بررسی معماری مسجد جامع یزد
موقعیت
مسجد جامع یزد یکی از زیباترین، بی نظیرترین و مهم ترین جاذبه های گردشگری ایران است که در قرن ششم ه.ق ساخته شده و مرمت و بازسازی مکان های مختلف آن تا دهه ی اخیر ادامه داشته است.
مساحت
زمانی که سازندگان مسجد جامع یزد، تصمیم به ساخت چنین بنایی گرفتند، آن را در مرکز شهر قدیم یزد و داخل حصار بنا کردند. مساحتی که زیربنای این مسجد را تشکیل می دهد، برابر با ۹۸۰۰ متر مربع بوده و متراژی حدود ۵۰۰ متر مربع نیز، قسمت های مربوط به کاشی، کتبیه ها و … را در برمی گیرد.
طول مسجد جامع یزد متشکل از ۱۰۴ متر و عرض آن ۹۹ متر، است که به هفت ورودی متصل به چندین کوچه و راه خروجی ختم می شود.
این بنا، زیباترین شاهکار معماری قرن نهم هجری قمری در طول صد سال است و از ترکیب سه مسجد قدیمی در دوره های مختلف بنا گشته و در دوره قاجاریه با وسعت ده هزار متر مربع، شکل امروزی خود را بدست آورده است.
تاریخچه احداث مسجد جامع یزد
بر اساس اسنادی که از گذشته برجای مانده است، مدت زمان ساخت و تکمیل مسجد جامع یزد، در مدت یک قرن و در دوران های مختلف تاریخی انجام شده است که از مهم ترین آن ها می توان به سلطنت ایلخانی، صفویان، حکومت تیموریان، فرمانروایی آل مظفر و قاجاریان اشاره کرد.؛ چرا که هر قسمت از این بنای تاریخی به مرور زمان و توسط بانیان متعددی ساخت و مرمت شده است.
به نظر می رسد اولین بانی این اثر حیرت انگیز، عمرو لیث صفاری است. اما مشهورترین بانی ساخت آن، علاالدوله کالنجار، است که در سال های ۴۷۴ تا ۴۹۸ هجری شمسی به عنوان حاکم یزد، فعالیت کرده است. پس از فوت کالنجار، به همت دختران فرامرزبن علی که از خاندان کاکویی به شمار می آیند، بخش های جدیدی به بنای اصلی مسجد اعظم اضافه می شود.
کتیبه های تاریخ دار بنا
در هشتی ورودی شرقی بنا، کتیبه ای از کاشی که در آن متن وقفنامه مسجد آمده به تاریخ ۷۶۵ ه.ق است؛ و این قدیمی ترین تاریخ ثبت شده در بنا است. دیگر لوح ها سنگی و کتیبه های کاشی این هشتی به تاریخ ۷۷۰، ۷۷۷، ۸۲۰، ۸۶۳، ۸۷۵ و ۹۴۷ ه.ق هستند.
معماری مسجد اعظم
مسجد جامع کبیر یزد، یکی از خارق العاده ترین و منحصربفردترین بناهای تاریخی است که علاقه مندان بسیاری را در سراسر جهان، شیفته و معطوف خود ساخته است. این اثر تاریخی شگفت انگیز، متشکل از یک ایوان مرتفع، دو شبستان، دو گرم خانه واقع در ضلع های شرقی و غربی شبستان ها، گنبدخانه، دو پایاب و یک صحن بزرگ به شکل مستطیل است که نشانگر معماری و طراحی ساخت جالب و زیبای ایران باستان است.
ورودی
شش ورودی برای داخل شدن به این مسجد بزرگ در نظر گرفته شده که هر کدام در قسمت های مختلف مسجد تعبیه شده است.
مناره سمتِ راست، دارای دو مسیر پلکانی مستقل است. ارتفاع این مناره ها و کاشی کاری منحصربه فردشان حتی در اوج مناره ها، جایی که مناره ها باریکتر شده اند، نیز تعجب برانگیز است. ارتفاع مناره های مسجد جامع ۵۲ متر و قطر آن ها ۸ متر است.
در دوران قاجاریه و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار، عملیات تخریب در سطح گسترده ای برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی صورت گرفت که باعث ایجاد ظاهری کاملا متفاوت از مسجد اولیه شد.
براساس مکتوبات تاریخی، مسجدی که امروزه مقصد گردشگری مردم زیادی از سراسر جهان به شمار می آید و همچنین محل برگزاری مراسم عبادی و دینی مردم یزد محسوب می شود، بر جای سه مسجدی ساخته شده است که در سالیان گذشته در کنار یکدیگر بنا شده اند.
ایوان مسجد جامع
با عبور از درب ورودی اصلی که ارتفاع ۴.۵ است و از چوب گردو ساخته شده ؛ هشتی یا کریاس قرار دارد . کتیبه هایی از سنگ و کاشی که بر روی آن وقف نامه و فرامین حکومتی نقش بسته همه یکجا در اینجا نصب هستند.
در صحن که در میان آن سکوی نسبتا وسیعی تعبیه شده است. اینجا محل عبادت نمازگزارانی بوده که مایل بودند در شبهای مهتابی تابستان روی صحن و به دور از رفت و آمد و جای کفش دیگران نماز بخوانند و عبادت کنند، برای همین به “سکوی مهتابی” نیز معروف است.
نمایی از گنبد و بخشی از ایوان مسجد جمعه یزد؛ ایوان بزرگ، غرفه ها، گوشوار ها، بزوار ها، رواق ها و طنبی های آن همه در حد زیبایی است و معماری باشکوه پارتی را با همه جلال و احتشام و نغزی و ریزه کاری اش به یاد می آورد؛ قوس های جناغی خوش اندامش که تناسب 4 و 3 دارد در عین نغزی، ژرف نگری معمار ایرانی را در استواری بنا نشان می دهد؛ روشنایی گنبد با وضع طاقچه های گچ اندود در برابر روزن های مشبک به نحوی شاعرانه تامین شده است.
ویژگی سقف
سقف ایوان مسجد جامع یزد، ۹۹ اسم از اسامی خداوند با خط کوفی بنایی (نوعی خط کوفی زاویه دار) نگاشته شده است.
پس از ایوان ؛ فضای داخلی مسجد و به عبارتی زیر گنبد دو پوسته مسجد قرار دارد . اسماء متبرکه و آیات قرآنی، با ظرافت و زیبایی روی آجر و کاشی دیوار و سقف های آن، نگاشته شده اند.
در قرن پنجم هجری قمری، زمانی که علاالدوله، از امرای وقت یزد بود، به ساخت دومین مسجد که به نام مسجد جامع قدیم شناخته می شود، پرداخت و با ساخت یک گنبد خانه و چند ایوان، بناهای بیشتری را به مسجد اولیه اضافه کرد. پس از وی، دختران فرامرز بن کاکوئی، موجبات ساخت قسمت های جدیدی از جمله یک شبستان و مقبره در کنار دومین مسجد را، فراهم کردند.
اولین مسجدی که به اسم مسجد جامع عتیق معروف است، در اواخر قرن سوم هجری قمری و در زمان حکومت عمرو لیث صفاری طراحی و ساخته شد. این بخش از بنای ساخته شده، در قرن پنجم هجری قمری نیز تعمیر و مرمت شده و در کنار آن مناره ای را بنا کردند که تا قرن ها پس از احداث آن، همچنان حضور داشت.
و اما سومین مسجد که همان مسجد جامع نو نام دارد، در اوایل قرن هشتم هجری قمری با صحنی کوچک، گنبدخانه و ایوانی بزرگ، بنا شد. مسجد جامع نو، توسط سید رکن الدین محمد قاضی و با تلاش ها و پیگیری های بی وقفه ی وی، ساخته و به بهره برداری رسید
تریینات
معماری بی نظیر ایرانی که در ساخت شبستان ، گنبد، کاشی کاری، مناره ها، صحن و گچ کاری هایی که در آن به کار رفته است. محرابی که در گنبدخانه واقع شده است و در واقع به عنوان محراب اصلی نیز درنظر گرفته می شود،
توسط کتیبه، آجر ضربی و کاشی معرق، تزئین شده و جلوه ای از هنر و ذوق ایرانی را به جهانیان عرضه می دارد.
سرگذشت مناره های مسجد جامع یزد
شاید شنیدن داستان های محلی در مورد این دو جفت مناره خالی از لطف نباشد؛ برای ساخت این دو مناره، روزی استاد و شاگردی با هم قرارمی گذارند که هر کدام یکی از مناره ها را بسازند و بدون اینکه نظارتی بر کار یکدیگر داشته باشند نتیجه را مقایسه کنند. زمانی که ساخت مناره ها تمام می شود هر دو مناره به شکلی بی نقص ساخته می شوند؛ اما مناره ای که به دست شاگرد ساخته می شود،
همان مناره سمتِ راست، دارای پلکان دو طرفه است در حالی که مناره استاد فقط پلکان یک طرفه دارد؛ و اینگونه می شود که استاد چیره دست از این موضوع ناراحت شده و خودش را از همان مناره به پایین می اندازد.
بررسی گنبد
گنبد مسجد که زیبایی اش چشم هر بیننده ای را به خود خیره می سازد، از دو پوسته ی متصل به هم تشکیل شده است که با طرح زیبایی از گل صابونکی، با ساقه ای مزین به نام الملک الله، که به خط کوفی تکرار شده، عنوان یکی از ممتازترین و یگانه ترین آثار معماری جهان را از آن خود ساخته است.
قطعا گنبدخانه، ایوان و مکان های اطراف آن را می توان یکی از زیباترین قسمت های مسجد جامع یزد دانست.
کاشی کاری فوق العاده زیبای معرق، گره چینی و نقش های اسلیمی و گیاهی که بر ایوان مرتفع این بنای عظیم، همچون خورشیدی درخشان، خودنمایی می کند، نمایی منحصربفرد را برای آن، به وجود آورده است.
بانی مناره های سردر مسجد احتمالا آقا جمال الدین محمد، مشهور به «مهترجمال»، وزیر یزد در دوره ی شاه طهماسب صفوی بوده است. ارتفاع مناره های مسجد جامع یزد، با بیش از ۵۲ متر و قطری برابر با هشت متر، لقلب بلندترین مناره در بین مساجد تاریخی را از آن خود کرده است که متاسفانه در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فروریخت، و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در واقع می توان تزئینات به کار رفته در معماری مسجد را یکی از شاهکار های خیره کننده ی تاریخ بشر در نظر گرفت که مورد ستایش و تحسین بازدیدکنندگان خارجی و داخلی قرار می گیرد.
همان طور که اشاره شد پایه های اولیه بنا به عصر ساسانی بازمی گردد. بسیاری از مساجد ایرانی بر روی آتشکده های ساسانی بناشده است و با ورود اسلام این اتفاق در رابطه با بسیاری از آتشکده ها رخ داد، بر اساس برخی مستندات مسجد جامع یزد هم یکی از این آتشکده ها بوده است آنچه که مهم است قرن های متمادی این مکان، مکان عبادت بوده است.
در زیر گنبد این مسجد بخشی قرار دارد که به آن تابستانه می گویند، این سردخانه دارای پنجره های آجری مشبک و در داخل این تابستانه محرابی قرار دارد که دارای کاشیکاری زیبایی است.
نورگیری
روشنایی مسجد جامع به صورت غیرمستقیم به وسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارها است.
نمادهای شیعی زیادی در سرتاسر مسجد جامع دیده می شود و بسیاری از تزئینات بنا را نمادهای شیعی تشکیل می دهند. ازجمله این نقوش می توان به ستاره ۵ پر مفاهیم نام های حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع)، پنج تن آل عبا، امام حسین (ع) اشاره کرد. شمسه۷۲ پر و شمسه های ۱۲ پر ازجمله نقوشی است که در بخش های زیادی از بنا دیده می شود.
گنبد مسجد بر روی فیلپوش های بزرگی قرارگرفته که با مقرنس های مزین به نقوش معقلی پوشیده شده اند. فاصله این فیلپوش ها نیز با کاربندی زیبایی که بر آنها با خطوط کوفی بنایی کلمات الله و محمد نقش بسته، کار شده است.
گنبد بر روی فیلپوش قرار گرفته
محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است. گرم خانه ضلع شرقی کاملا جدید و از احداث هیئت حامیان مسجد است. این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشی های خشتی و هفت رنگ تزیین یافته است.
دو گرم خانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای 48ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی های شش ضلعی و فیروزه ای رنگ است. در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد.
نمونه از کاشی کاری مسجد
بخشی از محراب و گنبد در گنبدخانه مسجد جامع یزد؛ این محراب زیبا را حاج بهاء الدین محمد در سال 754 ه.ش ساخته است.
کریاس بعد از فضای ورودی به مسجد، فضای چهارگوش کریاس قرار دارد که سقف گنبدی خاصی دارد و با آجر ساخته شده و لوح های سنگی بر روی دیوارش نصب شده است که آن زمان این قسمت دهلیز نام داشته است. محراب مسجد یکی از دیدنی ترین های مسجد جامع، محراب آن است که دارای تزییناتی مثل گچ کاری و مقرنس است و از کاشی های معرق کاری ساخته شده و شامل طرح های گل و بوته و عبارت فسیکفیکهم الله و هو سمیع العلیم است. صحن داخلی صحن داخلی مسجد نیز به شکل مستطیل برای اقامه نماز است و شامل محرابی با کاشی های آبی رنگ است که نام های الله، محمد، علی، حسن و حسین روی آن دیده می شود. شبستان غربی و موزه مسجد جامع یزد شبستان نیز مستطیل شکل است و دارای پنجره های شبکه دار و کاشی کاری های زیبا در قسمت بالا است. از سال ۱۳۹۳ این شبستان به عنوان محل دائمی گنجینه و موزه مسجد جامع یزد به کار می رود که در آن اشیای بلا استفاده مسجد جامع یزد نگهداری می شوند، به طوری که در این موزه حدودا ۳۵۰ شی تاریخی از دوره ایلخانیان و دوره های بعد نگهداری می شود،
ایوان اصلی ایوان اصلی هم شکل مستطیل دارد و در قسمت ورودی بخشی از سوره الفتح نوشته شده که ادامه اش نیز در حاشیه بالای دیواره های سمت راست حیاط به چشم می خورد.
گنبدخانه بخش گنبد خانه این مسجد بسیار زیبا است و شامل کتیبه هایی با اسما خداوند و آیات قرآنی است. گنبد در وسط قرار گرفته و ۴ گوشواره در چهار گوشه آن قرار گرفته اند. در طرف راست گنبدخانه دالانی بوده تا زنان از آنجا رفت و آمد کنند.
ویژگی مناره
دو مناره مسجد که ارتقاع تقریبی آن از کف تا نوک بیش از 52 متر می باشد و دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال 1313 هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فرد آن حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب بینندگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها نیز دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع قابل تحسین تر می باشد
محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه، مزین به انواع کاشی های معرق به سال 777 هجری همزمان با شبستان تابستانی ساخته شده و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب نقش بسته است.
1- مسجد جامع عتیق یا شبستان علاء الدوله کالنجار و مکان آتشکده باستانی؛ 2- صحن داخلی؛ 3- گنبد؛ 4- ایوان اصلی؛ 5- رواق خواجه غیاث الدین؛ 6- رواق شاه یحیی؛ 7- صحن خارجی یا فضای جلو خان؛ 8- سردر اصلی یا سردر شرقی؛ 9- کریاس یا دهلیز؛ 10- ورودی پایاب آب زارچ؛ 11- شبستان یا گرمخانه محمد ولی میرزا؛ 12- در غربی؛ 13- در شمالی؛ 14- در شمال غربی؛ 15- در جنوب غربی که نیمه بسته است؛ 16- در شمال شرقی که بسته است؛ 17؛ بقعه سادات قل هو اللهی یا امامزاده علی بن جعفر؛ 18- حمامی قدیمی که تخریب شده است؛ 19- مکان تاسیس کتابخانه وزیری.
https://www.kojaro.com/2015/11/11/34281/friday-mosque-iran-yazd/
https://www.kojaro.com/2018/8/6/154362/%D8%AD%D9%82%D8%A7%DB%8C%D9%82-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%DB%8C%D8%B2%D8%AF/
http://saeedsun.ir/blog/2015/11/24/39742.html
https://razheh.com/buildings/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF%20%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%20%DB%8C%D8%B2%D8%AF
http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/holy-places/item/1700-1392-10-28-07-53-13
https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=5&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjj7MmL4oXmAhUJKuwKHcI-D_gQFjAEegQIBRAB&url=http%3A%2F%2Fwww.islamicartz.com%2Fstory%2FySUq5DMkHYg3rwXOHu9J424ba_xSrxYQPIJNpEpLSYQ&usg=AOvVaw22LoWESaC_E8MvJtL8TbkU