تحلیل باغ دلگشا-شیراز
تاریخچه
سابقه ی آبادانی باغ دلگشا به زمان پیش از اسلام و دوران ساسانیان باز می گردد. این باغ در نزدیکی کهندژ بوده که قدمت آن به دوره هخامنشیان و ساسانیان باز می گردد. باغ مذکور در دوران صفویه نیز از باغ های مهم و تفریحی بوده و در عکس های گردشگران اروپایی هم دیده شده است. علاوه بر این، در زمان تیمور گورکانی در بهترین وضعیت خود و در اوج آبادانی بوده است.
باغ دلگشا در دوران افشاریان هم از آبادانی برخوردار بوده است؛ بدترین وضعیت آن مربوط به حد فاصل دوره ی حکومت نادرشاه افشار تا شروع سلسله ی زندیه است که آسیب های فراوانی دید و البته در زمان کریم خان زند مجددا احیا شد. برخی از ساختمان های موجود در این باغ مربوط به دوران قاجاریه است.
.
دوران شکوه و رونق باغ دلگشا
در زمان تیمور گورکانی یعنی 6 سده پیش، باغ دلگشا اوج رونق و زیبایی خود را داشته است. این زیبایی به حدی بود که تیمور هنگام روبرو شدن با دلگشا به وجد آمد و دستور داد در سمرقند باغی به همین نام ساخته شود. گویا بخت با دلگشای سمرقندی به اندازه نمونه شیرازی یار نبوده است و آن باغ درطول تاریخ از میان رفته است. تاریخ نویسان می گویند باغ در دوره صفوی و زندیه از شهرت بسزایی برخودار بود و بسیاری از جهانگردان اروپایی آن دوران در سفرنامه شان به بازدید از آن اشاره کرده اند.
ویرانی باغ دلگشا در گذر تاریخ: 300 سال پس از تیمور یعنی در سال 1116 خورشیدی در جریان مبارزه محمدخان شیرازی با نادرشاه افشار، باغ به محاصره درآمد و محل جنگ شد. نتیجه این جنگ مانند همه جنگ ها ویرانی باغ بود.
احیای باغ دلگشا و ساخته شدن کلاه فرنگی: نزدیک به نیم قرن بعد در آغاز دوران قاجار، حاج ابراهیم خان کلانتر، حاکم فارس، تصمیم به احیای دوباره باغ گرفت و آن را از نو ساخت. 130 سال پس از او، یعنی در سال 1297 خورشیدی، نواب رضاقلی میرزا باغ را خرید و درون باغ ساختمان کلاه فرنگی امروزی را ساخت. عمارت کلاه فرنگی چنان مورد پسند قرار گرفت که ساختن چنین عمارتی در دیگر باغ های شیراز نیز رواج یافت. درنهایت قوام الملک شیرازی، پسر حاج ابراهیم کلانتر و از مردان سیاسی بانفوذ شیراز در دوره قاجار، در سال 1327 باغ را خریداری و بهسازی کرد و پسر او فتحعلی خان صاحب دیوان درختان تازه ای در باغ کاشت. آخرین وارث باغ، دختر قوام الملک، خانم خورشیدکلاه قوامی، معروف به لقاء الدوله بود که با خانواده اش در آن زندگی می کرد.
معرفی باغ دلگشا
یکی از مهم ترین ارکان باغ ایرانی، مرکز آن است که می تواند یک کاخ، بنایی زیبا، حوض یا استخر آب و یا ترکیبی از این ها باشد. در داخل باغ دلگشا یک عمارت کلاه فرنگی در مرکز قرار گرفته است. در باغ های ایرانی ساختمان، معمولا در جایی با بهترین چشم انداز ساخته می شود و اینگونه ساختمان ها مرتفع و برونگرا هستند.
ساختمان کلاه فرنگی باغ دلگشای شیراز، یک تالار بزرگ با چهار شاه نشین دارد و معماری آن یادآور کاخ ساسانی بیشاپور است. این بنای زیبای سه طبقه در دوره های مختلف به سفارش ساکنانش با آیینه کاری، گچ بری و نقاشی هایی از نقوش گل و بته آراسته شده است.
موقعیت-قدمت بنا
باغ 6 هکتاری در گذار تاریخ فرازونشیب بسیاری را به خود دیده است. باغ دلگشا بارها بازسازی شد؛ اما همچنان شاداب و سرسبز به زندگی ادامه می دهد. شاید علت ماندگاری و سرزندگی این باغ هوشمندی اولین معمارانش بوده است که آن را در مسیر قنات قدیمی شیراز یعنی گازاران ساخته اند و جریان پیوسته آب به درختان باغ همیشه زندگی بخشیده است.
باغ دلگشا روبروی تپه ای به نام کهن دژ قرار دارد که آثار و بقایایی از دوره ساسانی در آن یافت شده است. به همین سبب برخی کارشناسان قدمت باغ را به دوره ساسانی نسبت می دهند. منابع تاریخی در دوره های تیموری، زندیه، افشاریه و قاجار به باغ دلگشا اشاره کرده اند و در نهایت پس از آخرین سکونت بازماندگان قاجار، سرنوشت باغ به دست شهرداری سپرده شد .
کاربری
عمارت سه طبقه کلاه فرنگی به نمایش اشیای تاریخی مانند سکه، لباس و رادیو اختصاص دارد که هم اکنون به دلیل تعمیرات بسته است.
باغ دلگشا در 7 مهر ماه 1381 به شماره 912 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است و یکی از نخستین نمونه های معماری باغ به سبک ایرانی به شمار می رود. پس با ما همراه باشید تا با دقت بیشتری دلگشا را بگردیم.
مساحت مساحت باغ دلگشا ۷٫۵هکتار و بیشترین درختی که در آن یافت می شود، نارنج است که درهنگام اردیبهشت شکوفه های زیبا و عطر و بوی دل انگیز آن ها فضای باغ را بسیار دلنشین می کند.
ویژگی معماری
این عمارت سه طبقه ای، دو درب ورودی در دو طرف ساختمان دارد و شامل یک تالار بزرگ به همراه چهار شاه نشین است. ایوان بزرگی با دو ستون در طبقه ی میانی آن وجود دارد که رو به استخر است و پیرامون آن اشعاری از شوریده (شاعر عهد صفوی صاحب مثنوی سحر حلال از اهالی شیراز) با خط نستعلیق نوشته شده است.
بررسی سقف
سقف هایی از چوب با گچبری های زیبا به همراه آینه کاری ها و نقاشی هایی از رنگ روغن نیز به زیبایی این عمارت می افزایند. در مقابل ساختمان عمارت نیز حوض سنگی بزرگی وجود دارد. آب باغ هم از آبی که از چشمه قنات آرامگاه سعدی جاری است، تامین می شود. روبه روی ساختمان نیز حوض بزرگی وجود دارد و در هر سوی آن آبشارهای فراوانی دیده می شود. به علاوه ساخت اولین عمارت کلاه فرنگی ایران نیز در این باغ به ثبت رسیده است.
. عمارت امروزی باغ را نواب رضاقلی میرزا در سال 1336 ساخت و ساختن کلاه فرنگی در باغ های شیراز پس از او رواج بیشتری یافت. دختر قوام الملک و همسرش ناظم الملک حدود نیم قرن پیش، واپسین ساکنان این عمارت زیبا بودند.
معمار
سبک معماری باغ دلگشای شیراز
پلان اصلی این باغ به صورت مستطیل بوده و دقیقا در مرکز آن از اول تا ساختمان اصلی یک حوض هشت ضلعی همراه با چندین فواره آبی زیبا قرار دارد، اکثر بناهای موجود به سبک معماری قاجاری بازسازی شده
تبدیل باغ دلگشا به تفرجگاه همگانی:
در سال 1348 خورشیدی شهرداری شیراز باغ را از این خانواده خرید و از سال 1356 تعمیرات ساختمان مرکزی اش آغاز شد. در همین دوران بود که دیوار آجری جدیدی در چهار طرف و درگاه ورودی باغ ساختند. از آن زمان به بعد باغ دلگشا به عنوان تفرجگاهی زیبا مورد استفاده همگانی قرار گرفت. در دهه اخیر بی توجهی شهرداری و وقوع آتش سوزی، آسیب بسیاری به باغ وارد ساخت و آن را به شکل مخروبه ای رها شده درآورد. خوشبختانه اخیرا رسیدگی به باغ کهن آغاز شده و بازسازی اش به دلگشای شیراز زندگی تازه بخشیده است تا همچنان موجب صفای خاطر مسافران و شهروندان شیراز باشد.
ویژگی طراحی
طول این باغ مستطیل شکل، در حال حاضر 360 و عرض آن 160 متر است و مساحتی در حدود 57000 مترمربع دارد و ظاهر آن آمیزه ای از باغ جهان نما و باغ ارم را در ذهن تداعی می کند. این باغ به سبک باغ های ایرانی ساخته شده است؛ شکل مستطیل، قرار گرفتن بنای اصلی در وسط باغ و محل تقاطع دو خیابان شمالی-جنوبی و شرقی-غربی باغ، همچنین جریان داشتن عنصر آب جزو ویژگی های معماری باغ ایرانی است که در دلگشا به چشم می خورد.
ورودی اصلی باغ از سمت جنوب است. در حیاط آن حوض هشت ضلعی و فواره زیبایی وجود دارد که آب های جاری در جوی های اصلی و فرعی باغ، در نهایت به آن می ریزد. در باغ های ایرانی معمولا چهار نهر به مرکز باغ متصل می شوند و باغ را به ۴ قسمت تقسیم می کنند و به این ترتیب الگوی چهارباغ شکل می گیرد. در وسط چهار خیابان اصلی، نهر آب دل انگیزی جریان دارد.
آب زلال و خنک قنات گازاران سعدی که از روزگار گذشته تاکنون، باغ دلگشا و کشتزارهای اطراف را آبیاری کرده، در این جوی ها جاری است. دو طرف خیابان شمالی-جنوبی، درختان نخل و میوه به ویژه نارنج بر مسیر سایه انداخته اند. مسیر تا دیوار شمال باغ ادامه دارد و در گذشته به باغچه ای منتهی می شده که امروز آن را بوستان طاووس می نامند و به دلیل خیابان کشی از بقیه باغ جدا افتاده است. دو سوی پیاده روی شرقی- غربی ردیفی از کاج های زیبا و بلند را خواهید دید. درهای فرعی دیگری نیز در گذر زمان برای باغ ساخته شده اند.
سیرکولاسیون
بررسی نما-تزیینات
ایوان ها، سقف ها و دیوارهای مختلف بنا با آیینه کاری، گچ بری و نقاشی هایی از گل و بته آراسته شده است. دو طرف کلاه فرنگی دو در ورودی قرار دارد. درهاى بیرونی و درونی ساختمان همگى از چوب ساج هستند و بر روى آنها منبت کاری هایى بسیار ظریف ایجاد شده است. طبقه همکف یک هشتی وسیع است که چهار شاه نشین در اطراف آن ساخته اند. در میانه شاه نشین، حوض هشت ضلعی با کاشی های آبی رنگ به چشم می خورد که با فواره آبش منظره ای رویایی به ساختمان می بخشد. در طبقه دوم، تالار بزرگی وجود دارد که پنجره های چوبی مشبک دارد و به حوض پیش روی ساختمان و نمای جلوی باغ مشرف است. سقف اصلی ساختمان، گنبد مانند است و هواکش و نورگیری در میان آن قرار دارد. در قسمت هایى از سقف نقاشی هایى از رنگ و روغن ترسیم شده اند. قسمت شمالى ساختمان از دو ایوان کوچک ساخته شده و جلوى هر یک از این ایوان ها دو ستون قرار گرفته است؛ اما جلوی عمارت یعنى در سمت جنوب، ایوانى با دو ستون سنگى قرار دارد.
حجارى ستون ها ساده و فقط سر ستون ها داراى مقرنس هایی زیبا است. در قسمت بالاى ایوان، شاه نشین و تالار طبقه دوم قرار دارد. سقف قسمت شاه نشین این ایوان به صورت شیروانى است. ایوان طبقه دوم را 30 سال بعد از ساخته شدن بناى اصلى، به قسمت جنوبى اضافه کرده اند. سقف ایوان چوبی و بر روى آن با رنگ و روغن نقاشى شده است. ترنج هاى زیبایى، نقاشی هاى سقف را تشکیل می دهد. حاشیه دور سقف کم و بیش سالم تر است و مناظرى از طبیعت دارد. دیواره این ایوان، با سنگ هاى مرمر لیمویى رنگ و لبه اش با سنگ هاى سرخ فامی نما شده است که به سنگ کریم خانی معروفند. در سه سمت ایوان 16 کتیبه به خط نستعلیق دیده می شود که بر روى آنها اشعارى در توصیف باغ به خط میرزا علینقى شریف شیرازى نوشته اند. نوشته ها به خط نستعلیق سیاه رنگ هستند و زمینه آنها زرد رنگ است و داخل آنها با گل و بوته نقاشى شده است. پنج در، در ایوان نصب شده که پیش تر در بالای آنها عکس اجداد خاندان قوام نصب شده بود.
باغ دلگشای شیراز ، ساختمان کلاه فرنگی آن است، این ساختمان سه طبقه و زیبا دقیقا در مرکز باغ قرار دارد و منظره ای به تمام باغ را در اختیاز شما قرار می دهد، معماری به کار رفته در ساخت این سازه ایرانی بوده و در دوره های مختلف حکومت های سیاسی حاکم بر کشور ایران آثار مینیاتوری و تزئینی فراوانی را عمارت کلاه فرنگی اضافه کردند، این ساختمان دارای دو ورودی می باشد، همچنین در ساخت آن از گچ بری های زیبا استفاده شده است. هنرمندانه ایرانی استفاده گردیده تا زیبایی آن دوچندان گردد.
موزه باغ دلگشای شیراز
در عمارت کلاه فرنگی موزه باغ دلگشا به صورت دائمی برگزار می شود، در اولین بخش این موزه بیشتر با پول های رایج قدیمی از جمله سکه های هخامنشی و ساسانی، سکه قجری و پهلوی و اسکناس های باستانی و تاریخی به نمایش گذاشته می شود، همچنین وسایل قدیمی همچون دوچرخه، لوازم زندگی قدیمی از جمله بشقاب، سطل، آفتابه، شیلنگ، پوشاک باستانی و تابلو فرش های تاریخی در این موزه نگه داری می شود که همگی آها مربوط به دوره های مختلف سیاسی در ایران هستند.
https://www.kojaro.com/2016/2/16/116446/delgosha-gardan-of-shiraz/
https://www.karnaval.ir/things-to-do/delgosha-garden-shiraz
https://www.alaedin.travel/attractions/iran/shiraz/delgosha-garden/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%AF%D9%84%DA%AF%D8%B4%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2
https://intoday.ir/delgosha-garden-shiraz/