تحلیل بازار وکیل شیراز
یکی از دوره هایی که شیراز بیشترین تحولات را داشته است به دوره زندیه باز می گردد. زمانی که کریم خان زند، این شهر را به پایتختی برگزید، به آبادانی شیراز همت گماشت و در دو دهه بناها و خدمات زیادی را به آن هدیه داد. برقراری ثبات در شهر و افزایش امنیت با ایجاد حصارها، قلعه ها، کاروانسراها و … تنها بخشی از اقدامات او بود. امروزه بناهای متعددی از آن دوران در شیراز برجای مانده که به جرات می توان بازار وکیل را مهم ترین اثر ماندگار او در شهر دانست. ساخت این مجموعه بزرگ را به حدود سال ۱۱۳۷ خورشیدی نسبت می دهند و تکمیل آن تا سال ۱۱۵۶ خورشیدی به طول انجامیده است. البته عده ای می گویند قبل از ساخت بازار وکیل، بازاری از زمان صفویه در این مکان وجود داشته و کریم خان صرفا آن بنا را توسعه داده است.
تاریخچه بازار وکیل
برخی بر این باورند که کریم خان پس از دیدن بازار قدیمی شهر لار که اثری از دوران شاه عباس کبیر است، فکر و طرح ساخت این بازار به سرش زد و جایی را ساخت که تمام کارهای بازرگانی، خرید و فروش کالاهای داخلی و خارجی و مبادلات پایاپای، صدور یا دریافت حوالجات و صرافی ها همه و همه در آن انجام می شدند. در واقع کریم خان زند قلب اقتصادی شیراز را ساخت و محیطی متفاوت را برای تجارت ایجاد کرد. حتی در این بازار سازمانی وجود داشت که مردم کالاهای شان را به آن می سپردند و در مواقع لزوم آن را پس می گرفتند. این بازار بخشی از مجموعه وکیل به حساب می آید. مجموعه ای شامل بازار، مسجد، حمام و آب انبار که هر یک به نوبه خود جاذبه جالب توجهی برای شهر به شمار می روند.
بازار وکیل در قسمت مرکزی شهر شیراز و در ضلع شرقی میدان شهرداری قرار گرفته است. با گذشت سال ها از تاسیس این مکان، بازار وکیل همچنان کارایی اقتصادی خود را حفظ کرده و هنوز مورد بهره برداری قرار می گیرد. بنای بازار از جنس گچ و آجر و آهک ساخته شده است و ستون هایی از جنس سنگ تراشیده، ساختمان آن را به یکی از مستحکم ترین بناهای ساخته شده در عهد خود تبدیل کرده است. سقف چهارسوق بازار پیش از این ارتفاعی در حدود 11 متر داشت که هم اکنون به دلیل خاکریزی کف بازار ارتفاع آن به 10 متر کاهش پیدا کرده است و از این سقف چهار بازار منشعب می شود. پیش از این زیر سقف چهارسوق بازار حوض مرمرین بزرگی قرار داشته و آب آن از یک آبراه تامین می شد، در حال حاضر حوض مرمرین به دلیل بالا آمدن سطح بازار از بین رفته اما آبراهه همچنان وجود دارد.
موقعیت-مصالح
بازار وکیل شیراز ، بازاری که یادگاری از کریمخان زند است. این بازار از ۱۷ تیر ۱۳۵۱ با شماره 924 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و گردشگران زیادی را به سوی خودش می کشاند.
معرفی بازار
بازار وکیل مجموعه بزرگی است و ۲۱,۸۴۰ مترمربع مساحت را به خود اختصاص داده است. بازار وکیل از نظر معماری سه فضای جداگانه دارد: گذرگاه برای گذر مشتریان حریم مغازه به بلندای نزدیک به ۲ پله بالاتر از سطح زمین فضای مغازه به عنوان جایگاه فروش سکوهای مقابل حجره های بازار وکیل از عوامل تمایز این بازار به شمار می آیند که در گذشته تزییناتی بر دیواره شان بود؛ اما امروز تنها ترنج هایی برجسته دیده می شوند. این سکوها همان پیشخوان هایی هستند که در مغازه های امروز فاصله بین خریدار و فروشنده را حفظ می کنند.
مساحت-ویژگی فضاهای معماری
طرح و مصالح
طرح بازار وکیل را می توان اقتباسی از طرح بازار اصفهان و بازار قیصریه دانست و به همین دلیل دارای جلوه های معماری صفوی می باشد. آجر، گچ و آهک مصالح تشکیل دهنده بازار هستند که بر روی پایه هایی از تخته سنگ های تراشیده چنین اثری را شکل داده اند. پی ریزی بازار آن قدر مستحکم است که زلزله های شهر شیراز در طول تاریخ آسیبی جدی را برایش به دنبال نداشته اند.
از ویژگی های معماری بازار وکیل عبارتند از:
سطح بازار پایین تر از سطح خیابان قرار دارد. این اختلاف سطح حدود 5 یا 6 پله است اما در گذشته ۱۴ پله بود که با انباشتن خاک و مصالح به حالت امروز خود درآمد.
ارتفاع و بلندی سقف راسته ها
عرض زیاد بازار نسبت به دیگر بازارها
۷۴ دهانه طاق ضربی بازار وکیل بیش از ۱۱ متر بلندتر از طاق سایر بازارها هستند؛ البته با گذشت زمان و خاکریزی در کف بازار، این ارتفاع به 10 متر کاهش یافته است.
برای جلوگیری از نم و رطوبت، مغازه ها حدود 1 متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده اند. اغلب مغازه ها دو طبقه هستند و پستو هم دارند.
ویژگی معماری
بازار وکیل شیراز ترکیبی بازار سنتی و مدرن است که کالاهای متفاوت و گوناگونی دارند کالاها و صنایع دستی مرغوب با قیمت کمتر و کیفیت بیشتری نسبت به سایر بازارها، خریداری نمایید.از جمله کالاها و صنایع دستی که در بازار وکیل شیراز میتوان به پارچه های مرغوب، مسقطی، عرقیجات، بهار نارنج شهر شیراز، انواع مختلف فرش های دستباف، گلیم، گبه، جاجیم، نمد، انواع چرم، زیور آلات سنتی، انواع وسایل مسی و نقره، ادویه جات، وسایل عتیقه، لباس های محلی شیرازی و کلاه های سنتی اشاره کرد.
ویژگی بازار وکیل
مانند تمام بازارهای سنتی، بخش های مختلف بازار وکیل شیراز نسبت مشاغلی که در هر بخش بازار بودند به نام های خاصی معرفی می شدند مانند بازار مسگرها، بازار شمشیرگرها، بازار بزازان، بازار کلاهدوزها، بازار سراج ها، بازار بلورها، بازر خیاط ها و غیره. بازاری به نام سرای مشیر در نزدیکی و چسبیده به بازار وکیل شیراز وجود دارد که به علت نزدیکی بسیار زیاد این دو بازار به هم به اشتباه تصور می شود که یک بازار هستند. یکی از زیباترین و هیجان انگیزترین بازارهای سنتی ایران، سرای مشیر می باشد.
ریزفضاها
در انتهای بخش جنوبی بازار وکیل و در بخش شرقی سرای مشیر یا گلشن قرار دارد. بیشتر اوقات، اینجا را بخشی از بازار وکیل می دانند؛ اما در واقع یک بازار جدا محسوب می شود. سرای مشیر به دست میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک -از وزرای فارس- در دوره قاجار ساخته شد و نامش از ۲۸ مهر سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.
بنای سرای مشیر دو طبقه است و درهای چوبی حجره های آن از ساج و منبت کاری شده هستند. در وسط حیاط این سرا یک حوض بزرگ هشت ضلعی وجود دارد که درخت های نارنج و گل و گیاه در اطراف آن دیده می شوند. ساختمان هشت گوش و سردر زیبای این بازار از زیبایی هایش به شمار می روند. سر در با کاشی تزیین شده است و در بخش زیری آن کتیبه ای به صورت کاشی کاری و با خط زیبای نستعلیق توضیحاتی در مورد سازنده بنا را در خود دارد.
سرای مشیر، ویژگی بنای سرا، مصالح سرا
دو سنگ از جنس مرمر پایین تر از این کتیبه دیده می شود که عبارات روی آن اهداف ساخت سرا و پایان ساخت آن در تاریخ ۱۲۸۲ هجری قمری را نشان می دهد. کاشی کاری زیبایی با طرح گیاه، گل و برگ کناره های این کتیبه را مزین کرده است.
پس از پایان ساخت، بازار وکیل به قلب تپنده اقتصاد شهر تبدیل شد و بازرگانان شروع به رفت و آمد در آن کردند. بازار در آن زمان در مسیری قرار داشت که از تنگه الله اکبر در شمالی ترین نقطه شیراز آغاز می شد و به دروازه اصفهان می رسید. از نشانه های تاریخی بازار وکیل می توان به اسناد تجاری اشاره کرد که در این بازار کشف شده اند. این اسناد بیش از یک سده قدمت دارند و لیست قیمت ها، خریدها و فروش ها و مواردی مربوط به بازار و تجارت در آنها آورده شده است.
بازار وکیل در طول سال ها دچار تغییراتی نیز شد و تعمیراتی در آن صورت گرفت؛ یکی از این تغییرات مربوط به سال ۱۳۱۵ خورشیدی بود که احداث خیابان زند، منجر به قطع ارتباط راسته شمالی با ادامه خود تا چهارسوق بزرگ شد. در جریان احداث این خیابان بخشی از راسته شمالی هم تخریب شد و 11 حجره، ۸ طاق و کاروانسرای قوامی و قسمتی از کاروانسرای روغنی برای همیشه از بین رفتند. در واقع بازار وکیل از طرف شهرداری شکافته شد و امروزه خیابان زند عمود بر آن است و از نزدیک چهار سوق بازار گذر می کند.
در سقف بازار روزنه هایی به نام جامخانه یا هورنور در نظر گرفته شده بود که در عین تامین نور، مانع از تابش مستقیم نور به داخل بودند و در هنگام بارش باران های شدید، جلوی ورود مقدار زیاد آب به بازار را می گرفتند. این روزنه ها در جریان بازسازی ها مسدود شدند. بلندای زیاد سقف طاق و تویزه ای نقش سامانه تهویه هوا را دارند و بادگیرهایی ساده نیز به امر تهویه هوا کمک می کردند. امروزه در بالای مغازه ها مشبک هایی وجود دارند که جهت تهویه هوا و روشنایی به کار می روند. ایجاد دمای مناسب کاری است که به پنجره بالای اکثر حجره ها مربوط می شود.
نور و تهویه
بخش های مختلف بازار وکیل
بازار وکیل دو راسته اصلی شمالی – جنوبی و شرقی-غربی دارد که با ساختاری چلیپایی (مانند صلیب یا +) شکل گرفته اند. در مرکز این صلیب چهارسوق قرار دارد که محل تقاطع راسته هاست. ورود و خروج از بازار از طریق ۵ ورودی اصلی در دورتادور بازار صورت می گیرد.
راسته شمالی – جنوبی
ضلع شمالی – جنوبی که راسته اصلی بازار است از دروازه اصفهان آغاز می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر امتداد دارد. در دو سوی این راسته ۴۱ جفت (۸۲ باب) مغازه ساخته شده است. این راسته، بازار نو و راسته شمالی (فرعی) و بخش جنوبی را شامل می شود:
راسته شمالی فرعی
راسته شمالی اصلی بازار از دروازه اصفهان تا چهار سوق بزرگ بازار امتداد دارد و راسته شمالی فرعی بخشی از آن محسوب می شود که از انتهای بازار نو آغاز می شود و به راسته کلاه دوزان شهرت دارد. ۳ کاروانسرای احمدی، روغنی و گمرک در ضلع شرقی این راسته واقع شده اند و بازار ترمه فروشان نیز در حوالی همین راسته کلاه دوزان قرار گرفته است. بازار کلاه دوزان در گذشته مختص به فروش و تولید کلاه بوده اما اکنون کالاهای بسیار گوناگونی در آن به فروش می رسد.
یکی از مهمترین ویژگی های کلاه دوزان این است که در اینجا مردم بومی بیشتری دیده می شوند. دلیل این امر را می توان در نزدیکی آن به بازار نو و دروازه اصفهان جستجو کرد که محل تجمع و گذرگاه مردم عادی، عشایر و افراد آبادی های نزدیک شیراز بوده و هست.
بررسی راسته ها
راسته اصلی شرقی – غربی به دو بخش شرق و غرب تقسیم می شود که میان آنها چهارسوق بازار قرار دارد. در شرق چهار سوق راسته علاقه بندان (راسته شرقی) قرار دارد که دارای ۱۹ طاق و ۳۸ باب حجره است و در گذشته فروش و تولید انواع نخ، روبان، نوار ابریشمی و از این دست کالاها در آن صورت می گرفت. امروزه قالی فروشان و عطاری ها در این راسته فعال هستند.
در غرب چهار سوق به راسته ترکش دوزان قرار دارد که ۱۱ طاق و 10 جفت مغازه دارد و مرکز فروش انواع فرش ایرانی دست بافت و زیر انداز به شمار می رود. راسته بزازان هم از هیمن جا آغاز می شود.
در بخش جنوبی چهارسوق در راستای بازار ترکش دوزها، بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلو سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است. این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه است.
راسته شرقی-غربی
بازار نو
بازار نو راسته ای فرعی است که از دروازه اصفهان آغاز می شود و تا چهار راهی که کاروانسرای گمرک در ضلع جنوب شرقی آن قرار دارد، امتداد می یابد. ایجاد این راسته را به میرزا یوسف اشرفی مازندرانی -از وزرای ایالت فارس در دوره قاجار- نسبت می دهند و می گویند او بود که با ساخت این بازار و وصل کردن آن به راسته شمالی بازار وکیل، موجب توسعه بازار وکیل شد. بازار نو بسیار طولانی است و کالاهای متفاوتی در حجره های آن عرضه می شوند.
بخش جنوبی
بخش جنوبی راسته شمالی جنوبی جزو راسته های اصلی و البته پر رفت و آمد آن است. اینجا راسته بزازان نام دارد محلی برای کسب و کار پارچه فروش ها به شمار می رود. در اینجا می توان پارچه های زیبا و باکیفیتی را یافت و خرید خوبی را انجام داد. این راسته از چهار سوق آغاز می شود و به گوشه جنوبی سرای مشیر می رسد. در میانه بازار بزازان و در ضلع غربی آن راسته بازار شمشیرگران واقع شده است که ۲۲ باب حجره دارد. در گذشته اینجا، محل ساخت انواع سلاح های سرد بود؛ اما امروزه دست بافته های عشایر در آن به فروش می رسد. بازار شمشیرگران در کنار ورودی مسجد وکیل قرار دارد و بیشتر بازاریان برای دسترسی به مسجد از آن عبور می کنند. در ورودی کاروانسرای وکیل نیز در این راسته قابل دسترسی است؛ کاروانسرایی که امروزه به سرای فیل شهرت دارد.
چهارسوق این واژه از دو بخش چهار و سوق به معنای بازار تشکیل شده است. چهارسوق، در گذشته قرارگاه اصنافی بود که راسته خاصی را در دست داشتند و محلی برای کسب عمومی صنف به شمار می رفت.
چهارسوق بزرگ بازار وکیل در تقاطع راسته های اصلی شرقی- غربی و شمالی – جنوبی قرار دارد و بر روی یک هشتی واقع شده است. این بخش از بازار دارای خاص ترین تزیننات از جمله گوشواره ای، طاق سازی و کنج سازی می باشد. این چهارسوق طاق بزرگ ضربی محکمی بر روی یک هشتی دارد و در پای طاق، ترنج های آجرکاری شده بسیار زیبایی دیده می شود. در هشتی مغازه هایی چهارگوش در دو طبقه شکل گرفته اند.
در گذشته در مرکز چهارسوق حوضی مرمرین وجود داشت که آب آن از آبراهی زیر بازار ترکش دوزان تامین می شد. امروزه این حوض به دلیل تغییرات به وجود آمده و به ویژه کاهش سطح اختلاف بازار با خیابان تخریب شده اما آبراه آن همچنان باقیست. این آبراه به صورت طاق ضربی و از آجر و ساروج ساخته شده است.
چهار سوق بازار وکیل
دسترسی به بازار وکیل
ورودی های مختلفی به بازار وکیل وجود دارد که در خیابان های زند، طالقانی و لطفعلی خان زند هستند؛ اما ورودی اصلی بازار وکیل شمالی – جنوبی در خیابان زند و شرق میدان شهرداری واقع شده است.
https://www.karnaval.ir/things-to-do/vakil-bazaar-shiraz
https://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&ved=2ahUKEwji8NXAu4_nAhVG5aQKHeG4C7oQjRx6BAgBEAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.manzaronline.com%2F%25D9%2586%25D9%2582%25D8%25A7%25D8%25B7-%25D8%25B6%25D8%25B9%25D9%2581-%25D9%2588-%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2587%25DA%25A9%25D8%25A7%25D8%25B1%25D9%2587%25D8%25A7%25DB%258C-%25D8%25A7%25D8%25AD%25DB%258C%25D8%25A7%25DB%258C-%25D8%25A8%25D8%25A7%25D9%2581%25D8%25AA-%25D8%25AA%25D8%25A7%25D8%25B1%25DB%258C%25D8%25AE%25DB%258C.html&psig=AOvVaw1uMwyFhdo8C6OAZw2RnGlW&ust=1579515257611574
http://namnak.com/-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84.p59822
https://mosafersalam.com/attraction/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84/
https://www.snapptrip.com/blog/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A
7%D8%B1-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84/
https://landscaper.ir/spatial-analysis-of-urban-complexes-of-zandieh-era.html