1
عنوان:
فرایـند مدیریت ریسک
مقدمه
پیچیده شدن محیطهای تجاری، جهانی شدن بازار، افزایش رقابت ـ تکنولوژی و . . . از عواملی هستند که موجب شده اند که سازمانها با ریسک و خطرات پیش بینی نشده روبرو شوند.
به منظور کاهش ریسک و جبران زیانهای ناشی از آن بحثی تحت عنوان مدیریت ریسک مطرح شده است.
عدم اطمینان
به تصمیمی که بر اساس شناخت ناقص و اطلاعات نامطمئن در رابطه با فعالیتها و پروژه ها اخذ شود اطلاق میگردد. که میتواند ناشی از موارد زیر باشد :
* اشتباه در داده ها
* اشتباه در پیش بینی ها
* اشتباهات مدل
ریسک
در عدم اطمینان احتمالات و حالات ممکن یک تصمیم مشخص نیست اما در ریـسک هم حالات ممکن و هم احتمالات هر یک از حالات مشخص هستند.
احتمال زیان یـا آسیب دیدن در اثر یک موقعیت خاص است و تمامی احتمالات مربوط ب به صدمه دیدن، خسارت و زیانی که در تحقق اهداف سازمان اثرگذار است را شامل میشود.
برای تعریف ریسک یک طیف ارائه شده است که عبارتند از:
1. هرگونه نوسانات احتمالی در بازده های آتنی
2. هرگونه نوسانات احتمالی منفی در بازده آتی
اقدامات تامینی و مدیریت ریسک
غالباً فرض بر این است که ریسک غیر قابل کنترل است. ولی در دنیای واقع برای روبرو شدن با تغییر قیمت مواد خام، نرخ مالیات، تکنولوژی و ریسکهای حاصل از آنها مدیران اقداماتی را برای کاهش این ریسک ها انجام میدهند
مجموعه اقداماتی که جهت تعدیل و کاهش ریسک مربوط به فعالیت واحد تجاری انجام میشود را اقدامات تامینی میگویند.
اقدامات تامینی جهت پوشش ریسک به کار برده میشوند.
مدیریت ریسک
مدیریت ریسک زمانی مطرح میشود که شرکت با احتمال ـ محتمل شدن ـ ضرر و زیان مواجه شود.
مدیریت ریسک رویکرد موثری برای موارد زیر تعریف می کند:
شناسایی ریسک.
تجزیه و تحلیل و ارزیابی احتمال و اثرات ریسک.
حذف بخشی از ریسک که عملاً قابل حذف است.
کنترل ریسک های غیر قابل حذف از طریق کاهش اثر آنهاد تا یک سطح قابل کنترل.
ابزارهای مدیریت ریسک
1) ابزارهای مالکیت« سهام عادی »
2) ابزارهای بدهی « وام ها و اوراق قرضه »
3) ابزار مشتقه « اختیارهای معامله، قراردادهای آتی، سَلَف و سوآپ »
4) ابزارهای ترکیبی « اوراق قرضـــه قابـــل تبـدیل بــه سهام عادی ».
اختیار های معامله
توافقی بین واگذار کننده و تحصیل کننده (حق خرید یا فروش دارایی) است که طی آن دارنده اختیار، حق خرید یا فروش یک دارایی مشخص (واقعی ـ مالـی) با مبلغی تعیین شده در تاریخی معین در آینده را دارد.
دارایی واقعی: طلاـ نقره ـماشین آلات ـ تجهیزات
دارای مالی: سهام شرکتها ـ اوراق قرضه
انواع اختیار معامله
اختیار خرید
اختیار فروش
قراردادهای سَلَف و آتی
قرارداد سلف قراردادی است که طرفین آن توافق میکنند که در تاریخ مشخصی در آینده کالای معینی که قیمت آن در قرارداد معلوم است ـ معامله نماید.
در قرارداد آتی یک طرف (فروشنده) توافق می کند در سر رسید معین ، مقدار معینی از کالای مشخص را در عوض قیمتی که اکنون تعیین می کنند به طرف دیگر (خریدار) تحویل دهد.
قرارداد سوآپ
طبق این قرارداد مجموعه ای از جریانات نقدی شناور با مجموعه ای از جریانات نقدی ثابت تاخت زده می شود.
یکی از کاربردی ترین ابزارهای مدیریت ریسک
کسانی که می خواهند از نوسانات قیمت پرهیز کنند، جریانات نقد ثابت و افراد با پذیرش ریسک بیشتر، جریانات نقد شناور را ترجیح میدهند.
فرایند مدیریت ریسک
مدیران ریسک در تلـاشند که در حد امکان نظام استانداردی برای مدیریت ریسک ارائه نمایند.
یکی از این چارچوبها توسط " انجمن مدیران ریسک و بیمه" ( AIRM ) و " موسسه مدیریت ریسک " ( IRM ) انگلستان ارائه شده که در سال 2002 نوعی چارچوب منسجم و فراگیر از مفهوم مدیریت ریسک به شرح زیر ارائه کرد:
”یک رویکرد موثر برای تشخیص و شناسایی ریسک، ارزیابی اثرات احتمالی ریسک، کاهش یا حذف ریسکهای قابل حذف و کنترل ریسکهایی که قابل حذف نیستند ".
فرایند مدیریت ریسک شامل موارد ذیل است:
تشخیص و شناسایی ریسک
تحلیل ریسک
ارزیابی ریسک
گزارش ریسک
برخورد با ریسک
بازنگری و مرور فرآیند ریسک
شکل 1: فرایند مدیریت ریسک ارائه شده توسط AIRM و IRM
تشخیص ریسک
IRM تشخیص ریسک را ” فرآیند کلی تحلیل و ارزیابی ریسک“ تعریف میکند.
تحلیل ریسک
شناسایی ریسک
" تعیین، تعریف و شناسایی سازمان در شرایط عدم اطمینان. "
تکنیکهای شناسایی ریسک عبارتند از
طوفان مغزی
پرسشنامه
محک زدن صنعت(بنچمارکینگ)
تحلیل سناریو
کارگاه های تشخیص ریسک
بازرسی ضمنی
رسیدگی و بازرسی
حدس و مطالعات علمی
مطالب شغلی که فرآیندهای شغلی را مورد بررسی قرار داده و عوامل داخلی و خارجی موثر بر آن را توصیف میکند، به طوری که می تواند بر آن فرایند شغلی اثر گذارد.
توصیف ریسک
انعـکاس و ارائـه ریسکـهای شناسـایی شده در قـالب ساختـار منسجم و منظم.
یک ســاختار مناسب برای شناخت، توصیف و تشخیص ریسک لازم است تا علاوه بر انعکاس احتـمالات مربوط به انواع ریسکهای شناســایی شده، امکان ارائه جزئیات بیــشتر در رابطه با آن ریسکهایی که نیاز به تحلیل دارند در آن ارائــه شود. در این راستـا جداول توصیف ریسک تهیه میشود.
جدول 1: نمونه جدول توصیف ریسک
تخـمین ریسک
تخمین ریسک میتواند به صورت نیمه کمی، کمی یا کیفی ـ در قالب واژه های احتمال وقوع رویداد و نتـیجه ممکن باشد.
احتمالات ممکن است بالا، متوسط و پایین باشد که در این صورت نیازمند تعریف متفاوتی نسبت به تهدیدات و فرصتها می باشد.
جدول 2- 1: ماتریس 3×3 برای تحلیل ریسک
جدول2-2 : احتمال وقوع تهدیدات
جدول2-3 : احتمال رخداد فرصتها
ارزیابی ریسک
پس از اینکه فرآیند تحلیل ریسک کامل شد و ریسک تخمین زده شـد، لازم است ریسک تخمین زده شده را با معیارهای ریسک که سازمان تعیین کرده، مقایسه نمائیم.
معیارهای ریسک ممکن است شامل: درآمدها، هزینه ها و سودهای مربوط به فعالیت ها، الزامات قانونی، عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و . . . باشد.
بدین ترتیب ریسک های مربوط به تصمیمات و سطح اهمیت ریسک و این که آیا هر ریسک مشخص پذیرفته شود و یـا اینکه اقدامات تامینی برای مواجه با آن ها صورت بگیرد، ارزیــابی می شود.
گزارش ریسک
گزارشات برون سازمانی
یک سازمان باید به سهــامداران خود طبق اساسنــــامه در رابطه با سیاست های مدیــریت ریسک و کارآیی خود در راستای رسیدن به اهداف سازمان، گزارش دهد.
گزارشات درون سازمانی
هیات مدیره
واحد تجاری
کارکنان
هیات مدیره
به ریسک های بااهمیتی که سازمان با آن روبرو است، شناخت پیدا کند.
تاثیرات ممکن نتایج احتمالی بر قیمت سهام و انحراف از اجرای فعالیت های مورد انتظار را بشناسد.
شناخت لازم از فعالیت های سازمان را داشته باشد.
و . . .
واحد تجاری
از ریسک های موجود در محیط مسئولیت خود و اثرات آن ریسک ها به حوزه های دیگر و متعاقباً اثر پیامدهای حوزه های دیگر بر روی واحدهای تجاری مطلع باشد.
از شاخص های سنجش عملکرد که فعالیت های مالی و تجاری کلیدی واحد تجاری را به سمت اهداف آن هدایت می کند بهره ببرد.
به طور سیستماتیک و سریع، ریسک های جدید مشاهده شده و قصور در ارزیابی کنترل های موجود در واحد تجاری را به مدیر ارشد گزارش دهد.
کارکنان
از مسئولیت های خود در قبال ریسک های موجود در حیطه کاری آگاه باشند.
از چگونگی حرکت مستمر به سمت مدیریت ریسک آگاه باشند.
به مدیریت ریسک به عنوان بخشی از فـرهنگ سازمان بنـگرند.
در صورت نقص در اجــرای برنامه های کنترلی و مشاهده ریـسک های جدید، به مدیران ارشد گـزارش داده شود.
برخورد با ریسک
مدیریت ریسک، فرآیندی است که اقداماتی را برای تعدیل ریسک، انتخاب و به کار می برد. برخورد با ریسک شامل عناصر اصلی کنترل و کاهش ریسک است، اما بیشتر به اجتناب از ریسک، انتقال ریسک و مالی کردن ریسک می پردازد.
در استاندار ارائه شده توسط AIRM و IRM: مالی کردن ریسک، مکانیسمی برای به دست آوردن نتایج مـالی ریـسک است.
در واقع مالی کردن ریـسک، روشی برای به دست آوردن حمایت مالی در مقابل اثرات ریسک است مثل بیمه.
هر سیستم برای برخورد با ریسک باید دارای حداقل های زیر باشد:
عملکرد موثر سازمان
کنترل های داخلی موثر
مقبولیت قانونی و مقرراتی.
بازنگری و مرور فرایند مدیریت ریسک
در مدیریت ریسک موثر، بازنگری فرآیند مدیریت ریسک به منـظور اطمینان از تعریف و شناسایی ریسک های مربوط به واحدهای تجاری و اطمینان از وجود کنترل های مناسب برای کاهش اثرات نامساعد رویدادها و حوادث در نظرگرفته می شود.
بازنگری و مرور فرایند مدیریت ریسک
فرآیند مرور و بازنگری باید تعیین کند که آیا:
معیارهای منظور شده، پذیرفته شده اند؟
رویه ها پذیرفته شده اند؟
دانش پیش رفته برای رسیدن به تصمیمات بهتر فراگرفته شده است؟ و تعریف و شناسایی آموزش هایی که باید در ارزیابی های آتی و مدیریت ریسک فراگرفته شوند؟
انواع طبقه بندی های ریسک
ریسک های خالص و مخاطره آمیز از دیدگاه علت و منبع تغییر در ارزش موضوعات، تعریف می شوند.
تغییرات در حدود خطر برای ریسک خالص از طریق خطرات جدی و تغییرات در ارزش پروژه ها برای ریسک مخاطره آمیز از طریق فرصت ها صورت می گیرد. نهایتاً باید شرایط یا رویدادهایی تعریف شوند که احتمال و یا اثرات تغییر را افزایش دهند. به این موارد در ریسک خالص، پیشامدها و در ریسک مخاطره آمیز، محرک ها اطلاق می شود.
تکنیکهای شناسایی ریسک
تجزیه وتحلیل های آماری
تجزیه و تحلیل های قراردادی
زمینه یابی ها و چک لیست ها
تجزیه وتحلیل های نموداری
مصاحبه با کارشناسان و متخصصین
تجزیه وتحلیل وضعیت مالی
بازرسی های شخصی
تجزیه وتحلیل های آماری
مزایا
به طور کلی نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل های آماری توسط استفاده کنندگان و تصمیم گیرندگان مورد پذیرش قرار می گیرد.
تعداد زیادی از آن ها واقعی و انعکاسی از عملکرد گذشته شرکت ها می باشند.
معایب
تحلیل گران با کمبود یا نبود داده های قابل اعتماد، کافی و مربوط، به منـظور تعمیم نتایج به صورت معتبر، مواجه هستند.
تجزیه وتحلیل های قراردادی
اشخاص قراردادهای متنوعی با شرکت ها منعقد می کنند.
مردم به ندرت قراردادها را با دقت می خوانند، در نتیجه ممکن است با ریسک های بالایی مواجه شوند.
اما شرکت ها همه قراردادها را به دقت بررسی می کنند؛ بنابراین شرکت باید از مشاورین حقوقی و کارشناسان و متخصصین مربوطه، بهره برد تا این نوع ریسک را کاهش دهند.
مزایای این تکنیک این است که شرکت برای دوری جستن از ریسک های مربوط به قراردادها، همه قراردادهایش را به دقت و با بهره گیری از کارشناسان، بررسی و مطالعه می کند.
زمینه یابیها و چک لیست ها
مزایا
چک لیست های بیمه، کم هزینه و رایگان هستند به دلیل اینکه بیمه کننده گـان آنها را تهیه میکند
چک لیست ها برای بررسی و زمینه یابیهای مربوط به انواع ریسک ها توسط مدیــران ابزار بسیــار جامعی هستند و برای شناسایی بسیاری از ریسک ها مفید است.
معایب
شناسایی مخاطرات اغلب محدود به مهم ترین بیمه شدگان می باشد.
تجزیه و تحلیل نموداری
از جمله نمودارهای شناسایی ریسک، نمودار گردش کار سازمان است. این نمودار گردش مواد ـ منابع و زمان را از طریق فرآیندهای سازمانی تشریح می کند. نمودار گردش کار به منظور قابلیت آن در شناسایی فرآیندهای اضافی ـ محدودیت ها و تنگـناها، در جریان کار مورد استفاده قرار می گیرد.
نمودار دیگر برای شنـاسایی ریسک، نمودار ســـــازمانی می باشد که می تواند هر یک از تنگــناهای منابع انسانی را شنـاسایی کند.
مصاحبه با کارشناس
کارشنـاسان می توانند از داخـل یا خـارج از سازمـان باشند.
کارشنـاسان خارجی شامل بانکــدارها، حســابداران، وکـلای حقـوقی، حسابرسـان، مهنـدسان و مشـاوران قابل اعتماد می باشند.
مصاحبه با کارکنان با تجربه، مدیران عالی را که دارای دیدگاه استراتژیک هستند در شناسایی ریسک های عملیاتی یاری می رساند.
تجزیه و تحلیل وضعیت مالی
تفاوت در وضعیت مالی برای چندین دوره متوالی تهیه می شود تا بـــا شناسایی مستمر وضعیت شرکت، ریسک ها را شناسایی نمایند.
گزارشات مدیریت به عنوان یک ابزار داخلی در راستای رسیدن به اهداف و منابع بودجه شده مورد توجه قرار می گیرد.
گزارشگری درون سازمانی و برون سازمانی هر دو در شناسایی ریسک مفید هستند.
این گزارشات، اطلاعات زیادی برای مدیریت ریسک فراهم می آورند تا بسیاری از ریسکهای احتمالی را شناسایی و اقدامات تامینی مناسب را انجام دهد.
بازرسیهای شخصی
انجام بازرسی های شخصی به صورت مرتب یک تکنیک کاربـردی و موثر برای شناسایی ریسک محـسوب می شود. با این اقدام، مدیران ریسک های عملیاتی را از نزدیک مشاهده می کنند و اقدامات تامیـنی لازم را به کـار می برند.