بررسی معماری مسجد الغدیر- تهران
نام اثر : مسجد الغدیر تاریخ شکل گیری اثر : 66-1356ه. ش . کارفرما : هیئت امنای مسجد الغدیر طراح و مجری : جهانگیرمظلوم یزدی موقعیت : تهران مساحت بستر طرح : 850 مترمربع مساحت زیربنا: 2000 مترمربع
مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صورتهای گوناگون مطرح بوده است. عمده ترین وظیفه مساجد فراهم ساختن بستر مکانی مناسب برای اقامه نماز جماعت است و عملکردهایی از جمله سخنرانیها، عزاداری ها و کارهای فرهنگی جانبی نیز در آن به انجام می رسد. از سال 1350 به بعد که در معماری ایران یک جریان تاریخ گرا پدید آمده بود، معمارانی کوشیدند آثار در پیوند با معماری گذشته ایران پدید آورند.
معمار- سبک بنا-تزیینات- ابعاد حجم
مسجد الغدیر جزو این دسته از بناهاست که با توجه به اسلوب های مورد توجه در معماری اسلامی و تکنولوژی مدرن در نواحی شمالی شهر تهران با طرح جهانگیر مظلوم یزدی بین سالهای 1355 و 1356 خورشیدی ساخته شده است. مسجد الغدیر بنایی پوشیده از آجر با تزئیناتی از کاشی فیروزه است. حجم اصلی مسجد منشوری 12 وجهی به ارتفاع 20 متر است که بدون عقب نشینی زیاد نسبت به خیابان اصلی جنوبی قرار گرفته و کاملاً از ساختمانهای اطراف خود متمایز شده است..
بررسی ورودی
حال آنکه از سمت شمال نمای 3 طبقه ساختمان حتی المقدور شبیه به ساختمان های اطراف طراحی شده است. دو ورودی مسجد از سوی خیابان اصلی در حنوب و ورودی سوم از خیابان 10 متری شمالی در نظر گرفته شده است. کیفیت فضایی گنبد خانه این مسجد با آنچه در گنبد خانه های مساجد سنتی اتفاق می افتد، متفاوت است. این فضا عمدتاً یادآور فضاها و بناهای آرامگاهی و بین راهی، در معماری سنتی ایران است
مساحت
زمین مسجد الغدیر 800 متر مربع می باشد که با وجود مساحت کم سایت پروژه، معمار توانسته حدود 3000 متر مربع زیر بنا و فضا فراهم کند. در شبستان اصلی مسجد نام تمام انبیاء به وسیله کاشی های کوچک نصب شده اند و در شبستانی که نماز در آن اقامه می شود نام 12 امام مشاهده می شود.
بررسی محراب- ریزفضاها
محراب مسجد که از اصلی ترین بخش های مسجد می باشد به ارتفاع 14 متر است و نوشته های موجود با آب طلا رسم شده اند. فضاهای مختلف مسجد عبارتند از : سالن اجتماعات، وضوخانه و فضاهای خدماتی در زیر زمین، فضاهای اداری و کتابخانه و بالکن های مشرف به گنبد خانه در طبقات اول و دوم، فضاهای اصلی مسجد در تراز همکف عبارتند از گنبدخانه و شبستان و حیاط سرپوشیده می باشد.
ویژگی بنا
نکته جالب توجه ای که در مسجد الغدیر وجود دارد نحوه ساختار کلی و ستون های بنا می باشد. شبستان ها توسط ستون های از هم جدا شده اند اما ریشه ستون ها در سالن آمفی تئاتر دیده نمی شوند، وزن حاصله توسط پوترها به دیگر ستون ها منتقل می شوند، محاسباتی که صورت گرفته است ستون های اصلی حدود 90 تن وزن را تحمل می کنند.
توصیف کالبدی مسجد الغدیر
ترکیب دو حجم مکعب مستطیل با ارتفاع متغیر و منشوری با پلان چند ضلعی منتظم، طرح کلی بنا را تشکیل می دهند. حجم منشور در ترازهای مختلف ارتفاعی، دارای پلان های متفاوتی مانند هشت ضلعی، دوازده ضلعی، بیست و چهار ضلعی و نظایر آن می باشد.
پیش از آنکه بتوان این بنا را به سبک و دوره ای خاص متعلق دانست، می توان آن را تلاش طراح برای خلق فضایی با نوآوری های جدید، در چنین کاربری های فرض کرد. نوآوری هایی که تداوم سنت های گذشته و در ارتباط با معماری سنتی ایران باشد. خلوص احجام به کار رفته، به کارگیری مصالح و تزیینات آجری و کاشی کاری در نما، استفاده از عناصر و مفاهیم معماری گذشته و بیان جدیدی از آنها، بیانگر تاثیر نهضت های پست مدرنیسم در معماری، به ویژه گرایش های که به زمینه و بستر طراحی تمایل و توجه دارند. می باشند. هر 4 سال یک بار یونیسکو ماکن های مذهبی را از نظر معماری و ساختار مورد بررسی قرار می دهد و مسجد الغدیر نیز در این رقابت شرکت داده شده، جایزه این رقابت را کسب کرده است.
بررسی نما
نماهای مسجد
مسجد الغدیر واجد دو نمای شمالی و جنوبی است؛ چهره ساختمان از این دو سمت کاملاً باهم متفاوت است. از سمت جنوب، مخاطب با ساختمانی متفاوت و متمایز از همسایگانش روبه رو است که اگر چه شباهتی به مساجد معمول (چه قدیمی و چه جدید) ندارد، اما عملکرد دیگری به جز عملکرد عمومی فرهنگی (و شاید هم مذهبی) برای آن نمی توان حدس زد. از جانب شمال، ساختمان چهره معمول و متعارف محلات مسکونی را دارد؛ و حداکثر به خاطر جنس نما و کاشیکاری های روی آن و تناسبات خاص درگاه ها و طبقه همکف، ممکن است اداره ای دولتی به نظر بیاید.
ساختمان مسجد از جانب شمال بنایی است سه طبقه، که شباهت زیادی به بناهای همجوار خود دارد، و حتی از آنها هم کوتاه تر است. ارتفاع طبقه همکف آن از طبقات فوقانی بیشتر است. تمامی نما همچون باقی ساختمان با آجر نخودی رنگ پوشیده شده، و نقوش برجسته آجری و کتیبه های کاشیکاری نیز در آن استفاده شده است. اما از سمت جنوب (از طرف خیابان میرداماد)، مسجد به شکل منشوری دوازده وجهی و مرتفع ساخته شده است که دو حجم بسیار کوتاه تر مکعبی شکل به طرفین آن چسبیده اند. منشور مرتفع میانی از «بخش پایه» و «بخش فوقانی» تشکیل می شود.
مصالح
«بخش پایه» با آجر نخودی رنگ پوشیده شده، و دیواره بلند آن توسط کمربندهایی از نقوش برجسته آجری نخودی رنگ پوشیده شده، و دیواره بلند آن توسط کمربندهایی از نقوش برجسته آجری به پاره های کوتاه تری تقسیم شده است. «بخش فوقانی» عبارت است از منشورهای چند ضلعی که طبقه به طبقه روی هم قرار گرفته و نسبت به یکدیگر چرخیده اند و در نهایت به مکعب کوچکی ختم می شوند. این بخش نیز آجری است. علاوه بر سطوح پر و مشبک آجری، کتیبه هایی به خط بنایی، با کاشی آبی رنگ بر تمامی این احجام مطبق نوشته شده است؛ و به همین دلیل بخش فوقانی رنگین تر از پایه دیده می شود. میزان عقب نشینی مسجد از خیابان اصلی در مقایسه با همسایگانش به قدر قابل توجهی کمتر است، و لذا این بنای مرتفع بسیار چشمگیر شده است.
تفاوت بسیار زیاد دو نمای جنوب و شمال و معنایی که این دو به ذهن متبادر می کنند، بنا را به موجودی «دو چهره» تبدیل کرده است. به نظر می رسد ساختمان می کوشد در سمت شمال سیمای خنثی به خود بگیرد، لذا در تحلیل نمای این بنا نیز به ناچار نگاه ها فقط به چهره جنوبی و حجم مرتفع آن معطوف می شود، و گفتگو درباره حجم بیرونی بنا از نقل این حجم یکه و مرتفع جنوبی آغاز و به همان ختم می گردد.
دو حجم مکعب شکل کوتاه که در دو طرف منشور میانی به قراولی نشسته اند، ظاهراً به نیت خلق یک پیش فضای ورودی پدید آمده اند. این دو باهم شباهت دارند، اما قرینه یکدیگر نیستند و از نظر ابعاد، ارتفاع و جزئیات نما باهم متفاوت اند. دو حجم یاد شده بی ترتیب و آداب خاصی به طرفین حجم اصلی چسبیده اند. این همه سبب می شود که به جای آنکه این دو به همراه یکدیگر پیش فضای ورودی را شکل دهند، در رقابت باهم قرار گیرند. از این میان، آن که بزرگ تر است و در پر نقش چوبی برآن نصب شده «ورودی بنا» را می سازد.
دو حجم کوتاهتر طرفین می توانستند در متعادل کردن «مقیاس» بنا نیز مفید واقع شوند. اما عدم همزبانی این دو و نحوه اتصال آنها با بدنه اصلی موجب شده که نتوانند در خرد کردن اندازه های درشت آن موفقیت کامل داشته باشند. فاصله میان بنا و پیاده رو بسیار کم، و ارتفاع این دو حجم نیز نسبت به حجم اصلی خیلی کوتاه تر است. نتیجه آنکه سلسله مراتبی در رسیدن از حجم بزرگ و بلند اصلی به احجام کوتاه تر است. نتیجه آنکه سلسله مراتبی در رسیدن از حجم بزرگ و بلند اصلی به احجام کوتاهتر طرفین، و میدان دید کافی برای مشاهده و ادارک همزمان این احجام بزرگ و کوچک وجود ندارد. به عبارتی در نمای جنوبی، تنها بازیگر صحنه همان منشور پرهیبت دوازده وجهی است.
ساختمان از جانب جنوب همچون بناهای قدیمی حجم بسته ای دارد و درون خود را آشکار نمی کند. انتخاب حجم دوازده وجهی منتظم که سراسر با آجر پوشیده شده به عنوان پایه حجم اصلی مهم ترین عاملی است که بنا را «بسته» جلوه می دهد. همین امر در کنار عدم حضور یک ورودی موثر موجب می شود که ساختمان مسجد الغدیر دعوت کننده به نظر نرسد. بسته بودن بنا و عدم دعوت کنندگی آن نوعی ابهام یا سکوت در چهره بیرونی بنا به وجود آورده است.
عناصر تشکیل دهنده طرح
«گنبدخانه»، «شبستان» و «حیاط سرپوشیده» عناصر اصلی طرح در طبقه همکف اند. این سه عنصر اصلی، پی در پی هم استقرار یافته اند. چنانچه از ورودی جنوبی وارد بنا شویم پس از طی فضای مقدماتی بسیار کوتاهی به گنبدخانه بزرگ مسجد می رسیم، پس از آن «شبستان» قرار دارد، و چون شبستان را پشت سر بگذرایم به «حیاط سرپوشیده» می رسیم- که خود ورودی مستقلی از جانب شمال دارد. در واقع تجربه فضایی درون مسجد با گذشتن از همین چند فضای اصلی کامل می شود و سالن اجتماعات (در طبقه زیرین) و شبستان (در طبقه فوقانی) ملحقات این مجموعه عناصر محسوب می شوند؛ حذف فضاهای الحاقی یاد شده تاثیری بر این تجربه فضایی ندارد. به همین دلیل برای تحلیل فضای درون مسجد دقت در طرح همین عناصر اصلی و ترکیب بندی آنها کافی به نظر می رسد. از میان عناصر اصلی مذکور، گنبدخانه از لحاظ وسعت، ارتفاع، تفصیل در طرح و تزئینات به نحو چشمگیری از باقی فضاها متمایز است – همانطور که در منظر بیرونی نیز مهم ترین و بارزترین عنصر بنا، گنبدخانه بود.
گنبدخانه حجم دوازده وجهی گنبدخانه، در فضای داخلی به یک بیست و چهار وجهی تبدیل می شود، که در نیمی از وجوه آن طاق نماهای کشیده با قوس جناغی ایجاد شده است. در بالای این طاق نماها از جانب شمال، دست اندازهای شبستان فوقانی دیده می شود و جوانب دیگر آن کاملاً بسته است. محراب گنبدخانه هم در یکی از همین طاق نماها جای می گیرد. وجوه کوچکتر بیست و چهار وجهی هم طاق نماهای باریک و کشیده ای دارند که داخل آنها کاملاً آجرکاری شده است.
سقف گنبدخانه در فضای داخلی- همچون حجم بیرونی- از شش پله تشکیل شده است. طراح به کمک این سقف پله پله، بیست و چهار وجهی پایه را به مرتفع ترین مربع در سقف تبدیل می کند. در جداره های هر لایه کتیبه ای به خط کوفی با آجر و کاشی نگاشته شده، و سطح افقی زیرین لایه ها با مهرهای خطی کاشی و آجر پوشیده شده است.
بنا چه از منظر بیرونی و چه در فضای داخلی- و مشخصاً در فضای گنبدخانه- به واسطه جزئیات مفصل و استفاده زیاد از آجرکاری و کاشی و کتیبه و خطوط و چراغ و قالی مخصوص و درها و دست اندازهای چوبی، «نفیس و اعیانی» به نظر می آید. اجرای دقیق و منظم ساختمان به نیت طراح در خلق فضای نفیس کمک کرده است. بنا در هنگام مواجهه دلپذیر و مطبوع دیده می شود و مخاطب را تحت تاثیر قرار می دهد. استفاده از آجر و کاشی و نقش و خط و قوس و آبنما که ظواهر معماری ایرانی محسوب می شوند- خاطره ای از سنت را در ذهن مخاطب برمی انگیزد.
انتخاب قاعده کثیر الاضلاع نزدیک به دایره برای گنبدخانه، فضایی بوجود آورده است که بر جهت خاصی تاکید نمی کند. این کیفیت فضایی با آنچه در گنبدخانه های مساجد سنتی اتفاق می افتد متفاوت است؛ چرا که در مساجد سنتی برای ورود به فضای گنبدخانه و طرح دیوارها و جهت گیری ایوان و شبستان و گنبدخانه کاملاً براساس جهت معین قبله صورت می گیرد. به عبارت دیگر با ورود به گنبدخانه سنتی فرد به آسانی جهت قبله و محراب را تشخیص می دهد. جهت دار نبودن فضای گنبدخانه و موضع ورود به آن به گونه ای است که محل محراب و جهت قبله صراحت تمام ندارد. طرح محراب- اگر چه کاملاً به محراب مساجد قدیمی شبیه نیست- اما از لطف و ملاحت خاصی بهره می برد.
در فضای داخلی گنبدخانه کشیدگی قوس های جناغی خبر از نقطه اختتام مهمی در بالا می دهد. لایه لایه شدن سقف و چرخش لایه ها حول یک نقطه مرکزی در ادامه این حرکت به بالا صورت گرفته است. در واقع اگر لایه های مطبق سقف، که پله پله می شکنند و می چرخند ضخامت بیشتری داشتند و تناسبات آنها همچون وضعیت فعلی- افقی نبود، می توانستند اختتام زیباتری برای این حرکت به سمت بالا بسازند.
پایه گنبدخانه در فضای داخلی کم تراش و ساده است؛ در مقابل، سقف به دلیل شکست های پی در پی و خطوط ریز کاشی پرتراش تر و ریز نقش تر دیده می شود. به همین دلیل دستگاه اندازه های پایه و سقف هماهنگ به نظر نمی رسد. پایه وضوح بیشتری دارند. در صورتی که مهرهای خطی سقف، به دلیل آنکه در ارتفاع بالا قرار گرفته اند و تراکم زیادی هم دارند وضوح کمتری دارند، در نتیجه نقوش و خطوط زیر سقف در هم ترکیب می شوند و در مجموع به صورت یک سطح تمام رنگی ادراک می گردند.
بررسی سقف
تضاد میان کیفیت صفحه ای و دو بعدی سقف- که گویی با پوششی رنگین و نازک پوشانده شده- با احجام فرو نشسته طاق نماهای پایه که به دیوارهای آن عمق داده اند، همچنین تفاوت دستگاه اندازه این دو بخش و تفاوت میان کشیدگی تناسبات در پایه و تناسبات افقی سقف عواملی هستند که موجب تفکیک این دو از یکدیگر می گردند. سقف دفعتاً لایه لایه و صفحه صفحه شده است و مرحله انتقالی میان سقف و پایه وجود ندارد؛ مراتب رسیدن از پایه به سقف در سنت معماری ایرانی اهمیت زیادی دارد. این موضوع یکی از مهم ترین وجوه افتراق طرح گنبدخانه مسجد الغدیر با گنبدخانه های مساجد سنتی است؛ که در آنها عناصر سازنده فضا در ترکیباتی وحدت آفرین باهم قرار می گیرند.
نحوه همنشینی فضاها
عناصر اصلی طرح، یعنی گنبد خانه، شبستان و حیاط سرپوشیده، با انتظامی خطی در حد فاصل ورودی های جنوبی و شمالی قرار گرفته اند. استقرار گنبدخانه در فاصله کمی از خیابان پررفت و آمد میرداماد موجب شده که حریم گنبدخانه، به عنوان فضای اصلی مسجد شکسته شود.
حیاط سرپوشیده، مستقر در بخش شمالی مسجد، فضای چهار وجهی منظمی است که در دو سطح همکف و زیرزمین ساخته شده است، و ارتباط میان بخش های مختلف مسجد را برقرار می کند. در تراز زیرزمین، وضوخانه ها و سرویس های بهداشتی و دیگر فضاهای خدماتی گرداگرد حیاط قرار گرفته اند. این فضا علی رغم شکل منظم و آجرکاری های نسبتاً مفصل در سقف و کتیبه های دورتادور و آبنمای میانی اش، به دلیل همجواری با فضاهای سرویسی و پلکان، بیش از آنکه مقدمه ای بر بخش های عبادی و فضاهای اصلی مسجد محسوب شود، نقش خدماتی و عبوری پیدا کرده است.
بررسی شبستان
در حد فاصل حیاط سرپوشیده و گنبدخانه، شبستان مسجد استقرار یافته است، اما طرح و شکل غیر منظم و حادث شده این شبستان، شان و اعتبار لازم را به آن نمی بخشد. به علاوه، این فضا ارتباط و اتصال روشنی هم با فضای پیش و پس خود ندارد.
انتظام خطی فضاهای مسجد، علی القاعده می توانست سلسله مراتبی در دسترسی ها بوجود بیاورد. از طرفی بنا بر آنچه پیش از این درباره جایگاه این مسجد به عنوان یک مکان عمومی شهری بیان شد، ظاهراً مدخل اصلی این ساختمان، ورودی جنوبی است که فرد را بی گذر از مراتبی به فضای اصلی و مهم ترین کانون مسجد می رساند؛ لذا حیاط سرپوشیده و شبستان به عنوان مراتب دسترسی به گنبدخانه جایگاهی ندارند و به فضاهای مهجور و بی استفاده ساختمان تبدیل می شوند.
محل استقرار گنبدخانه علاوه برآنکه روابط میان حلقه های سلسله فضاهای داخلی را در هم می ریزد، موجب ابهام ورودی ها یا شاید هم بحرانی د ر ورودی ها می شود. ورودی جنوبی فرد را از جهتی غیر قبلی به گنبدخانه وارد می کند- امری که مستحباً در سنت مسجدسازی از آن اجتناب می شود. ممکن است تصور شود که در اندیشه طراح، ورودی شمالی مدخل اصلی بوده است. در این وضعیت- اگر از موضوع مبهم بودن ارتباط حیاط سرپوشیده و گنبدخانه بگذریم- البته معضل جهت گیری ورود به گنبدخانه اصلاح می شود؛ اما این بار موضوع طرح ساده ورودی شمالی- که بی مقدمه و جلوخانی مستقیماً رو به خیابان فرعی شمالی باز می شود- همراه با کم اعتباری حیاط سرپوشیده در تحلیل انتظام فضایی سر برمی آورد. واقعیت آن است که ورودی های مسجد نمی توانند جایگاه مناسب خود را در طرح پیدا کنند؛ و این مسئله ناشی از توجه بیش از اندازه طراح به گنبدخانه مسجد است. بزرگ و چشمگیر شدن گنبدخانه موجب شده تا دیگر عناصر اصلی انتظام فضایی وظایفی به جز آنچه ماهیتاً به آنها مربوط می شود را برعهده گیرند. با مخدوش شدن جایگاه این عناصر فضایی، ورودی ها نیز موقعیتی متزلزل پیدا می کنند و به این ترتیب سازماندهی فضایی بنا از وضوح کامل خارج می گردد؛ و از این جهت مسجد الغدیر از آثار برجسته قدیمی فاصله می گیرد.
نوع و نحوه بکارگیری مصالح غالب در بنا
به طور کلی، مسجد الغدیر، به لحاظ اجرایی از کیفیت مطلوبی برخوردار است. شاخص ترین جزییات اجرا شده در بنا، تزیینات آجری متنوعی مانند گره چینی، اجرای کتیبه هایی از آیات قرآن به خطوط کوفی و بنایی و همچنین اجرای مثلث بندی در سقف گنبدخانه، برای تبدیل بیست و چهار ضلعی به دوازده ضلعی، هشت ضلعی و در نهایت به چهار ضلعی می باشد.
https://www.arel.ir/fa/News-View-6193.html
http://www.hamino.ir/post/473/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%AF%DB%8C%D8%B1
بررسی معماری مسجد الغدیر تهران
پلان مسجد الغدیر تهران
تحلیل مسجد الغدیر تهران
نمونه موردی داخلی مسجد
تحلیل مسجد
بررسی معماری مسجد
مسجد