پاورپوینت بررسی معماری مسجد وکیل شیراز

بررسی معماری مسجد وکیل شیراز

قدمت
مسجد وکیل شیراز یکی از بناهای تاریخی برجای مانده از دوران حکومت زندیه است که به دلیل معماری و نوع ساخت، از جمله بناهای ارزشمند و مهم محسوب می شود. این اثر ایران کهن در ۱۸ تیرماه ۱۳۱۱ با شماره ی ۱۸۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

موقعیت
مسجد وکیل شیراز در استان فارس، شهرستان شیراز، در مرکز این شهر، در محله ی درب شاهزاده، خیابان آیت الله طالقانی، بین حمام وکیل و بازار وکیل و به دستور کریم خان زند احداث شد. از بناها و آثار تاریخی که در همسایگی و نزدیکی این عمارت تاریخی قرار دارد، بازار و حمام وکیل است که به مجموعه ی وکیل شناخته می شوند. مسجد وکیل یا مسجد سلطانی وکیل در بخش غربی بازار و در انتهای بخش شمشیرگرها قرار گرفته است. این عمارت زیبا از وسعتی نسبتا بزرگ برخوردار بوده و به دلیل زیبایی و معماری به کار رفته در آن، یکی از بناهای محبوب و دوست داشتنی شهر شیراز است.

تاریخچه ی عمارت تاریخی مسجد وکیل شیراز
استان فارس از جمله مناطق تاریخی و کهن ایران است که به واسطه ی عمارات و بناهای برجای مانده از دوران حکومت پادشاهان و امپراتوری های فرمانروایانی پر آوازه، در سراسر جهان مشهور و شناخته شده است. کریم خان زند یکی از پادشاهانی است که در زمان حکومت خود بر ایران، مجموعه بناهایی ارزشمند و با شکوه را تاسیس کرد. مسجد وکیل، حمام وکیل و بازار وکیل عماراتی هستند که به مجموعه ی وکیل شهرت داشته و در مرکز شهر شیراز احداث شده اند. طبق اسناد تاریخی به نظر می رسد تاریخ ساخت آن به سال ۱۱۸۷ هجری قمری باز می گردد. به واسطه ی اطلاعات برجای مانده از کتب و نوشته های ایران کهن، گفته می شود معماران و سازندگان مسجد وکیل شیراز، همزمان با احداث ساختمان میدان و بازار به ساخت و تاسیس این اثر تاریخی مشغول شدند

مساحت-تزیینات
در دوران حکومت کریم خان زند، مجموعه بناهای ارزشمند و باشکوهی طراحی و ساخته شد که امروزه به عنوان میراثی گران بها و قابل توجه نه تنها در سراسر ایران، بلکه در جهان شناخته می شود. مسجد وکیل شیراز با مساحتی بالغ بر ۱۱ هزار متر مربع، ۸۶۶۰ متر زیربنا، معماری کم نظیر، حجاری های فوق العاده و بی نظیر، کتیبه های منقوش به خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث و کاشیکاری های صورت گرفته در رنگ های زیبا و متنوعمی باشد. دو لنگه در که در بخش ورودی مسجد تعبیه شده از ارتفاعی بالغ بر ۸ متر و عرضی حدود ۳ متر (برای هر لنگه در)، برخوردار است. ورودی بازار شمشیرگرها نیز در مجاورت این درها قرار دارد. درب ورودی به سمت دالانی متشکل از هشت ضلع باز می شود که از سقفی زیبا و منقوش به تصاویر کاشی کاری شده از گل و بته و عبارت زیبای لااله الاالله به خط کوفی تشکیل شده است.

معمارهای مسجد وکیل به منظور این که قبله مسجد با قبله شرعی مطابقت کند و از طرفی نمای مسجد با درهای فرعی بازار و خود بازار همخوانی داشته باشد، راهروها را به صورتی به صحن مسجد وصل کرده اند که در عین کجی تغییر زاویه صحن مشخص نباشد.

ویژگی معماری
اما شاید یکی از طرح ها و هنرهای معمار این اثر، ۴۸ ستون زیبا و حیرت انگیز باشد که ماهرانه و با دقتی بسیار طراحی و ساخته شده است. سنگ کاری های (حجاری) صورت گرفته بر این ستون ها که علاوه بر بخشیدن شکوه و جلالی تحسین برانگیز، مسئولیت نگهداری سقف شبستان وسیع مسجد را برعهده دارند، این بنای شگفت انگیز تاریخی از در ورودی، دالان، حیاط، شبستان بزرگ، شبستان زمستانی، محراب، منبری ساخته شده از مرمر، حیاط خلوت، دو ایوان، طاقی رفیع و با ابهت به نام طاق مروارید و قمست های مختلف دیگری تشکیل شده است.

بنابر بررسی های صورت گرفته توسط معماران و باستان شناسان، ابعاد مسجد از قسمت بیرونی، از طولی برابر با ۱۲۰ متر و عرضی بالغ بر ۸۰ متر برخوردار است. همچنین مساحت بخش مربوط به مسجد نیز ۹۶۰۰ متر مربع برآورد شده است. مسجد وکیل شیراز، نمونه ای از معماری ایران کهن است که هماهنگی قابل توجه و ملموسی را بین زیبایی های موجود در این جهان و فرهنگ مذهبی و دینی مردم آن دوران، خواهید یافت.

در این بنا از رنگ های متنوع و زیبا و میناکاری های انجام شده بر دیوارها و قسمت های مختلف این مسجد وسیع، با مجموعه ای فوق العاده چشم نواز ایجاد شده است. مجموعه ای که طبق توصیف پیرلوتی در سفرنامه به اصفهان، به کاخی لاجوردین و فیروزه فام تشبیه شده است.

بررسی طاق ها
در قسمت شمالی مسجد وکیل شیراز، طاق مروارید ساخته شده است که از دو گلدسته کاشی کاری شده و ارتفاعی برابر با ۲۰ متر و عرض دهنه ای بالغ بر ۱۲ متر تشکیل شده است. کارشناسان معتقدند که پهنای دهنه ی این طاق با احتساب جرزهای کاشی کاری شده در قسمت های چپ و راست طاق، به ۲۰ متر نیز خواهد رسید. معماران و سازندگان مسجد وکیل، در چهار قسمت طاق مروارید، سه عدد طاق نمای کوچک و یک شاه تویزه تعبیه کرده اند. آن ها یکی از این طاق نماها را به عنوان راه ورودی به حیاط مسجد و سه طاق نمای دیگر را به عنوان جلو رواقی با عرضی برابر با ۵ متر ساخته اند.

در این مجموعه ی تاریخی و باشکوه، سقف و جرزهای طاق مروارید را با کاشی هفت رنگ و تزئیناتی به صورت طرح های گیاهی و هندی پوشانده اند. همچنین آن ها ازاره ی بخش داخل طاق را از سنگ مرمر سبک و ازاره ی قسمت های جرزهای دو سمت چپ و راست طاق را از نقوش سنگ گندمک، ساخته اند. در قسمتی از طاق مروارید کتبیه ای قرار گرفته که تاریخ ۱۲۴۳ بر آن حک شده است. در بخش درونی طاق نیز کتیبه ای قرار دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث بر آن حک کرده اند.

قشه ی مسجد وکیل شیراز به گونه ای طرح ریزی شده که از دو ایوان و دو شبستان در بخش های جنوبی و شرقی برخوردار است. در قسمت جنوبی حیاط مسجد، طاقی که دقیقا قرینه با طاق مروارید و از چهار طاق نما ساخته شده، قرار گرفته است. سازندگان این عمارت کهن، در قسمت زیرین طاق مذکور، در ورودی شبستان بزرگ مسجد را که از ابعادی برابر با ۳۶×۷۵ متر برخوردار است، تعبیه کرده اند.

بررسی شبستان
همچنین در این شبستان که کارشناسان معماری مساحت آن را تقریبا ۵ هزار مترمربع برآورد کرده اند، ۴۸ ستون معروف از جنس سنگ، کاملا استادانه و به صورت هماهنگ و مارپیچ تعبیه شده که از ویژگی های منحصربه فرد و مثال زدنی معماری صورت گرفته در آن است. دراین عمارت تاریخی، کف شبستان را با تخته سنگ هایی کاملا صاف پوشانده اند که ازاره ی آن را تا بلندایی بالغ بر ۱ متر و ۵۰ سانتی متر از سطح زمین، با سنگ گندمک مستور کرده اند. از دیگر قسمت های جالب شبستان جنوبی مسجد وکیل می توان به منبری متشکل از ۱۴ پله ی یکسان و از جنس مرمر اشاره کرد که زیبایی خارق العاده ای را به شبستان بخشیده است.

طبق نقل قول های بیان شده، به نظر می رسد سازندگان این بنای مهم تاریخی به دستور کریم خان زند سنگ های مرمرین استفاده شده در ساخت پله های منبر را از مراغه تهیه کرده اند.

کاشی کاری
کاشی کاری های انجام شده در بخش های مختلف مسجد وکیل شیراز، در نوع خود بسیار زیبا و قابل توجه است. محراب احداث شده در این شبستان نیز بازتاب هنر معماری و طراحی سازندگان دوران حکومت زندیه است که با سقفی مقرنس کاری شده است . استادان کاشی کار، جرزهای قسمت چپ و راست محراب را از کاشی هفت رنگ و نقوشی از گل و بته پوشانده اند که با معرق کاری، عبارت زیبای یاعلی با خط کوفی حکاکی شده است. فاصله ی ازاره ی پوشیده از سنگ مرمر محراب نسبت به سطح زمین، بالغ بر یک متر است.

در بخش غربی حیاط، طاق نماهایی وجود دارد که بر بخش های جرزمانند و لچکی آن ها کاشی های رنگین کار شده است. در قسمت جلو یا پیشانی طاق نماها، اسامی خداوند زیبا و ستودنی جلوه می کند. به نظر می رسد تعداد طاق نماها در بخش مذکور، به ۱۱ عدد برسد که در پیشانی ششمین طاق، بخشی از آیه ی قرآنی با خط زیبای نسخ حک شده است. در بخش شرقی نیز دقیقا به صورت قرینه با قسمت غربی، ۱۱ طاق نما حضور دارد. بر پیشانی یا قسمت جلویی طاق ششم بخش شرقی، با خط نسخ، قسمت اول از آیاتی که بر طاق ششم بخش غربی نوشته بود، نقش بسته است.

از دیگر نکات معماری و تزئینات به کار رفته در این مسجد زیبا می توان به بخش شبستان و قسمت سقف آن اشاره کرد. به نظر می رسد در گنبدهای بین تویزه ها تا جایی که از در ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزئینات کاشی کاری و بقیه ی عرق چین ها از آجر استفاده شده است. در پشت هر دو طاق نمایی که در بخش شرقی و غربی قرار گرفته، رواقی کوچک تعبیه شده است. در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی متشکل از ۴ دهنه با طولی برابر با ۲۵ متر و عرضی بالغ بر ۲۰ متر قرار گرفته است. این شبستان که به شبستان زمستانی مسجد وکیل معروف است، از سقفی آجری تشکیل شده که سازندگان، ۱۲ ستون همانند و یکسان با ارتفاعی حدود ۵ متر را در آن تعبیه کرده اند.

بررسی سردر
برسردر ورودی، کتیبه هایی قرار گرفته که آیاتی از قرآن کریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. به نظر می رسد در کناره های ایوان نیز چنین آیاتی نوشته شده باشد. از دیگر بخش های مسجد وکیل شیراز می توان به بخش شمال شرقی حیاط مسجد و حضور حیاطی کوچک به ابعاد ۳۵ متر طول و ۲۰ متر عرض اشاره کرد که داخل آن حوضی سنگی قرار گرفته است. بنابر نقل قول ها و متون تاریخی به نظر می رسد این مسجد توسط حسین علی میرزا فرمانفرما (پسر فتح علی شاه قاجار) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

صحن مسجد وکیل شیراز 
صحن مسجد، مربع و به طول و عرض60 متر، در میان دارای حوضی زیبا به طول و عرض 5×40 متر است . این حوض با استفاده از قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است . صحن مسجد با قطعات سنگی فرش شده است . در اضلاع جنوبی و شمالی صحن، در وسط، ایوانی بزرگ و در اطراف آنها هشت طاق – در هر طرف ایوان ، چهار طاق- ساخته شده است . در اضلاع شرقی و غربی صحن، در هر سمت، 11 دهنه طاق و در پشت آنها، رواقی به عرض 5 متر ساخته شده است . سطوح ایوان ها و طاق ها با کاشی های معرق و خشتی مزین شده و ازاره های آنها به ارتفاع 5/1 متر با سنگ پوشش یافته است و روی آنها حجاری های زیبایی دارد.

طاق رومی ایوان
این ایوان دارای دو کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی روی کاشی خشتی است . کتیبه اول در زیر طاق رومی ایوان، متضمن آیات قرآنی و عبارت ذیل است که به خط نستعلیق در پایان کتیبه نوشته شده است :" الحمدلله الذی شرفنی بکتابه من کتیبه هذا البیت الجامع و انا المذنب عبدالعلی یزدی اشرف محمودی" . کتیبه دوم بر بالای اضلاع ایوان دورادور گردیده و متضمن نام فتحعلی شاه، نام خطاط میرزا حسین بن محمد شریف حکاک- و تاریخ 1243 هجری است . ایوان جنوبی، قرینه ایوان شمالی است و در ازاره با سنگ های حجاری شده با نقوش زیبا و در دیواره ها با کاشی هفت رنگ تزیین شده است . روی جرزهای ایوان، مجالس چندی با کاشی های هفت رنگ کار شده و طرفین آنها را با کاشیکاری معرق زینت داده اند .

در این ایوان نیز دو کتیبه مربوط به دوره فتحعلی شاه به تاریخ های 1243 و 1244 هجری نصب شده است . در پشت سر این ایوان، شبستان بزرگ و بسیار زیبایی به ابعاد 36×75 متر( در بعضی منابع، 50×100متر ذکر شده) واقع شده که پوشش چشمه طاق آن بر روی 48 ستون یکپارچه سنگی قرار گرفته است . ستون ها به صورت 4 ردیف 12 تایی قرار گرفته اند . ارتفاع ستون ها، 5 مترو قطر آنها 80 سانتی متر است که به طرز بسیار جالبی با پایه و سرستون تزیینی و ساقه مارپیچ بصورت یکپارچه تراشیده و حجاری شده اند . کف شبستان با تخته سنگ های مسطح فرش شده و ازاره های آن به ارتفاع 5/1 متر با سنگ پوشش یافته است . سطوح پوشش طاق و گنبد بنا آجری است؛ به غیر از دهانه مرکزی که از ورودی آغاز و به محراب ختم می شود و سقف آن با کاشی های معرق به زیبایی مزین شده است

محراب مسجد وکیل شیراز
محراب بنا دارای ازاره سنگی و سطوح کاشیکاری و مقرنس کاری است . دورتادور محراب، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی، مورخ 1044ه-. ق است . در خصوص این تاریخ که با تاریخ ساخت مسجد مطابقت ندارد، نظریات مختلفی اظهار شده است:از آنجا که کاشیکاری محراب تعمیر شده، احتمالا عدد 2 آن که جایگزین عدد صدگان می شود، افتاده است؛ دیگر اینکه محراب مربوط به بنای مسجدی از دوره صفویه است که قبلا در این مکان وجود داشته یا اینکه مربوط به بنای دیگری بوده که به این مکان منتقل شده است.

https://www.kojaro.com/2016/1/10/116627/vakil-mosque/
http://namnak.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2.p70311
https://www.mizanonline.com/fa/news/400356/%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D9%87-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%AF
https://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&ved=2ahUKEwj9iZrdtYjnAhVEalAKHc_CB_oQjRx6BAgBEAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.eghamat24.com%2Fblog%2F2014%2F%25D9%2585%25D8%25B3%25D8%25AC%25D8%25AF-%25D9%2588%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2584-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1%25D8%25A7%25D8%25B2&psig=AOvVaw03FKE_-g9M-xp3RMh4bH4K&ust=1579274393440656
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2/
http://www.nlai.ir/exhibition?p_p_id=exhibitionview_WAR_nlaiportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_col_id=column-1&p_p_col_pos=1&p_p_col_count=2&_exhibitionview_WAR_nlaiportlet_exid=207258