درسنامه کامل درس 6 فارسی هشتم
" راهِ نیک بختی "
کاری از :
اکبر ملاحسن : دبیر ادبیات فارسی
آموزش و پرورش استان قزوین
اداره آموزش و پرورش شهر اسفرورین
اهداف آموزشی درس :
1- آشنایی با ایرج میرزا به عنوان یکی از چهره های بزرگ ادبی (علم)
2- آشنایی با برخی از شیوه ها و مهارتهای زندگی(علم)
3- تقویت روخوانی درس با لحن مناسب (عمل)
4- تقویت علاقه نسبت به ویژگی های اخلاق پسندیده (ایمان)
5- تقویت کاربست آموزه های محتوای متن درس در فعالیتهای گفتاری ، نوشتاری و رفتاری ( عمل )
6- ایجاد علاقه نسبت به خواندن شعرهای ایرج میرزا (باور و علائق)
7- توجه به شنیدن نصایح پدر و مادر و سایر افراد خیرخواه (اخلاق )
8- نقد و تحلیل پیام های متن (تفکر)
9- تقویت کاربست واژگان جدید متن درس در حوزه مهارتهای املایی و نگارشی (عمل)
نکاتی درباره درس :
هر متنی دارای لحن مناسب خویش است و حال و هوای متن، تعیین کننده نوع خوانش مناسب آن. در این درس با لحن پدری مهربان و با تجربه رو به رو هستیم که به شکل مستقیم تجربیات گرانقدر خویش را به فرزند خود انتقال می دهد و او را در مسیری که پیش رو دارد، راهنمایی می کند و تعلیم می دهد.
زبان شعر، ساده و دور از پیچیدگی های لفظی و معنوی است و خواننده نوجوان می تواند با آن ارتباط بگیرد. در متن درس بهتر است به نکته های زیر توجه داشته باشیم:
بیت دوم و هفتم: فعل های "می باش" و "می کوش" ساختار فعل مضارع دارد که در معنای فعل "امر" به کار رفته است.
بیت چهارم: "چشم ادب،" این نوع اضافه را "اضافه اقترانی" نامیده اند و به معنای چشمی است که همراه ادب به کسی یا چیزی می نگرد.
بیت هشتم: این بیت یادآور احادیث "قُلِ الْحَقَ ، اِن کَانَ ُمرّا " و "النجاه ِفی الصِدق" است که ترجمه آنها چنین است: "حق را بگو اگر چه تلخ باشد" و "نجات انسان در راستی است".
از کنایه هایی که در این متن به کار رفته است می توان به مصراع های "آماده خدمتش به جان باش" و "از گفته او مپیچ سر را" اشاره کرد.
از پیام های این درس می توان به: سحرخیزی، راست گویی، علم آموزی، با ادب بودن، گوش دادن به نصایح دیگران، حساب کارهای خود را داشتن، مواظب و مراقب خود و اعمال خود بودن، احترام به پدر و مادر و گوش دادن به نصایح آنان اشاره کرد.
قالب شعر مثنوی است و هر بیت برای خودش قافیه جداگانه دارد. این قالب شعری از آغاز شعر فارسی تا به حال مورد توجه بوده است و درون مایه آن حماسی، اخلاقی، عاشقانه و عارفانه است و مناسب ترین قالب برای بیان مطالب طولانی به شمار می آید. فردوسی، سعدی، نظامی، عطار و مولوی از مثنوی سرایان معروف اند.
در فارسی گاهی برخی از حروف کلمه را حذف کرده و آن را مخفف می کنند. مخفف درلغت، به معنای سبک کرده شده، است و این کار بر اثر تحولات زبانی و لهجه صورت می گیرد.
مثال: سحرگه = سحرگاه، فتاد = افتاد، کین = که این، خامش = خاموش، تات = تا تو را و..
معرفی ایرج میرزا :
ایرج میرزا در آبان ماه 1252شمسی در کوی سیلاب شهر تبریز، چشم به جهان گشود. او فرزند صدرالشعرا غلام حسین میرزای قاجار بود و از طریق پدربزرگش ملک ایرج بن فتحعلی شاه، نتیجه فتحعلی قاجار بود.
در فارسی، عربی و فرانسوی مهارت داشت و روسی و ترکی نیز می دانست و خط خوب می نوشت. تحصیلاتش در مدرسه دارالفنون تبریز صورت گرفت و در نوزده سالگی هنگام ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار لقب "صدرالشعرا" یافت. ولی به زودی از شاعری دربار کناره گرفت و به مشاغل دولتی مختلفی پرداخت که از میان آنان کار در وزارت فرهنگ بود.
ایرج میرزا سبک قدیمی را که در آن توانا بود، رها کرد و خود سبکی ویژه پدید آورد. در این سبک اندیشه های نو و مضامینی که گاه از ادبیات خارجی اقتباس شده بود و گاه مخلوق اندیشه شاعر است و نیز مسائل گوناگون اجتماعی و هزلیات و شوخی های نیشدار و ریشخندها و تمثیلاتی که شاعر از غالب آنها نتایج اجتماعی را در نظر دارد به زبانی بسیار ساده و گاه نزدیک به زبان مخاطب بیان شده است.
ایرج میرزا علاوه بر شعر، به خوش نویسی هم علاقه داشت و خط تحریر،نسخ و نستعلیق را به زیبایی می نوشت.
ایرج میرزا در سرودن اشعار خود تا حدود زیادی به شیوه سعدی نیز توجه داشته است. سادگی زبان و سهل و ممتنع بودن ایرج میرزا از مهمترین ویژگی هایی است که شعر ایرج را به شعر سعدی نزدیک می کند.
ایرج میرزا سرانجام در اسفند سال 1304بر اثر سکته قلبی درگذشت و در آرامگاه ظهیرالدوله به خاک سپرده شد
ویژگی های شعر ایرج میرزا :
ـ استفاده از آیات قرآنی و احادیث
ـ توجه به علم و دانش
ـ شکایت از دنیا از دیگر مضامینی است که در دیوان ایرج میرزا به چشم می آید. به نظر شاعر، دنیا، دشمن دیرینه انسان هاست
ـ انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی کشور
ـ اعتقاد و توجه به پرورش و آموزش کودکان
ـ امام علی (ع) مورد توجه و علاقه ایرج میرزا بوده و در چند سروده او را مورد ستایش خود قرار داده است
ــ وطن دوستی و ایران دوستی
ــ علاقه به مادر و سپاسداری از مقام او و..
معنی کلمات و عبارت ها و اشعار :
تک بیت آغاز فصل آزاد: چو: اگر / مباد: نباشد / بوم و بر: سرزمین / تن: نفر
تک بیت آغاز فصل 3 : مهر: محبت / گردون: فلک، دنیا / مهر گردون: دنیا دوستی، دلبستگی به دنیا (یا روزگار در حال گردش) / افسانه: داستان غیرواقعی / افسون: سحر، مکر و حیله / نیکی: خوبی / به جای: در حق / فرصت: غنیمت / یارا: ای یار (منادا)
صفحه 48 : مهارت: توانمندی، قابلیت / مطابقت: برابری، تطبیق / تلفّظ: نحوه ی بیان / موثّر: تاثیرگذار / درون مایه: مضمون، محتوا / پیکارگرانه: به شکل رزم و نبرد / ستایش: پرستیدن / نیایش: دعا خواندن / فروتنی = خاکساری: تواضع، افتادگی / اندرز: نصیحت
صفحه 49 : نیک بختی = سعادت: خوشبختی/ جویم: می طلبم، جست و جو می کنم / سحرخیز: کسی که صبح زود بیدار می شود / سحرگهان: (مخفف سحرگاهان) هنگام سحر / بپرهیز: دوری کن / خدمت: انجام کاری به قصد کمک یا احترام / نگر: نگاه کن / گفته: سخن / چون: اگر / خرسند: راضی، خشنود / عزیز: با عزت، دوست داشتنی، گرامی، ارجمند / می کوش: بکوش، تلاش کن / چابکی: زود و سریع، زیرکی / زنهار: اگاه باش / ضرر: زیان / جامه: لباس، در اینجا رخت خواب، بستر / نیک: خوب / تامل: درنگ، اندیشه، فکر / اندر: در / باب: درب، در اینجا به معنای مسئله / اندر این باب: در این باره / کان: که آن / کرده: عمل، کردار / سود: منفعت
معنای بیت اول فصل آزاد: اگر ایران نباشد، آرزو دارم که من هم وجود نداشته باشم و در این سرزمین هم هیچ کسی زنده نماند.
معنای بیت اول فصل: چون دنیا گذراست، محبت به آن نیز ناپایدار و بی فایده است و مثل یک داستان غیرواقعی نباید آن را باور کرد. [بنابراین] ای یار من! (ای انسان) از این فرصت کم برای خوبی کردن در حق دوستان استفاده کامل را ببر.
بیت اول: من از این حرفی که میزنم دنبال خوشبختی تو هستم؛ پس هرچه می گویم یاد بگیر.
بیت دوم: در تمام زندگیات سحرخیز باش و از خواب دم صبح و هنگام سحر دوری کن.
بیت سوم: با مادر خویش همیشه مهربان باش و آماده باش تا با تمام وجود در خدمت او باشی.
بیت چهارم: همواره از روی ادب و فروتنی به پدرت نگاه کن و به حرفهای او گوش بده.
بیت پنجم: اگر پدر و مادر تو از تو راضی باشند، خدا نیز از تو راضی می شود.
بیت ششم: اگر مودّب و پاکیزه باشی همگان تو را دوست خواهند داشت.
بیت هفتم: تلاش کن که هرچه را استادت می گوید همه را به سرعت یاد بگیری.
بیت هشتم: آگاه باش که فقط راست بگویی هرچند از راست گفتن به تو ضرری برسد.
بیت نهم و دهم: هر شب هنگامی که قصد خوابیدن میکنی، درباره ی این مسئله خوب فکر کن که در آن روز چه چیزی به علم و آگاهی خود اضافه کرده ای و از اعمال خود چه منفعتی برده ای؟
بیت یازدهم: روزی که در آن کار مفید و موثری انجام نداده ای را جزء عمر خود حساب نکن.
آرایه های ادبی :
قالب شعر: مثنوی
بیت آغاز فصل آزاد: تن و من: جناس ناقص اختلافی / واج آرایی "ن" و "ب" / تن: مجاز از تمام وجود
بیت آغاز فصل 3 : ده روز: کنایه از مدت کوتاه / ده: عدد قلّت (کم بودن) / افسانه و افسون: اشتقاق گام: مجاز از مرحله / بیت اول: گویم و جویم: جناس ناقص اختلافی / بیت دوم تلمیح دارد به ضرب المثل: سحرخیز باش تا کام روا شوی / بیت سوم تکرار "ش:" واج آرایی/ به جان: مجاز از تمام وجود / چشم ادب: اضافه ی اقترانی / مپیچ سر را سرپیچی کردن: کنایه از نافرمانی کردن / بیت پنجم: تو و دو: جناس ناقص اختلافی / خرسند: تکرار / بیت هشتم: تلمیح به حدیث نبوی: " قُولوا الحق وَلَو علی انفُسِکُم: حق را بگویید هرچند به ضررتان باشد." / شب، خواب: تناسب / بیت یازدهم: کار: مجاز از کار خوب
دانش ادبی : " ادبیات اندرزی یا تعلیمی "
شاعران و نویسندگان همهملّت ها، سروده ها و نوشته هایی دارند که در آنها، راه بهتر زیستن و خوشبختی و سعادت رانشان می دهند. به این نوع سروده ها و نوشته ها ادبیات اندرزی یا تعلیمی می گویند یا به عبارت دیگر ؛ به شعر یا کتابی که مضامین آن به مسایل تربیتی و تعلیمی بپردازد ادبیات تعلیمی می گویند .
" بوستان" و "گلستان" سعدی ، "مثنوی معنوی" مولوی و "کلیله و دمنه" و "قابوس نامه " از بهترین نمونه های ادبیّات تعلیمی ایران به شمار می آیند.
2