بررسی معماری مسجد جامع اردستان
موقعیت-معمار-سبک بنا
مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است. این مسجد در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران می باشد که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد گشته است
معرفی مسجد
مسجد جامع اردستان از بناهای تاریخی استان اصفهان و از مساجد چهار ایوانی است که در شهر اردستان و مرکز محله محال واقع شده است. این بنا در گذشته یک آتشکده بود که بعدها به یک مسجد چهار ایوانی به شیوه مسجد جامع اصفهان (سبک رازی) تبدیل شده است.
تاریخچه بنا
این مسجد در زمان ساسانیان یک آتشکده یا معبد بوده که بعدها به مسجد شبستانی تبدیل شده است که این بنا دارای یک صحن در مرکز، شبستان های ستون دار در چهار طرف حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است. ولی هلاکوی مغول در جریان قتل و غارت قرن هفتم هجری قمری اردستان، بنا را به صورت نیمه ویران درآورد.
تاریخچه بنا
بنابراین تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می توان به سه دوره قسمت کرد:
دوره اول: بنا از یک آتشکده گنبدی شکل به یک مسجد شبستانی به سبک خراسانی (در قرن سوم هجری قمری) تبدیل شده که گنبد فعلی مربوط به سبک رازی است.
دوره دوم: مسجد شبستانی به مسجد کوشک مانند (در قرن سوم و چهارم هجری قمری) تبدیل شد.
دوره سوم: مسجد کوشک مانند در دوره سلجوقی (در قرن ششم هجری قمری) تقریبا خراب شده و به شکل یک مسجد چهار ایوانی به (با توجه به نظرات مرحوم پیرنیاسبک رازی) احداث شده است
مشخصات بنا
مسجد جامع اردستان به شیوه مسجد جامع اصفهان احداث شده که اولین مسجد با دو طبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد با چهار ایوان در جهان اسلام است.
این مسجد دارای چند در ورودی است که عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجد هستند: ورودی اصلی یک راهروی طولانی است که از یک طرف به محله فهره و از طرف دیگر به دشت محال راه دارد، این ورودی در گوشه جنوب غربی مسجد قرار دارد. نمای ورودی شامل یک قوس، دولچکی، دو قاب تزیینی، دو طاق نمای محرابی شکل، ٰدونیم ستون آجری و دو سکوی آجری است.
قسمت شمالی مسجد دارای دو ورودی است که یکی به مدرسه علمیه راه دارد و دیگری (با فاصله کمی) گذر شمالی را به داخل مسجد وصل می کند. مسجد دارای صحن مستطیل شکل است که به وسیله ایوان ها احاطه شده است.
بررسی ایوان ها
مسجد جامع اردستان از چهار ایوان شمالی، جنوبی، شرقی و غربی تشکیل شده که هر کدام به یک اسمی مشهور است. این ایوان ها به شرح زیر است:
ایوان جنوبی
به ایوان صاحب الزمان معروف است. این ایوان از قدیمی ترین بخش های مسجد است و شامل ایوان و گنبدخانه است. طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد به زمان سلجوقیان و به اواخر قرن پنجم هجری قمری برمی گردد که از شاهکارهای هنری و بسیار با ارزش این دوره است. کتیبه های زیبا به خط ثلث در طاق های قوسی و اطراف شبستان در گنبد خانه مسجد وجود دارد. در نگاه اول چنین برداشت می شود که فردی به نام محمود اصفهانی معروف به «غازی» در سال ۵۵۱ هجری قمری آن را مرمت کرده است.
ایوان شمالی
این ایوان در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی و توسط استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی (از معماران ماهر قرن دهم هجری) کامل شده که به صفحه صفا معروف است.
ایوان شرقی
به صفه امام حسین و یا صفه امیر جمله مشهور است که در قرن یازدهم هجری قمری با سعی و تلاش میر محمد سعید ملقب به «امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان» بنا شده است و روی دری که یک لنگه از آن وجود دارد این شعر زیبا نوشته شده است: ساخت رکن این مسجد به صفا… جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربی
به ایوان امام حسن مجتبی یا حکیم الملک معروف است. سقف این ایوان دارای نقاشی ها وآیات قرآنی است ودر بالای آن مناره ای قرار دارد. در این ایوان کتیبه ای وجود دارد که با خط نستعلیق نوشته شده است. اکنون بخش هایی از این کتیبه خراب شده است.
بانی بنا
اطلاعات کامل و مشخصی از بانی مسجد در دسترس نیست اما به گفته بعضی از مردم «عمربن عبد العزیز آل ابی دُلَف» بانی مسجد است. در کتیبه ها و منابع بررسی شده نام چند نفر دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از: سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی، علی بن احمد طباطبائی و محمد مهدی حکیم الملک. استاد «محمود بن محمد اصفهانی» به عنوان معمار ایوان جنوبی و استاد «حیدرعلی معمار اردستانی» به عنوان معمار ایوان شمالی در کتیبه ها حک شده است.
تزیینات
مسجد جامع شهر اردستان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی و اسلامی در میان شهرهای حاشیه کویری ایران است. این مسجد از این نظر شاخص است که گنبد دو پوششه دارد. اگر به گنبدان نگاه کنید دو پوشش می بینید. از طرف دیگر کتیبه های این مسجد در نوع خود بی نظیر هستند.
در این کتیبه ها با خط کوفی و ثلث آیات کلام الله مجید نوشته شده اند. اما شاید یکی از مواردی که چشم بازدیدکنندگان و گردشگران را به خود خیره می کند خصوصا گچ بری های روی محراب های این مسجد در نوع خود بی نظیر هستند. گچ بری هایی که بسیار باظرافت صورت گرفته است. به صورتی که با گذشت صدها سال هنوز هم زیبایی خود را حفظ کرده اند. مسجد جامع اردستان ٤ایوان و ٦ورودی دارد.
در این میان شاید شبستان بزرگ این مسجد که درست در زیر گنبد قرار گرفته است، یکی از زیباترین شبستان ها در این نوع از مساجد محسوب شود. این مسجد مثل بسیاری از مساجد تاریخی تک مناره ای است. مناره مسجد جامع اردستان در گوشه شمال غربی مسجد قرار گرفته است.
ایوان ها و شبستان زمستانی مسجد جامع شکوه و عظمت بیشتری به این مسجد بخشیده و در کنار همه اینها معماری مسجد به شکلی است که یک آرامش معنوی و سکوت دل انگیز را به آن بخشیده خصوصا این که این مسجد از همه طرف با باغ های انار احاطه شده است. از طرف دیگر معماران با درایت ایرانی و اسلامی که سازندگان این مسجد بوده اند در ستون های آن از چوب و سرب به نحوی استفاده کرده اند که قدرت زلزله احتمالی را بگیرند و جلوی تخریب مسجد گرفته شود.
بازمانده از آتشکده
آندره گدار، باستان شناس نخستین کسی بوده که در مورد تاریخچه مسجد جامع اردستان تحقیقات مدونی انجام داده است. وی بعد از سال ها تحقیق به این نتیجه رسیده که این مسجد تاریخی در چند مرحله ساخته شده است. نخستین بار مسجد در همان قرون ابتدای ورود اسلام به ایران روی آتشکده سابق بنا شده است.
اما مسجد فعلی که باقی مانده در زمان سلجوقیان ساخته شده است. گدار زمان ساخت گنبد اصلی مسجد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی دانسته است. درواقع مسجد فعلی روی خرابه های مسجدی قدیمی تر ساخته شده است. هنوز برخی از آثار باقی مانده از بنای قدیمی تر را در چند ستون، جرز و سرطاق های رواق ورودی می توان دید.
در این میان قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار که در مسجد جامع اردستان باقی مانده، در داخل گنبدخانه آن قرار گرفته است. این کتیبه که در آن به تاریخ سال ٥٥٣ هجری قمری اشاره شده، قدیمی ترین کتیبه شناسایی شده در مسجد جامع اردستان است. کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد وجود دارد که تاریخ آن سال٥٥٥ است.
اما شاید یکی از جالب ترین کتیبه های باقی مانده مربوط به فرمان شاه عباس اول صفوی باشد که به تاریخ ١٠٢٤حدود نیم قرن بعد از ساختمان اصلی مسجد صادر شده است. یکی از جالب ترین یادگارهایی که در مسجد جامع اردستان باقی مانده دست نوشته های مردم عادی در تاریخ های مختلف است.
این نوشته ها که روی لایه های گچی مسجد، قابل رویت است مجموعه زیادی از یادداشت ها و یادگاری های مردم از طبقات مختلف و دوره های تاریخی گوناگون است که قدیمی ترین نمونه آن مربوط به سال ٧٩٢ است.
بررسی شبستان ها
مسجد جامع اردستان در طول تاریخ بارها بازسازی شده است. این بنای باشکوه البته همواره مورد گزند اتفاقات طبیعی و غیرطبیعی بوده است. اما درنهایت این مسجد در دوران معاصر یک مرمت کلی و ثبت ملی و جهانی شده است. کار مرمت و بازسازی مسجد جامع اردستان از سال ١٣٥٣ شروع و درنهایت در سال ١٣٥٩هجری شمسی به پایان رسید.
بنای مسجد بعد از تعمیر مورد حفاظت قرار گرفته است. اکثر اطلاعات به دست آمده از تاریخ این مسجد نیز بر اثر بررسی های باستان شناسی است که در دوره این بازسازی بوده است.
اما نکته بسیار مهم دیگری که در مورد شگفتی ساختمان و معماری مسجد جامع اردستان باید گفت این است که این مسجد به گونه ای طراحی شده که در تمام فصول سال امکان حضور نمازگزاران در آن فراهم است، به شکلی که در فصل گرم سال هوای آن خنک و در فصل سرد سال هوای آن گرم است.
این مسجد علاوه بر این که هم اکنون به عنوان قطب گردشگری شهر اردستان محسوب می شود، هنوز هم کارکرد اصلی خودش یعنی محلی برای عبادت را حفظ کرده است. در مسجد جامع اردستان مراسم نماز جمعه و دیگر نمازهای جماعت برگزار می شود. مردم اردستان تمام عیدهای مذهبی و مراسم های عزاداری عاشورا را در این مسجد برگزار می کنند.