تحلیل باغ ارم شیراز
موقعیت
در شمال غربی شهر شیراز،باغ زیبایی وجود دارد نامش باغ ارم است که در فاصله کمی از کوه های شمالی شیراز (باباکوهی) قرار گرفته و در سمت جنوب آن رودخانه خشک شیراز دیده می شود که از شرق به غرب امتداد دارد.
تاریخچه باغ ارم
با وجود مطالعات و بررسی های فراوان، هنوز هم از تاریخ ساخت و بنیان گذار اولیه باغ ارم شیراز، اطلاعاتی در دست نیست؛ اما وجود نام این باغ در سفرنامه های مربوط به قرن دهم و یازدهم هجری حکایت از وجود آن در زمان های مذکور دارد. نشانه های دیگری نیز وجود این باغ را در دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان تایید می کنند؛ با توجه به حاکم بودن سیستم فئودالی بر جامعه آن زمان، به احتمال زیاد، صاحبان و بانیان ایجاد این باغ ارزشمند، حاکمان وقت بوده اند. در این میان این احتمال مطرح است که اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی، حکومت فارس را بر عهده داشته، دستور احداث این باغ را داده است.
بعد از اتابک تا به قدرت رسیدن شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالا باغ را در اختیار داشته، اطلاعاتی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست. این شاه در سال 720 شمسی بر تخت نشست و در سال 734 شمسی کشته شد.
احتمالا، آل مظفر پس از انقراض سلسله آل اینجو مالکیت باغ را در دست گرفته و برخی شواهد نشان می دهند در عهد شاه منصور، آخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان به قتل رسید، باغ در نهایت شکوه و زیبایی بوده است.
آن گونه که از نوشته های جهانگردان بر می آید، این باغ از زمان صفویه به بعد آباد و باشکوه بوده و منابع تاریخی از سازندگی و بهسازی آن در زمان زندیه و توسط کریم خان زند سخن می گویند.
از اواخر دوره زندیه به مدت بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی قرار داشت. خاندانی به نام جانی خانِ قشقایی از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی می کردند و ارم را به عنوان مقر فرمانروایی خود در شهر شیراز برگزیده بودند. جانی خان، نخستین ایلخان این خاندان، و پسرش محمد قلی خان، عمارتی را در این باغ بنا نهادند و در نهایت شکوه ساخت آن را به پایان رساندند. در اوایل دوره قاجاریه، مالکین سابق باغ ارم که بعضی از سران ایل قشقایی بودند در گوشه ای از این باغ به خاک سپرده شدند اما تا به امروز اثری از قبور آنها به دست نیامده است.
شواهد نشان می دهند که ساختمان عمارت این باغ تا دوره ناصرالدین شاه قاجار پابرجا بوده اما حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری کرده و احتمالا با حفظ اساس ساختمان، عمارت فعلی موجود در باغ را بنا نهاده است. پس از درگذشت وی در حدود سال 1272 هجری شمسی، تزئینات بنا و بعضی قسمت های نیمه کاره توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تکمیل می شود.
پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک، باغ به فرزند وی می رسد و سپس به یکی از سران ایل قشقایی فروخته می شود. پس از چند سال، همسر آخرین شاه ایران، آن را خریداری کرد و برای مدت ها به عنوان کاخ پذیرایی در اختیار دانشگاه شیراز قرار گرفت. برخی نیز بر این باورند که این باغ توسط این حکومت مصادره شده است. به هر حال در این زمان، کم کم ساختمان باغ به علت عوامل طبیعی به صورت مخروبه درآمد و دیوارهای باغ نیز در معرض تخریب قرار گرفت. در سال های 1350 – 1345 خورشیدی، باغ ارم با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه و بودجه و زیر نظر مسئولان وقت دانشگاه، تعمیر و مرمت شد.
به جای دیوار باغ، یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث کردند و تزیینات قسمت های مختلف آن تحت مرمت قرار گرفت. علاوه بر این تعمیرات، زمین وسیعی در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه تایی به آن افزوده شد. آینه کاری و نقاشی های جالب رنگ و روغن سقف اتاق ها و ایوان ها نیز مورد مرمت قرار گرفتند و محوطه باغ که به صورت مخروبه ای درآمده بود، با بازسازی، طرح اصلی خود را بازیافت. کاشی کاری نمای جرزها نیز که فرو ریخته بود دوباره با حفظ سبک اولیه در محل مورد نظر نصب شد.
حدود 30 سال پیش، قسمت هایی در سمت غربی باغ از جمله اراضی دهی مشهور به کوشک به مساحت باغ افزوده و مساحت کل آن نزدیک 110380 متر مربع شد.
در حال حاضر دانشگاه شیراز، باغ و دانشکده کشاورزی، باغ گیاه شناسی آن را در اختیار دارند و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق است.
تزیینات
عمارت وسط باغ از نظر معماری، نقاشی، کاشیکاری وگچ بری ازشاهکارهای معماری قاجاریه است. این عمارت سه طبقه، دارای تزیینات فراوان است. ستونهای آن از تخت جمشید الهام گرفته شده اند. در سردر بنا دونیم دایره دردوطرف ویک تابلو بزرگ دروسط قرارگرفته که به طور کل از سه هلال تشکیل شده اند. این تابلو تصاویری از شاهنامه فردوسی ونبرد شاهان قاجاررا نشان میدهد. عمارت باغ مذکور از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار بشمار میرود و بوسیله مرحوم نصیرالملک ساختمان فعلی بنا شده است . در این مورد چند کتیبه سنگی در نقاط مختلف باغ از نصیرالملک باقی مانده است . اولین کتیبه سنگ مرمراست که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده و با خط نستعلیق چنین خوانده می شود : از وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد
علاوه بر کتیبه فوق شش کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان به صورت ازاره دیده می شود که همه آنها با خط نستعلیق نقر و در آخر آنها تاریخ های مختلفی به چشم می خورد و نام نصیرالملک در آنها ذکر شده است. اشعار کتیبه دوم مربوط به شوریده شیرازی شاعرمعروف دوره قاجاریه می باشد . در یکی از کتیبه ها نیز به مظفرالدین شاه قاجار اشاره شده است.
کاشی کاری پیشانی ایوان مرکزی و اطراف آن از جالبترین کاشی کاری های دوره قاجاریه محسوب می شود که نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه دیده نمی شود . چه در ساختمان دیوانخانه قوام الملکی یا اندرون زینت الملکی و یا سایر بناهای دوره قاجاریه نظیر کتیبه کاشی کاری پیشانی ایوان ساختمان باغ ارم دیده نمی شود و به همین جهت آنرا باید از نمونه های منحصربه فرد دانست. از مرحوم نصیرالملک بناهای ارزنده ای در فارس باقی مانده ازجمله آنها مسجد نصیرالملک، خانه نصیرالملک و باغ ارم می باشد . ساختمان قدیمی آن از بناهای بسیار جالب و بی نظیر دوره قاجاریه محسوب می شود. از جمله قسمتهای بسیار جالب این بنای با ارزش سردابه ای است که در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد و آب جاری از وسط آن می گذرد و به همین جهت سردابه مذکور از نظر زندگی در تابستان محل بسیار مناسبی بوده است.
ویژگی پنجره ها
یکی از قسمت های بسیار جالب این بنا پنجره های آهنی است که در طبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ دو ستونی در مدخل سردابه قراردارد و از نمونه های جالب پنجره های آهنی در دوره قاجاریه محسوب میشود . قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه گردید و به همین جهت با گذشت سال ها سالم باقی مانده و هیئت اصلی خود را حفظ نموده اند.
بررسی فضای داخلی
عمارت اصلی باغ ارم طبق معماری دوره صفویه تا قاجاریه بنا شده است. این ساختمان دارای سه طبقه است که طبقه زیرین دارای حوض خانه ای برای استراحت در روزهای گرم تابستان است که در آن آب نمای زیبایی است و طاق آن با کاشی های هفت رنگ مزین شده است. جوی آبی نیز از وسط آن می گذرد و سپس به آب نمای بزرگ جلوی عمارت می ریزد.
طبقه دوم دارای ایوانی دوستونی با سقف مسطح است که در پشت آن تالاری قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، 4 اتاق در دو طرف راهرو و دو ایوان کوچک و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز این دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد.
طبقه سوم، دارای یک تالار بزرگ مانند تالار طبقه دوم است که پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود. در دو طرف آن نیز دو راهرو وجود دارد. دو ایوان کوچک نیز در هر طرف ایوان بزرگ همانند طبقه سوم قرار دارد.
قسمت جلویی ستون های این دو طبقه با کاشی های هفت رنگ مزین به مجالسی از سواران، زنان و گل ها شده است.
امکانات
پوشیدن لباس های سنتی: این باغ با فضای تاریخی خود، کاری می کند که هوس سفر به گذشته و همرنگ شدن با مردمان آن زمان به سرتان بزند و دل تان بخواهد غرق در فرهنگ زیبای این دیار شوید. در این باغ شما می توانید با پرداخت هزینه ای جداگانه، پوشیدن لباس های سنتی و قدیمی را نیز تجربه کنید و تصاویری به یادماندنی را به ثبت برسانید.
فروشگاه محصولات فرهنگی: در باغ ارم غرفه ای برای فروش محصولات مختلف از جمله محصولات فرهنگی، صنایع دستی و سوغات و … وجود دارد که می تواند تجربه ای تازه از خرید را برای تان رقم بزند.
تزیینات نما
در هلالی میدان که بزرگترین هلالی است، نقش ناصرالدین شاه، سوار بر اسب سفیدی دیده می شود که نیم تاجی نیز در جلو کلاه خویش دارد. در اطراف آن، سه نقش دیگر که برگرفته از داستان های فردوسی و نظامی است، دیده می شود. در دو طرف این مجلس، دو مجلس کوچک وجود دارد که در وسط یکی از آنها نقش داریوش هخامنشی برگرفته از نقوش تخت جمشید وجود دارد. دو مجلس دیگر که در اطراف این مجلس است، تصویر شکار آهویی توسط پلنگی را بر روی کاشی هایی با طرح اسلیمی نشان می دهد.
در ضلع شمالی عمارت و چسبیده به آن هشت باب اتاق قرار دارد که در حال حاضر مورد استفاده جهت امور اداری باغ گیاهشناسی ارم است. در پشت ساختمان اصلی، ساختمان و محوطه اندرون قرار دارد. در جلو این عمارت، حوض وسیعی قرار گرفته که با کاشی آبی رنگ کاشی کاری شده است
ویژگی ازاره
ازاره های جلوی عمارت اصلی از سنگ گندمک یکپارچه است که بیش از دو متر بلندی دارد. تعداد آنها 8 تاست که بر روی 6 تای آنها کتیبه هایی از اشعار حافظ، سعدی و شوریده به خط نستعلیق میرزا علینقی شریف شیرازی نوشته شده است. در تخته سنگ آهکی نیز نقشی وجود دارد و در وسط آنها پنجره آهنی قرار گرفته. این نقوش که تقلیدی از نقوش تخت جمشید است، تصویر مردی نیزه به دست با لباس و کلاه یک مرد عشایری را نشان می دهد.
https://www.karnaval.ir/things-to-do/eram-garden-shiraz
https://blog.parvazak.com/tourism/eram-garden-shiraz/
https://fa.tripyar.com/iran/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3/%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2/%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A7%D8%A8%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2.html
نشریه اینترنتی
https://www.findatour.co/blog/Photography/%D8%B9%DA%A9%D8%B3-%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2