه های داخل بنا مثل کتیبه داخل گنبدخانه تاریخ ۱۲۲۴ ه.ق ، را نشان می دهد
ایوان غربی مسجد امام تهران
ایوان شرقی مسجد امام تهران
ایوان جنوبی بنا
مناره ها
مناره به علت های زیر دارای اهمیت است:
1.نقش نمادین
2.بلندی ارتفاع
3.تاکید
4.نقش سازه ای
5.تزئینات
مسجد امام تهران مناره ای نداشته و بعد ها در تعمیرات به دستور ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۶، دو مناره به مسجد اضافه شد ؛مناره هایی که در زمان فتحعلی شاه وجود نداشته است.این مناره ها دارای تزیینات بسیار زیباییست که به مسجد جلوه بخشیده .
مناره مسجد امام تهران
تزیینات سردر مفصل تر و متفاوت تر از بقیه قسمت های ورودی است. خطاطی کتیبه آیات قرآن و شرح ساخت و تعمیرات بنا، کاشیکاری، پیچ تزئینی، کاربندی و مقرنس کاری از جمله این تزئینات است.
مقرنس علاوه بر حل پوشش گوشه ها، وتحول تدریجی پلان چهار گوش به قوس تاق، زمینه مناسب را برای کاشیکاری فراهم آورده و با حجم سازی دقیق عملکرد بازی با نور و ایجاد سایه روشن را دارد.
تزیینات بکار رفته در بنا
مقرنس کاری سردر ایوان ورودی مسجد امام تهران
تاریخ شهادت و ولادت چهارده معصوم در داخل هشتی مسجد امام تهران
سنگ آبه مسجد امام تهران
دسته بندی قوسها
به طوری که اشاره شد روش ساختن قوس در دوره ساسانیان تکامل یافت و در بناهایی چون دخمه های کومیش دامغان و کاخهای سیستان، تاق کسری و … قوسهایی با ظوابط ریاضی و هندسی و با توجه به شیوه تحمل نیروهای فشاری ساخته شده است. شکل ظاهری و واقعی این قوسها بیشتر به صورت دایره ای، تخم مرغی، هلوچین و یا انواع قوسهای چیار و سهمی اشت.
بدن ترتیب قوسهای اولیه مدور از این گروه بوده است. با ظهور اسلام و شیوه خراسانی ساختن ایوانهای بلند در مساجد و بناهای ایران معمول شد. برای مرتفع ساختن ایوان از قوس نیز استفاده می شده است و در این دوره بود که روشهای ترسیم قوس تیز (شاخ بزی) تکیمل شد.
در شیوه رازی انواع قوسهای تیز برای نعل درگاهها، ایوانهای کوچک و بزرگ صفه و قوسهای پاتوپا برای شبستانها و پوشش گنبدها به وجود آمد و بالاخره در شیوه اصفهانی از انواع بی شماری از قوسهای تیز به نام قوس مربع (پاتوپا)، قوس پنج اُ هفت تند و کند و انواع قوسهای شاه عباسی استفاده می شد. در دوران جدید نیز انواع قوسهای تخت، کمانی، سه پری، خنچه ای با خیز برای کارهای تزئینی ساخته می شد. بنابراین به طور کلی قوسها به سه دسته تقسیم می شوند:
قوسهای بکار رفته در مسجد امام تهران
قوس سه قسمت ثلاثی
شکل هندسی قوس ایوان ورودی مسجد امام تهران
شکل هندسی قوس ورودی به شبستان مسجد امام تهران
قوس پنج و هفت تند
شکل هندسی پنجره های ارسی مسجد
قوس پنج و هفت تند
ایوان مسجد امام تهران
قوس ورودی شبستان مسجد امام تهران
قوس پنج و هفت تند
قوس پنجره های ارسی مسجد امام تهران
پلان و مقاطع و پرسپکتیو بنا
فهرست منابع
مجموعه مقالات همایش معماری مسجد(گذشته.حال.آینده) دانشگاه هنر- دانشکده پردیس نقش های هندسی در هنراسلامی= عصام السعید و عایشه پارمان(ترجمه مسعود رجب نیا) انتشارات صدا و سیما = 1363
طاق و قوس در معماری ایران = حسین زمرشیدی = موسسه کیهان = 1367
فصلنامه معماری و فرهنگ شماره هفتم
معماری ایران = محمد سیف کیانی= انتشارات جهاد دانشگاهی = 1366
محمد مددپور= تجلیلات حکمت معنوی در هنراسلامی = انتشارات امیرکبیر= 1374
نصــر، سیدحسین= هنر و معنویت اسلامی= ترجمه رحیم قاسمیان
فاضـل، محمود = پیدایش مناره در اسلام = مجموعه مقالات معماری اسلامی