مسجد نصیر الملک شیراز
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
معماران: میرزا رضا کاشی گر و حاج محمد حسن معمار
تاریخ شکل گیری: ۱۲۹۴ه.ق – ۱۳۰۵ه.ق/دوره قاجاریان
موقعیت: شیراز / محله گود عربان(اسحاق بیگ)جنوب خیابان لطفعلی خان زند، در نزدیکی شاه چراغ_کوچه نصیرالملک
ثبت آثار ملی به شماره: 396
مساحت بستر:2890 متر مربع مساحت زیر بنا:2216 متر مربع
کاربری: مذهبی
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
معماری مسجد
مسجد نصیر الملک شیراز
این مسجد به دستور میرزا حسن علی خان(نصیرالملک)_ پسر سوم حاج قوام الملک شیرازی، حاکم وقت فارس – در خیابان لطفعلی خان زند ساخته شد. وی علاقه داشت تا از خودش یک یادگاری نیکو برجای بگذارد. معماران مسجد نصیرالملک “محمدحسن معمار” و محمدرضا کاشی پز بوده اند.
مجموعه بنای نصیر الملک: یک مسجد بزرگ، یک امامزاده با گنبد، صحن و ورودی صحن
مسجد مستطیل شکل با کشیدگی شمالی جنوبی؛ دارای دو شبستان، یک رواق، دو ایوان رو به روی هم، سر در اصلی پر تزئین و یک صحن اصلی در مرکز، که در وسط آن حوض به ابعاد 4/5 در 16/5قرار دارد. شبستان ها و رواق با کنار هم قرارگیری در پلان به شکل نیم دایره دیده می شوند و توده فضاهای بسته را در ضلع غربی تشکیل داده اند.
این عناصر فضایی در مسجد، ترکیبی نسبتاً متداول دارند. یعنی صحن در وسط قرار گرفته و دو ایوان در دو سوی متقابل و دو شبستان در دو جهت دیگر آن قرار گرفته اند. یکی از ایوان ها عمیق تر شده و ترکیبی نو از ایوان و گنبدخانه را عرضه می کند و ورودی در گوشه بنا واقع شده است.
مسجد نصیرالملک علی رغم رعایت عناصر فضایی، با مساجد دیگر تفاوت دارد؛ حجم کلی مسجد به گونه ای طراحی شده که در جهت قبله خالی مانده و ساختمان اصلی در سه ضلع دیگر صحن قرار گرفته است و نمای جبهه قبله به صورت تک ایوانی در آمده. همین سبب شده تا:
ایوان قبله که ایوان اصلی در مساجد محسوب می شود، کم عمق شده و پشت آن نیز خالی مانده.
عمق ایوان شمالی به اندازه ای می باشد که، آن را شبیه به گنبدخانه کرده است. این ضلع نسبت به قبله، جهت گیری دارد.
این جهت گیری باعث شده شبستان اصلی مسجد به جای جبهه قبله، در سمت غرب مسجد بنشیند و محراب نه در میان طول بلکه در عرض آن قرار گیرد و جلوه خود را از دست بدهد
این مسجد دارای سه ورودی است، که اصلی ترین آن سر در اصلی و جلوخان در قسمت شمال غربی واقع شده است.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
معماری بنا
مسجد نصیر الملک شیراز
"در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون های سنگی، شبستان و دریاچه (حوض) و صحن، مانند مسجد مشیرالملک و بلکه اندکی بزرگ تر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که محاسن آن را افزایش داده و این مسجد در جوار خانه حاجی نصیرالملک در محله اسحاق بیگ است." کتاب فارسنامه ناصری
مرمت مسجد نصیرالملک، با رعایت اصول بین المللی به تولیت محمود قوام آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. میرزا آیت در سال 1348 مجددا مسجد را بازسازی کرد.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
توصیف اجمالی
مسجد نصیر الملک شیراز
.
مسجد دارای صحن وسیع در شمال و دو شبستان شرقی و غربی می باشد.
ورودی
سردر ورودی اصلی دارای فرورفتگی، و مشتکل از دو جرز(دیوار) است که هر جرز به سه قسمت تقسیم شده و در بالای آن یک تابلو با کاشی هفت رنگ قرار دارد. درب چوبی مسجد دارای قابی سنگی با تزیینات اسلیمی و سنگ یک پارچه بزرگ، که روی ان یک قوس پنج وهفت به کار رفته می باشد. در بالای آن نیز بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده ی شیرازی برای سازنده ی مسجد و به مناسبت سال اتمام آن نوشته شده است.
از ورودی اصلی مسجد وارد هشتی می شویم که با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی می رسد که به حیاط مسجد وصل می شود.
در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، راه طاق نما و اطراف آن، از سنگ گندمک است و در سقف طاق نیز مقرنس کاری به وسیله کاشی های هفت رنگ انجام شده است.
شبستان غربی
شبستان غربی پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن کار شده و زیباتر است. طاق این شبستان بر روی ستون های سنگی با طرح مارپیچ، در دو ردیف شش تایی( مجموعاً دوازده عدد به نیت دوازده امام) قرار گرفته است. این شبستان دارای هفت درگاه و هفت درِ چوبی با شیشه های رنگارنگ است که آن را به صحن مسجد مرتبط می کند. سنگ تراشی و تزئین این شبستان برگرفته از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان کاشی کاری های زیبایی دارد. کف آن با کاشی های فیروزه ای و سقف آن با نقش گلوبوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می شود.
شبستان غربی
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
توصیف اجمالی
مسجد نصیر الملک شیراز
.
شبستان شرقی
شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست، در حکم زمستانه است و هفت ستون بدون طرح و ساده در یک ردیف در وسط دارد. در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است، اما در این شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب(گاو چاه) گشوده می شود. همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان نیز موجود است. هر دو شبستان برخلاف معمول و به خاطر جهت گیری ساختمان نسبت به قبله، در امتداد محور قبله واقع شده اند. در دالان شمالی سنگ نوشته ای وجود دارد که شعر زیر بر روی آن حک شده است .
غرض نقشی است کز ما باز ماند که هستی را نمی بینم بقایی
مگر صاحـبدلی روزی به رحمت کند در حـق استادان دعایی
ایوان ها
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر است، دارای سه نیم طاق در سه طرف میباشد و از سمت چهارم به صحن راه دارد. این ایوان 8 متر ارتفاع دارد و با یک دیواره سنگی ۳۰ سانتی متری جلوی ورود مستقیم به ایوان از حیاط گرفته شده است. در دو سمت ایوان دو طاق نمای کوچک طراحی شده است که ورود به ایوان را میسر می سازد. این ایوان چهار غرفه دارد که در سمت چپ و راست و در طبقه دوم قرار گرفته اند و سقف میانی آن(سقف مروارید) با مقرنس کاری و کاسه سازیِ پنج کاسه مزین گشته است. برای مستحکم شدن این سازه در برابر زلزله، در میان دیوارهای ایوان، از چوب استفاده شده است.
ایوان جنوبی:
ایوان جنوبی این مسجد فقط برای رعایت اصول قرینه سازی که در زمان ساخت مسجد بسیار حاثز اهمیت بوده ساخته شده است. دو گلدسته در دو طرف ایوان آن از ایوان شمالی متفاوت می کند. این ایوان ارتفاعی کوتاه تر از ایوان شمالی دارد و در دو طرف خود دو طاق نمای کوچک دارد که هر کدام درهایی در ارتفاعی بالاتر از سطح زمین دارد. یک در به اتاق کوچکی باز می شود و در دوم به گلدسته ها راه دارد. ایوان جنوبی درست مثل ایوان شمالی، مزین به کاشی کاری های بسیار زیبا و دیدنی و مقرنس کاری های ممتاز است. سنگ ازاره ها در قسمت پایینی دیوارها با طرح های گل و اسلیمی حجاری شده است.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
توصیف اجمالی
مسجد نصیر الملک شیراز
طاق مروارید
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف، داخل و بیرون آن کاشیکاری رنگارنگ و مقرنس کار شده شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. و در دو طرف این طاق نما دو طاق کوچکتر نیز وجود دارد.
طاق مروارید
ایوان جنوبی
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
ساختار فضایی مسجد
مسجد نصیر الملک شیراز
در جلد دوم کتاب دایره المعارف بناهای اسلامی ایران که به مساجد اختصاص یافته است، شرح و تحلیلی درباره ی مسجد نصیرالملک به قرار زیر آمده است: ترتیب بخش های مختلف در این مسجد با نقشه ی مساجد اسلامی تفاوت محسوسی دارد. برخلاف معمول، در حجم کلی مسجد، جبهه ی قبله خالی مانده و بخش های اصلی مسجد در سه سوی دیگر صحن قرار گرفته اند. نمای جبهه ی قبله به صورت تک دیوار درآمده و ایوان قبله که ایوان اصلی مسجد محسوب می شود، کم عمق شده و پشت آن نیز خالی مانده است. حال آنکه ایوان شمالی عمیق است و شمایی از گنبدخانه را نیز در طرح خود دارد. به علاوه، این جهت گیری سبب شده که شبستان اصلی مسجد به جای جبهه ی قبله، در سمت غرب مسجد قرار گیرد و محراب، نه در میان طول، بلکه در عرض شبستان (که سه دهانه بیشتر نیست) قرار گرفته و به این ترتیب جلوه ی خود را از دست داده است.
در اینجا برای اینکه تغییر ایجاد شده بر ساختار فضایی مسجد را درک کنیم، مراجعه می کنیم به "اصول طراحی شبستان از منظر اسلام" که استخوان بندی فضایی خود را از ساختار صفوف نماز گرفته است. از پیامبراحادیث زیادی درباره صفوف نماز و ثواب نمازخواندن در صف اول، نقل شده و فضیلت صف اول سبب شده که با انتخاب شکل مستطیل در هندسه ی مسجد، ضلعی که در برابر دیوار قبله قرار گرفته، بیشترین طول ممکن را در اختیار صف اول نماز قرار دهدکه دو راه حل برای انتظام صفوف نمازگزاران وجود دارد: 1. طول صف ها کم و بر تعداد صفوف اضافه کنیم. 2. با طولانی کردن صفوف، تعداد آنها را کاهش دهیم.
که راه اول مناسبترین است. بعد از ساخت مسجد نصیرالملک شیراز ما می توانیم این اسلوب را در دیگر مسجد ها هم ببینیم. اگر نگاهی به نقشونگار ستونهای مسجد وکیل بیاندازیم، درمی یابیم که معمارش بنای مسجد نصیرالملک را به خوبی بررسی کرده. در مسجد وکیل نیز این ترجیح در سازماندهی فضایی را می توان دید. اما نظریه دیگری که برای این مسجد وجود دارد این است که این ساختار فضایی طولی در شبستان ها، تحت تاثیر ساختار طولی کلیساهای فرنگی باشد. اگر به پنجره های معروف و متمایز مسجد نگاه کنیم که تا پیش از این در هیچ مسجدی نبوده، همان ساختاری را می بینیم که در کلیساهای فرانسه و انگلستان دیده می شود. دو کشوری که در دوره ی قاجار بیشترین روابط تجاری و فرهنگی را در حوزه ی جنوب با تجار شیراز داشتند. حال این پرسش قابل طرح است که آیا طراحی معماری این بنا تحت تاثیر واردات بصری و غرب گرایی دوره ی قاجار قرار دارد؟ در ادامه به این سوال نیز خواهیم پرداخت.
ساختار نور و فضا و رابطه سازمان فضایی الف)کلیسای جامع واشنگتن و ب)مسجد نصیرالملک
الف)
ب)
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
تزئینات مسجد
مسجد نصیر الملک شیراز
عبدالمجید شریف زاده در کتاب دیوارنگاری در ایران درباره ی مسجد نصیرالملک چنین نوشته است:
در مقایسه ی میان این مسجد قاجاری و مساجد دوره ی صفویه و حتی زندیه شاهد تغییر عمده ای در نگرش تفکری و تاثیر شدیدتر غرب در آن هستیم. مساجد این دوره فاقد آن فضای روحانی است که دوران صفویه با استفاده از نقوش تجریدی و رنگ های آسمانی ایجاد کرده است. رنگ های زرد و قرمز و نارنجی، تندی بیشتری به کاشی های دوره ی قاجاری داده اند و نقوش گل بته ها و گلدان ها و خصوصاً منظره سازی هایی با استفاده از علم مناظر و مرایا به شیوه ای غلط متاثر از نقاشی های غربی، فضایی مادی ساخته و از آن فضای فکری و روحانی مساجد دوران صفویه خبری نیست و یا بسیار اندک است و شاهد دوری از تفکر معنوی هستیم.
بنا به روایتی از کاشی کار مسجد نصیرالملک چنین نقل شده است: «می خواهم در این مسجد آتشی به پا کنم.» گرچه چنین رویکردهای افراطی در استفاده از رنگ در دوره ی قاجار رواج داشته، اما بهرهگیری از این پالت رنگی با طیف رنگ هایی همچون قرمز و صورتی باز هم فرضیه ی تشابه با کلیساهای فرنگی را تشدید می کند.
شاید تا اینجا سخن متهم یا مفتخر ساختن طراح بنا به غربزدگی، مبتنی بر احتمال و تشابههای ساختاری بوده باشد. اما نکتهای که در این مسجد وجود دارد استفادهی بیپروا از از پرسپکتیو و تصویر کردن عمارتها مهری بر تایید تقلید از غرب در ساخت مسجد است، چرا که ما در نقوش و رنگ های به کار رفته در مساجد تا پیش از آن داشتیم که تلاش می شد تا نهایت آرامش و رهایی را با استفاده از رنگ ها در مخاطب ایجاد و حس معویت فضا را القا کند. در کنار آن از نقوش مادی گرایانه یا نقوشی که حواس مخاطب را از هرچه جز خدا و عبادت دور کند پرهیز می شد.
از طرف دیگر از نظر اقلیمی در هوای معتدل شیراز، داشتن دو شبستان به این نحو چندان مزیتی ندارد و نیز ساخت دو شبستان جنوبی و شمالی بسیار پسندهتر است تا دو شبستان تقریباً شرقی و غربی که با توجه به ساعت برگزاری نماز، عملاً فاقد مزیتهای نورگیری از محیط هستند.
مورد قابل اشاره دیگر پنجره ها هستند؛ چنانکه شما به قبله رو کنید، تنها جبهه ای تاریک خواهید یافت که چندان قابل شناسایی نیست و در هنگام نماز هم به جای توجه به روبه رو، مجذوب انوار دلربا و فریبایی می شوید که از سمت چپ می تابد. این پنجره های دلربا بهجز محورزدایی از قبله در شبستان، کارکرد فضایی دیگری ندارند.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
پاسخ به نیاز مخاطب
مسجد نصیر الملک شیراز
علی رغم تمام انتقادات و قانون شکنی های این مسجد در رنگ و طراحی نسبت به مساجد پیش از خود، با چشم پوشی از برخی نکات در آن از جمله نقاشی ساختمان های غربی در تزئینات و… اما این مسجد به خوبی ترکیبی از معماری غرب و مساجد ایرانی داشته، چرا که با ورود به این مسجد با دنیایی از رنگ و شور و نشاط مواجه می شویم، و این شور و نشاط به آدمی انرژی مضاعفی می دهد و مسجد را پویاتر می کند؛ مخاطب اثر آن را پذیرفته و در نظر مخاطب عام این اثر یکی از زیباترین و دل انگیز ترین مساجد ایران است.
پشت کردن مسجد به قبله
امروزه علت این پشت کردن ساختمان مسجد نصیرالملک به قبله روشن نیست. شاید عوارض و مشخصات زمین و یا وجود امامزاده در قسمت شمالی آن و یا علل دیگری که از آن بی اطلاعیم، طراح مسجد را به این تصمیم گیری واداشته است. اما از آن جایی که در طراحی همه مساجد، زاویه قبله و تشخیص آن، یکی از مهم ترین مسائل است معمار مسجد نصیرالملک به خاطر پشت به قبله بودن این مسجد با مشکلات زیادی مواجه شده و برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به جبهه قبله، تمهیدات جالب و متعددی اندیشیده است. اول آن که با ارتفاع نماهای چهار طرف صحن، یا به عبارت دیگر با حجم منفی حیاط به گونه ای بازی کرده که ایوان به سمت قبله به صورت یک حجم متشخص جلوه نموده و محور قبله نیز تعیین شده است. به این صورت که با کم ارتفاع ساختن نماهای دو سوی شرقی و غربی و نیز نمای سمت قبله، زمینه را برای مرتفع نمودن و در نتیجه نمایش بیشتر ایوان قبلی مهیا کرده است.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
مرمت
مسجد نصیر الملک شیراز
کف شبستان از ابتدا از آجر با ابعاد حدود ۳0 × ۳۰ زاویه دار کار شده بود، اما در تعمیراتی که حدود هفتاد سال قبل در مسجد انجام شد روی آنها از کاشی فیروزه ای ۲۰ × ۲۰ برای فرش کردن کف استفاده شد و همین کار باعث کوتاه شدن حدود ۱۰سانتی متر ارتفاع شبستان و پوشیده شدن بخشی از گلدان های ستون ها در زیر کاشی ها شد.
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
فضای درون
مسجد نصیر الملک شیراز
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
فضای درون/گاو چاه
مسجد نصیر الملک شیراز
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
مدارک- نما، پلان، مقطع
مسجد نصیر الملک شیراز
پلان همکف
پلان بام
نما ایوان شمالی
نما ایوان جنوبی
مقطع طولی
معماران: رضادانشمیر و کاترین اسپیردنف
تاریخ افتتاح: ۲۰۱۸
مساحت پروژه: 22000 مترمربع
کاربری: مذهبی
پلان مجموعه و بخش های آن
مسجد نصیر الملک شیراز
ایوان شمالی
ایوان جنوبی
ورودی سوم
شبستان شرقی
امامزاده
ورودی دوم
شبستان غربی
سر در اصلی و جلوخان
شبستان شرقی
شبستان غربی
ایوان جنوبی
حوض آب
گاو چاه
حجره(مدرس)
سر در اصلی و جلوخان
منابع: شیرازی، فرصت الدوله. آثار العجم (جلد 2). به کوشش علی دهباشی، انتشارات یساولی، 1362. شریف زاده، عبدالمجید. دیوارنگاری در ایران (زند و قاجار). انتشارات موسسه ی صندوق تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381. بروجردی، محمدحسین. جامع احادیث شیعه (جلد 6). ترجمه ی محمدحسین مهوری و احمدرضا حسینی، تهران: انتسارات فرهنگ سبز، 1390. پیرنیا، محمدکریم. سبک شناسی معماری اسلامی. تهران: نشر معمار، 1380. هیلن براند، رابرت. معماری اسلامی. ترجمه ی باقر آیت الله زاده ی شیرازی، تهران: نشر روزنه، 1387 دایرهالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره ی اسلامی (جلد 2). مجموعه ی مولفین، نشر حوزه هنری، 1376. مجلسی، محمدباقر(1388) بحارالانوار، ج88، دارالکتب اسلامیه، تهران قرائتی، تقی. قرائتی، اصغر. نیاسری، عرشی. «راهنمای طراحی مساجد»، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد (جلد 1)، اصفهان: دانشگاه- نر، 1378. علی آبادی، محمد. تجسم معمارانهی وحدت الگوهای رفتاری شریعت در کثرت و گوناگونی فرم ها. مجموعه مقالات دومین همایش معماری مسجد (جلد 2)، تهران: دانشگاه هنر، 1380. ترسلی، محمد. نکاتی درباره ی معماری مساجد از دیدگاه آیات و روایات. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد (جلد 2)، اصفهان: دانشگاه هنر، 1378.
اکبرزاده، محمد. سیمای التقاط در مسجد نصیرالملک شیراز معماری از محمد حسن معمار شیراز، 1305-1293
اکبرزاده، محمد. فصلنامه هنر و معماری شماره 31، 1399. اکبرزاده، محمد. پیراوی ونک، مرضیه. مظفر، فرهنگ. نقد معماری مسجد نصیر الملک شیراز بر اساس نصوص دینی، 1398.
زندی، مریم. معماران ایران، 1386.
سازمان میراث فرهنگی شیراز و مرمت و بازسازی
www.www.sazecad.com
https://aoapedia.ir