تاریخچه شهر قزوین:
قدمت سابقه ی تاریخی منطقه قزوین برابر اسناد و مدارک ناچیزی که به جا مانده است به دوران حکومت مادها در این سرزمین به دوران پیش از میلاد می رسد. در آن زمان ناحیه کوهستانی جنوب و جنوب غربی قزوین جزء قلمرو مادها محسوب می گشته که دائم مورد تاخت و تاز اقوام و قبایل مختلف از جمله دیالمه بوده است.
برابر حفاری هایی که در تپه خسگز آباد در بخش بوئین زهرا قزوین بعمل آمده است آثار و اشیاء به دست آمده نشانگر قدمت تاریخی این منطقه تا هزاره چهارم وپنجم قبل از میلاد است. اما بنای اصلی شهر قزوین را به شاهپور ذوالاکتاف ساسانی نسبت می دهند. گویند زمانی که شاپور از روم می گریزدبه ایران آمده سرگردان می شود که پس از مدتی به محل کنونی شهر قزوین می رسد. جمعی از عامرا و سپاهیان وی که قبلاً گرخته و در کوه ها متواری بودند به او پیوسته و به جنگ خقیصر روم میروند که وی را شکست می دهند. به سبس این پیروزی شاپور سرزمین قزوین را بر خود مبارک دانسته و دستور داد در آن شهری بسازند اما علت اصلی ساختن قزوین را می توان همانا تاخت وتاز و لشکر کشی دیالمه که در کوه های مجاور قزوین ساکن بودند دانست. در نتیجه ایجاد دژ و استحکامات جهت اسکان سپاهیان می تواند یکی از مقاصد اولیه بنای شهر قزوین باشد پس همینکه دژ ساخته شد و سپاهی ادر آنجا استقرار یافت این عده جهت رفع حوایج ضروری به کسبه پیشه ور و اهل فن نیازمند بودند تدریچاً از اطراف مردم بدان سو روی آورده و در پیرامون دژ خانه و دکاتین ساخته و ساکن شدند و چون جمعیت آنجا افزایش یافت آنگاه بطرح شهر و ساختن حصار مبادرت گردید و این برابرر سال 310 میلادی بوده است.اما احمد ابن عبداله برقی در کتاب " البنیان" روایت کرده است؛ بانیشهر قزوین شاپور اول ساسانی بوده که بسال 242 میلادی این شهر را بنام ده است.
بعدها طبق روایت حمد اله مستوفی در تاریخ گزیده چون نوید اسلام با قطار و آفاق جهان برسید و مردم قزوین به شرف اسلام مشرف شدند. ولید بن عقبه که والی عراق بود،سعید بن العاص الا موی را به این جا فرستاد و آن حصار را شهری ساخت و تمام مردم را در آنجا ساکن گردانید. چون دولت خلافت به هادی موسی بن مهدی عباسی رسید او شهرستان دیگر در جنب آن بساخت و مدینه موسی نام کرد آن شهرستان اکنون داخل محله دزج و جوشق است و آن توچه را شهرستانت خوانند.
مبارک ترکی غلام خلیفه نیز در آن زمان شهرستانی دیگر در آن حدود بساخت و کسان خود را در آن نشاند و بنام خود منسوب کرد و آن شهرستان اکنون باغی است داخل محله دستجرد و دزج و مبارک آباد خوانند.
چون نوبت خلافت به هرون الرشید رسید،بنیاد بارو نهاد چنانکه در سه شهرستان و زمیتن داخل محلاتد که اکنون است، داخل آن بود اما بارو به سبب وفات هارون متوقف ماند و بعد ها عبه دست شخصی بنام موسی از طرف معتنه کامل شد.
حکیم ناصر خسرو علوی قبادیانی در سفرنامه خود شهر قزوین را اینچنین توضیح میدهد: محرم 438 هجری به قزوین رسیدیم باغستان بسیار داشت بی دیوار و خار هیچ مانعی از دخول در باغات نبود و قزوین را شهری نیکو دیدم یاروی حصین و کنگره به آن نهاده و بازار های خوب مگر آنکه آب بروی اندک بود و منحصر به قاریزها ر زیر زمین و رئیس آن شهر مردی علوی بود و در همه صنعات که در آن شهر بود کفشگر بیشتر بود از اواخر قرن پنجم هجری تا زمان حمله هلا کو به قلعه اسماعیلیه سرزمین قزوین تحت تاثیر حوادث مربوط به نهضت حسن صباح و جانشینان او قرار داشته وشاهد نبردها و جنگ های طولانی میان سپاه حکومت مرکزی و اسماعلیان بوده است. در زمان صفویه با بر گزیده شدن قزوین به عنوان پایتخت، اعتبار بیشتری می یابد و آثار و بناهای تاریخی بسیار بنا می گردد.همچنین تامین احتیاجات کشاورزی و دامی مورد نیاز ساکنان پایتخت و نیروی نظامی مستقر در پادگان های آن سبب رونق فراوان کشاورزی و دامپروری میشود.
در دوره قاجاریه تهران به عنوان پایتخت انتخاب و قزوین بعلت واقع بودن در مسیر جاده تهران به اروپا و روسیه اهمیت قابل ملاحظه ای میابد .
ایوان شمالی:
بنای ایوان شمالی را با توجه به شکل قوس مقابل آن و نحوه آجر کاری و تزئینات مربوط به بند کشی میان آجرهایش باید از آثار دوره سلجوقی و قرن ششم و احتمالاً چند سالی پس از بنای مقصوره عظیم خمار تاش، واقع در ضلع جنوبی دانست.
ایوان شمالی با طول قابل ملاحظه خود و 4/12 متر عرض دهانه، در هنگام تابستان محل مناسبی برای نماز گزاران است. نقشه ایوان بصورت 9 ضلعی است که جلو چهار ضلعی و در پشت عرض کمتری یافته و به صورت یک پنچ ضلعی نمودار می باشد. در دیوار شمالی و عقب ایوان، قوس ایجاد گشته که بکمک قوس مقابل ایوان، پوشش سقف را امکان پذیر ساخته است. بروی سه ضلع مقابل و دیوارهای شرقی و غربی،غرفه های تزئینی ایجاد شده است. بر روی سقف ایوان نیز تزئیناتی به صورت قلابندی جلوه گر می باشد.کلیه قسمتهای داخلی ایوان جز دیوارهای دو طرف آن با گچ سفید شده است. ولی دیوار های مزبور به عرض 45/3 متر و تا محل شروع قوس به صورت نخستین خود دارای نمای آجری است. این قسمت با توجه به بند کشی های میان آجرها که بصورت نقش و نگار و نوشته های خط بنایی خود نمایی میکند، معرف شیوه معماری و نماسازی دوره سلجوقی است.وجود حاشیه های آجری واقع در میان چهار بانه تزئینی کاشی کاری جرزهای دوطرف که آنها نیز دارای بند کشی های جالب با نقشهای متنوع می باشند. نشان دهنده آن است که تمامی بنای ایوان مقابل و جرز هلای جانبی آن از آثار دوره سلجوقی است و تنها تزئینات کاشی کاری لچکی های ایوان و جرزهای دو طرف مربوط به دوره های بعد می باشد. گذشته از دیوارهای داخلی ایوان و حاشیه های آجری نما تمامی جرزها،تمامی دوره زیر قوس که دارای عرض و در حدود 20/1 متر است و همچنین دوره خارجی نمای قوس به شیوه عهد سلجوقی آجر کاری و بند کشی گشته است. از نظر ساختمانی باید گفت که مناره ها همزمان با بنای جرزها ی طرفین قوسایوان که نقش پشتیبان را دارد ساخته شده اند و با توجه به نوشته های تاریخی مجموعه بنای ایوان می تواند مربوط به اقدامات زمان امیر الب در تاریخ 548 هجری باشد که نسبت به توسعه و تکمیل جامع کبیر اقدام کرده است.اینکه برخی مناره ها را به دوره قاجار نسبت میدهند. بیشتر مربوط به تعمیرات و تزئیناتی است که در آن عهد صورت پذیرفته است. در حلیکه امکان بنای منارها از کف و قرار دادن آنها در ضخامت جرزهای دو طرف مربوط به زمان بنای خود ایوان است.چنانکه با طرحی که از روی کتاب دیولافو کشیده شده نشان میدهد که مناره های کنونی وجود داشته ولی خود مناره ها و تزئینات کاشی مربوط به دوره صفویه و شاه عباس دوم بوده لطمه زیاد دیده اند.
تزئینات بدنه مناره:
در حال حاضر تزئینات بدنه مناره ها که در داخل جرز قرار گرفته اند و سومین نوار تزئینی جرزها را تشکیل می دهند به کمک آجر های العاب دار بطول 15 و ضخامت 5/4 سانتیمتر انجام شده است.به عبارت دیگرروی نره آجر ها لعاب داده شده و تزئین گردیده است. رنگ های اصلی عبارتنداز:
فیروزه ای- لاجوردی- حنایی-زرد-سیاه و سفید.
نقش ها نیز بصورت مدلها و ترنجهایی است که در داخل آنها گلهایی برنگ صورتی بروی بروی بالا منارها به شیوه ای شبیه مقرنس قطار بندی شده و سپس گلدسته بروی آن بنا گردیده است.
گلدسته ها هر یک دارای هشت ستون چوبی است که پوشش را بر روی خود حمل می سازند در قسمت پایین گلدسته در آنجا که موذن می ایستد دورتادور نرده چوبی مشبک کار گزارده اند که جلوه خاصی به گلدسته ها بخشیده است. نوار تزئینی چهارم با دو حاشیه ی آجری که دارای تزئینات بند کشی عهد سلجوقی است از بدنه مناره و از پنجمین و آخرین نوار جدا گشته است. عرض این قسمت برابر دومین نوار است و نظیر آن به شیوه معرق تزئین شده است.
نمای دو جانب ایوان شمالی و شبستان های پشت آن:
در هر طرف ایوان پنج طاق نما قرار دارد که برابر هر یک صفه یا ایوانی واقع است که عرض آنها بین 15/4و 65/4 متر تغییر می کند. عمق هر صفحه و یا عرض ایوانه 20/2 متر و ارتفاعشان از کف صحن 75 سانتی متر است و دارای تزاره های سنگی می باشد. نما سازی و تزئینات سقف و لکچی طاقنماها و جرزهای میان آنها به شیوه معلقی و به گونه ای مناسب انجام شده است. در پشت طاقنماهای وااقع در سمت راست یا شرق ایوان دالانی استکه در سمت چپآن راه پله بام و مناره ها و در سمت راست آن در های ورودی شبستان سمت چپ قرار دارد.شبستان مزبور دارای طرح مستطیل شکلی است که در وسط آن نه ستون آجری چهار گوش قرار دارد و آنرا در طول و عرض به چهار دهانه یا فرش اند تقسیم کرده است. سقف شبستان با کمک قوسهایی که بر روی ستونهای میانی و جرزهای جانبی زده شده بنا گشته است. طاقنماهای چهار گانه نمای بنا در برابر دهانه هاییعرضی شبستان راه می یابند درهای اصلی بصورت ارسی بودهاند که در تعمیرات اخیر آنها را تعویض کرده اند.
شبستان سمت چپ از لحاظ نمای خارجی قرینه ی شبستان سمت راست است ولی در داخل فرق دارد. طول آن بیشتر در نتیجه دهانه طاقنماها حدود یک متر و نیم عریض تر میباشد راه ورودی این شبستان د ر گذشته از طاقنماها ی چهار گانه، در داخل هشتی قرار دارد که پشت آخرین طاقنمای سمت چپ و رد گوشه ی شمال غربی واقع است.
لچیک های قوس بزرگ در ایوان شمالی بوسیله ی کاشی معرق، زمینه لاجوردی با نقش لاجوردی اسلیمی های سفید و شاخ و برگ فیروزه ای و گلهای قهوه ای رنگ تزئین شده است. روی جرز های دو جانب ایوان هر طرف بوسیله چهار باند یاحاشیه عمودی قرینه یکدیگر از بالا تا پایین بوسیله کاشیهای زیبا تزیین گردیده و جلوه خاصی به نمای آن بخشیده است.
حاشیه اول: که با فاصله کمی در کنار قوس ایوان قرار گرفته به کمک کاشی های هفت رنگ با زمینه مغز پسته ای و گلهای قهوه ای زینت شده است.نوار تزئینی دوم: با کاشی معرق زمینه لاجورذی و طرح های اسلیمی سفید رنگ و شاخ و برگهای فیروزه ای و گلهای قهوه ای زینت یافته است.نوار تزئینی سوم که عرض آن از همه بیشتر است عبارت است از قسمتی از بدنه مناره که در داخل جرز ها جاسازی شده و از کف بنا گشته، وسومین نوار تزئینی نمای جرزها را تشکیل میدهد به کمک آجر لعابداری بطول 15 و ضخامت 5/4 سانتیمتر انجام شده است. به عبارت دیگر روی نره آجرها لعاب داده شده تزئین گردیده است. رنگ های اصلی عبارتند از: فیروزه ای- لاجوردی- حنایی- زرد- سیاه و سفید
نقش ها نیز بصورت مدلها و ترنجهایی است که در داخل آنها گل و برگ طرح ریزی شده است. نوار تزئینی چهارم با دو حاشیه آجری که دارای تزئینات بند کشی عهد سلجوقی است از بدنه مناره و از پنجمین و آخرین نوار جدا گشته.عرض این قسمت برابر دومین نوار است و نظیر آن به شیوه معرق تزئین شده است با این تفاوت که در اطراف آن یک نوار باریک فیروزه ای رنگ قرار دارد و سراسر آن به پنج قسمت تقسیم شده است. بروی اولین قطعه پایین ترین دو کلمه (یا قیوم و یا عظیم) نوشته شده در بالای آن چهر گوشه ای وجود دارد و سپس سومین قسمت بر روی آن قرار گرفته در گوشه ی دیگر بر روی زمینه فیروزه ای با رنگ طلایی نوشته شده "باله و الیوم الاخر". پنجمین و آخرین نوارهای نظیر نوار اول با کاشی هفت رنگ زینت یافته و دو جا در چهار گوشه کلمات "یا ودود" "یا رحیم" و "یا رئوف" نوشته شده است. چنانکه بیان شد بین هر یک از نوار های تزئین پنجگانه حد فاصلی آجری با بند کشی های تزئینی عهد سلجوقی قرار دارد.
آجر:
استفاده از آجر به نمای کلی هر بنایی کیفیت ویژه ای می بخشد به گوشه های تیز و شکلهای قالبی امکان نمی دهد قادر به ایجاد احساس سنگینی، تداوم و سختی نیست که در بنای سنگی هویدا نیست. در عوض برای طولهای ساده تر و حجم ملایمتر و تداوم مناسب است. که در عین حال امکانات یکسانی برای یک بنای تاریخی پدید می آورد، که در وهله اول مساله ای مربوط به شکل و اندازه است. در قلعه بیست، در یک طاقنمای غزنوی مربوط بهسده نهم نوعی آجر چینی تراز را می بینیم. در اینجا طرحهای هندسی برای جبران یکنواختی رجهای همشکل آجر ها است. به این ترتیب سطح تراز خوشایند و جالبی ایجاد شده است.
کار با آجر از زمان سلجوقی از هر دو جهت زیبایی و ساختاری به حد کمال رسید. چندانکه شاید تا به آن هنگام همتایی نداشت در اوایل سده یازدهم، علاوه بر اقسام راسته چینی،آجر در اندازه هایی مختلف و رجها و شیشه ها به صورت های مختلف و رجها و بندکشیها تازه ای ابداع شد. بند کشی به صورتهای مختلف انجام می گرفت: یک خط عمیقی میان کله ی آجرها سایه ا عمودی ایجاد میکرد که با خط نازک افقی میان لبه ی خارجی آجرها تضادی چشمگیر داشت. این ترکیب خطوط عمودی و افقی اقسام شکلها و نقشها را میسر می ساخت. نقشهای مقدماتی عبارت است از مربع، مثلث، دایره، کنگر، چلیپا، مهریانه(صلیب شکسته) دندان موشی، گل بوته دار، مشبک، راه راه- یک معرق کاری واقعی با آجر. برخی از اقسام نوار کشی پیش ساخته و کار گذاشته شده است. مهمتر از کارکرد تزئینی آجر استفاده از آجر واقعا در خور توجه است برای نمایش جهت منارها.
ایوان جنوبی مقابل شبستان گنبد دار خمار تاش:
در برابرشبستان گنبد دار یا مقصوره خمار تاش که جالب ترین اثر مسجد جامع قزوین به شمار می رود ایوان عظیم و با شکوهی قرار دارد که از آثار دوره صفویه و زمان عباس دوم بشمار میرود.
ایوان مزبور دارای طرح پنج ضلعی است که ازاره های آن به ارتفاع 45/1 متر از سنگ خارا ساخته شده است، عرض دهانه آن 35/14 متر و عمق ایوان آن 05/14 متر است. نمای داخل ایوان بگونه ای بنای دوطبقه ای با پوشش نیم گنبدی رفیع به نظر میرسد.
قسمت بالای ایوان به شکل نیم گنبدی است که قوس آن جناقی می باشد و پایه آن بر برآمدگی گنبد مقصوره متصل و قفل و بست شده است. نیم گنبدمزبور نیز نظیر گنبد مقصوره به گونه ای دو پوشه ساخته شده است. پوشش زیرین به مدد یک رشته کلاف بندی چوبی و شمعکهای آجری و جدول بندی بهم متصل شده است.
پوشش زیرین ایوان که سقف یزدی بندی شده ایوان را تشکیل میدهدبا دو قوس به پیشانی بنا منقض شده است. پوشش خارجی سقف ایوان در قسمت پایین سه دهانه واقع است که راه ارتباط و ورودی شبستان گنبد دار به شمار می رود. با توجه به اینکه نقشه ایوان پنج ضلعی است و در گوشه های جنوب غربی و جنوب شرقی از حالت قائم خارج گردیده، معمار با هنرمندی خاص ورودی های واقع در دو جانب و رودی بزرگ میانی را در داخل طاقهای داخلی طرفین آن جاسازی کرده، و به نحوی که هر سه ورودی ها در یک امتداد هستند ودر بالای دهانه میانی بالکنی با قوس تیزه دار واقع است تمام داخل شبستان و ایوان هر دو سه نرده کوتاه چوبی مشبک در برابر آن قرار دارد. در دو جانب بالکن مزبور و در بالای ورودی های جانبی نیز در غرفه قرار دارد که سقف آنها دارای کاربندی جالب است.راه وارد شدن به غرفه ها و طبقه بالا بصورت راه پله ای که در داخل جرز سمت چپ ورودی آن در دیوار سمت راست است و ورودی سمت چپ واقع است تعبیه شده ولی در حال حاضر آنرا مسدود ساخته اند.
مقصوره خمار تاش:
جالب ترین و ارزشمند ترین اثری که در مسجد جامع می توان از آن یاد کرد شبستان گنبد دار جنوبی آن است که در پشت ایوان عظیم دوره صفوی واقع است. اهمیت این اثر به دلیل ارزش کار معماری و نحوه استوار ساختن گنبد و پوشش آن است و هم بدلیل تزئیات کم نظیری است که در داخل آن بکار رفته است.
شبستان:
در پشت دیوار غربی شبستان گنبددار خمارتاش،شبستانی قرار دارد که با دری از داخل مقصوره به آن راه می یابد شبستان مزبور که تقریباً تمامی طول پشت نمای سمت غرب مقصوره را در بر گرفته است دارای ده ستون آجری چهار گوش می باشد که گوشه هایش پنج گردیده و به کمک جرزهای واقع در دیواره های چهار جانب قوس های بلند نگهدارنده سقف را حمل می سازند. سقف این شبستان از شبستانهای جانب شمالی صحن بسیار بلندتر می باشد. در وسط شبستان مزبور و پشت به دیوار جنوبی آن محوطه پنج ضلعی پشت بسته ای با سقف هلالی که محرابی درمیان آن قرار دارد بوجود آمده است. این شبستان در مجموع دارای چهار دهانه است (طول و عرض) بنای این شبستان مزبور بسال 1313-1312 هجری قمری است که به دستور و هزینه میرزا علی اصغر خان اتابک در زمان حکمرانی سعد السلطنه ساخته شد و بنام طاق آقا میر عبدالصمد معروف است.
منبر مقصوره خمارتاش:
یکی از آثار معروف مسجد جامع قزوین که از گذشته دور مورد توجه مردم بوده منبر سنگ مرمر آن بوده است که در حال حاضر نشانی از آن بر جا نیست. گفته میشود که امام حسن مجتبی (ع) در این محل (مقصوره) نماز گزارده اند. می گویند که منبر مزبور را سالها پیش (میرزا شریف) تولیت مسجد از مقصوره بیرون برده و به جای آن منبر ساده و بی ارزش کنونی را قرار داده است. موضوع بر داشتن منبر اصلی با توجه به نما سازی قابل توجیه است در حال حاضر مشاهده می شود که از سمت چپ محراب در زیر کتیبه کوفی، کتیبه ای به خط نسخ و ثلث آغاز می گردد که به روی ضلع شرقی ادامه می یابد. قرینه ی این کتیبه درست در زیر کتیبه کوفی دالبردار و سمت راست وجود ندارد و نشانگر این است که جای منبر است.
نمای جنوبی:
نمای جنوبی به نحوی خاص تزئین شده است، چنانچه لچکی های کلیه طاق نماها و غرفه ها به وسیله کاشی هفت رنگ با زمینه زرد و لاجوردی و طرح های اسلیمی با گلبوته نقش شاه عباسی پوشش شده است، بالای قوس و دهانه های ورودی و در زیر غرفه های طبقه دوم ایوان کتیبه ای به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی در کاشی لیمویی رنگ دیده می شود. (تیزه طاقنماهای جانبی) دیواره های دو طرف ایوان به نحو خاص تزئین گردیده، چنانکه در اول دیواره ها دو حاشیه پهن تزئین به عرض 30/1 ات ارتفاع کتیبه بالای ایوان دیوار که بر روی تیزه طاقنماهای جانبی و غرفه های طبقه دوم قرار دارد، مشاهده میشود. این دو حاشیه به کمک کاشی های هفت رنگ که دارای نقش های اصلی هندسی و طرح های ترنج می باشد و داخل آن طرح های گل و بوته با رنگ های زنده و جالب زرد اخرایی، سرمه ای و فیروزه ای نقش گردیده، دارای جلوه فراوان می باشد. ترکیب رنگ ها و نقش ها در این قسمت به نحوه جالبی صورت پذیرفته است. در پایین دیوارهای جانبی و در فاصله بین طاق ها و ورودی های دو طرف دو در برای ورود به شبستانهای جانبی قرار داشته که در حال حاضر در غربی مسدود شده و حالت طاقنما را پیدا کرده است. در حالیکه در سمت چپ هنوز باقی است و به شبستان سمت چپ مقصوره راه می یابد. در بالای غرفه ها و طاقنماهای طبقه ی دوم دور تادور بر روی ضلع پنج گانه ایوان کتیبه دیگری به خط نسخ و برنگ طلایی بر روی متن لاجوردی نوشته شده که متن آن عبارت از سوره مبارک "جمعه" قرآن است.در پایان کتیبه مزبور نیز نام استاد کاشی پز چنین ذکر شده "غلام شاه ولایت شریف کاشی پز". پوشش سقف ایوان که به صورت نیم طاق می باشد، به کمک یک طاقنمای میانی که بر بالای غرفه وسطی طبقه دوم قرار دارد. و همچنین دو طاقنمای جانبی که به علت انحنای قسمت بالا شبیه فیل پوش های گنج طاقنمای چهارگوش می باشد و بالاخره قاربندی های میان آنها به انجام رسیده است به نحوی که طرح سهی بندی جالبی را عرضه می دارد و سرانجام در بالاترین قسمت سقف فضایی شبیه یک صدف بوجود آورده است.
سر در ایوان که حدود 22 متر ارتفاع دارد بنحو جالبی تزئین شده، چنانکه لچکی های قوس هفت و پنج آن به شیوه معلقی و نمای جرزهای جانبی آن که عرض آن حدود 3 متر با یک حاشیه ی پهن سه قسمتی با کاشی هفت رنگ زینت یافته است. نقش حاشیه وسط با الهام از شیوه معرق بر روی زمینه لاجوردی صورت گرفته و حاشیه های دو طرف آن دارای زمینه زرد است در جانب ایوان جگوشواره اه و قسمت پشتیبان آن به صورت طاقنماهایی در پایین و غرفه هایی در بالا که درون آن طاقچه بندی شده دیده میشود. گوشواره های ایوان گذشته جز در قسمت لچکی های غرفه های بالا که با کاشی هفت رنگ زینت یافته فاقد هر گونه جنبه ی تزئینی دارد. در داخل ایوان گذشته از دو کتیبه مربوط به ساختمان بنا،برروی جرزهای دو گانه واقع در دو طرف دهانه میانی که راه ورود به داخل شبستان می باشد ، دو کتیبه بزرگ بر روی سنگ مرمر کنده شده نصب می باشد. کتیبه سمت راست مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی و کتیبه سمت چب مربوجط به دوران فتحعلی شاه قاجار است.
مقصوره خمارتاش:
جالبترین و ارزشمند ترین اثری که در مسجد جامع قزوین می توان از آن یاد کرد شبستان گنبد دار جنوبی آن استکه در پشت ایوان دوره صفوی واقع است. اهمیت این اثر هم به دلیل کار معماری و نحوه استوار ساختن گنبد دو پوش آن است و هم به دلیل تزئینات کم ظیری است که در داخل آن بکار رفته است.
نمای دو جانب ایوان جنوبی:
در دو جانب ایوان جنوبی هم طرف چهار طاقنمای ایواندار که سطح آن کمی از کف صحن بالاتر واقع شده، قرار گرفته شده است. قوس طاقنماهای سمت شرق از کلیه طاقنماهای اطراف صحن متمایز می باشند و بصورت قوس های پنج و سه می باشند و به احتمال قدمت آنها ازسایر طاقنماهای اضلاع دیگر 0صحن بیشتر است. داخل طاقنماهای متصل به گوشواره های ایوان را تیغه نموده اند.داخل طاقنماهای مجاور آن نیز تغییر یافته و راه کوچکی با قوس نعل اسبی در داخل آن قرار داده اند در طاقنماهای دیگر نیز نظیر طاقنماهای شبستان جنوب ایوان شرقی، ارس های چوبی و قدیمی خود را حفظ کرده اند.
شبستان شرقی مقصوره:
شبستان مزبور که بین مقصوره و خمارتاش و طاق هارونی قرار گرفته است به احتمال بسیا ر اساسش باید از سایر شیستان های دیگر کهن تر باشد. چنانکه گفته شد هم اکنون از داخل ایوان و هم بوسیله دو ارسی که در دیوار شرقی مقصوره قرار دارد به شبستان مزبور راه می یابد. در وسط شبستان چهار ستون بزرگ چهار گوشه قرار داشته که بعلت سنگینی و فشار سقف مدتی بعد به دو ستون آن جرزهایی را بعنوان پشتیبان افزوده اند تا بتوانند بار سقف و قوس های تازه را تحمل نماید. برای آنکه نور کافی داخل شبستان تامیت شود، طاقنمای میانی واقع در دیوار جنوبی که در پشت آن حیاط برف اندازمسجد قرار دارد بصورت در چوبی مشبک ساخته شده است. در دیوار شرقی شبستان در ضخامت دیوار، ورودی کم ارتفاعی با قوس تیزه دار قرار دارد که به طاق هارونی راه داشته است و در حال حاضر آنرا مسدود ساخته اند. آجرهای اطراف قوس و بلند آن با آجر های بکار رفته در بقیه قسمت های شبستان فرق دارد و نظیر آجرهای قرمز رنگی است که در طاق هارونی به کار رفته است.
گنبد:
چنانکه گفته شد نقشه شبستان عبارت از یک چهار گوش کامل است که گنبد برروی آن برپا گشته، با این ترتیب که در چهار گوشه،چهارتربته برپا کرده اند در بین آنها چهار طاقنما که اندازه دهانه آنها چهار طاقنما که اندازه دهانه آنها برابر دهانه همان تربته است دیده میشود. زیر پایه تربته ها قطعه مثلثی شکلی از دیوارها که به عنوان شناز در داخل بناکار گزارده شده، خودنمایی میکند. چوب های مورد بحث همگی دارای تزئینات کنده کاری هستند و بین هر تربته و طاقنما یک پا باریک ایجاد گردیده و سپس بر روی این هشت ضلعی در گوشه های هشت گانه یک ردیف دیگر تربته و طاقنمای ردیف پایین در بالا به شناز ده عدد تبدیل گردیده که بین آنها نیز پا باریکهایی مثلث شکل و بدون زاویه قرار گرفته و درنتیجه به کمک آنها طرح مروری بوجود آمده که پایه گنبد برروی آن ساخته شده است.
باید دانست که گنبد مقصوره بصورت دو پوش می باشد در بین پوش اول و دوم وجود 5/1 متر فاصله وجود دارد پوشش زیرین به کمک ترک هایی که میانشان پر گردیده انجام گرفته. بار پوشش زیرین گنبد برروی جدول هایی که به آنها خشخاشی گویند قرار دارد و جدولهای مزبور روی پایه ها تیکه کرده اند محاسبات دقیقی که برای تقسیم فشار و انتقال بار گنبد بر روی پایه ها صورت گرفته حائز اهمیت است. چنانکه با توجه به طول زمان بنای مقصوره گنبد به نحو مطلوبی برپا مانده است. مطالعه مقصوره از نمای خارج و پشت آن به خوبی تبدیل طرح چهار ضلعی به هشت ضلعی را نشان میدهد. در نمای خارج مقصوره د رقسمتهای مثلثی شکل که از محل تبدیل طرح چهار ضلعی به هشت ضلعی خالی مانده است،پشت بند هایی بصورت دو وجه هرم برپا گشته که اضلاع هشت ضلعی را یک در میان 4/3 ارتفاعشان پشتیبانی کرده است. هم اکنون در پشت دیوار جنوبی مقصوره سه پشت بند بزرگ قرار دارد که در چندین سال پیش برای تقویت آن برپا شده است . گنبد خارجی بنا به شکل تنلجمی است. پوشش آن تمامی با کاشی زمینه شنجرفی صورت پذیرفته است. در قسمت گردنی گنبد تزئیناتی به صورت خط بناییانجام شده که از بالا و پایین دو حاشیه تزئین قرار دارد. قسمت بالای گردنی و در واقع تمامی سطح گنبد با حاشیه های باریک تزئینی سفید رنگ که به طور موازی طرح شده اند زینت یافته است و باید گفت که شیوه کاشی کاری آن به هیچوجه پاسخگوی عظمت این بنای ارزنده نیست. گنبد در حال حاضر در دست تعمیر است و همان گونه که در عکس دیده می شود در حال حاضر کاشی کاری های روی گنبد در حال مرمت هستند.
محراب:
در وسط جنوبی مقصوره محرابی از سنگ مرمر با تزئیناتی از آجرهای لعابی با طرح خط بنایی وجود دارد که از رنکهای سفید،سیاه،زرد و فیروزه ای ترکیب یافته است. برخی اصل محراب را مربوط به دوران ایلخانیان و قرن هشتم هجری می دانند که بعدها دچار تغییرات گشته است. در دوره قاجار به فرمان شاهزاده علی نقی میرزای رکن الدوله در سال1238 کتیبه گچبری رنگی به خط نستعلیق در چهار قاب تزئین به شرح زیر مربوط به تعمیرات آن عهد در بالی محراب افزودند.
این کعبه زاده شد با تاج و نگین شهزاده علی نقی چو بگرفت آیین
مایل جه ملک سجو تاریخش گفت از همت شد بپای شد کعبه دین
در دو جانب محراب دو طاقنمایی تزئینی با لچکی هایی که به شیوه ی معلقی زینت یافته اند مشاهده می گردد قسمت وسط دیوار جنوبی شبستان که محراب در میان آن است تا زیر کتیبه ی کوفی که دورتا دور و زیر پایه طاقنماهای هشت گانه قرار دارد. پایین دیوار های شرقی و غربی بازسازی شده و با قسمتهای قدیم و اصلی دیوارهای دوره اصلی که با بند کشی خاص آن عهد مشخص است فرق بسیار دارد در برخی نوشته ها صحبت از ایتن است که در این قسمت در ورودی قرار داشته است چنین امری با توجه به جنبه ساخختمانی مقصوره در دیوار شمالی آن و همان محلی که در حال حاضر ایوان عظیمی در برابر آن ساخته اند قرار داشته است. در ردیف بالای سنگهای مرمر داخل خمحراب با قطعه سنگی برخورد میشود که در حاشیه بالای آن نوشته ای و جود دارد که خوانده نمیشود. به احتمال زیاد در بالای آن ردیف دیگری نیز از سنگ مرمر نیز قرار داشته که از بین رفته است. در بالای دیواره سنگی محراب در زیر نیم طاقی آن مقرنس کاری گچی نازیبایی دیده میشود بطور کلی وضع کنونی محراب معرف آن است که نما سازی کنونی آن مربوط به دوره قاجار است.در وضع بخوبی میتوان تشخیص داد که بین محراب موجود و باقی مانده بنا بدون هیچگونه هماهنگی و تناسب وجود ندارد و شکی نیست که با توجه به دید قوس و حسن زیبا پسندی قابل ستایشی که سازندگان این اثر در بنای مجموعه آن از خودشان داده اند نمی توتن آن را مربوط به زمان بنای مقصوره دانست بلکه با توجه به نماسازس آجری به نسبت ساده قسمت پایین دیوارهای شرقی و غربی مقصوره میتوان چنین نتیجه گرفت که محراب اصلی تمامی فضای آجری موجود در دیوار قبله را فرا می گرفته است و از دو طرف حد آن به کنار کتیبه مارپیچی کوفی ساده ختم می شده است. جنانکه نیدانیم کتیبه مزبور از سمت چپ محراب آغاز و به سمت راست آن ختم میشود.درباره محراب اصلی ونخستین بنا باید گفت که به احتمال بسیار زیاد در زمان بنای مقصوره با توجه به تزئیات گچبری کتیبه های بین دیوار ها و زیر گنبد، محرابی نیز بگونه محراب گچبری مدرسه حیدریه با تزئینات فراوان در این شبستان وجود داشته است. فضای داخل مقصوره و دیوار های آن به روشنی حکایت از این دارد که معمار هنرمند این بنا محرابی بزرگ و چشمگیر با گچبری سایه روشن دارد و زمینه رنگی آن تعبیه کرده بوده است. محرابی که در زیر پرتو نور فراز گنبد و ورودی دیواره مقابل جلوه ای دلفریب داشته و حالتی روحانی و فضایی پر جاذبه بوجود می آورده است.محراب گچبری نخستین بنا به احتمال تا نزدیکی زیر کتیبه کوفی آفرازچهار جانب مقصوره ادامه داشته است. یکی از دلایل این امر وجود دست خوردگی روی سطح دیوار جنوبی و زیر کتیبه افرازبندی مقصوره هم اکنون تنها سه آج آجرچینی با بند کشی خاص دوره سلجوقی باقی مانده است با توجه به حمله مغول و آتش سوزی که بنا به نوشته حمداله مستوفی در داخل مقصوره مسجد صورت گرفته است.بدون شک محراب مزبور به شدت آسیب می بیند به نحوی که امکان تغییر و نگهداری ان نبود و به ناچار از آن چشم پوشیده، (با توجه ) به باقی مانده را از روی دیوار تراشیده و محراب سا ده ای را به جای آن می سازند. بر روی هم باید گفت که جلوه مقصوره در زمان آبادانی محراب گچبری آن بینهایت جالبتر از وضع موجود آن بوده است . جنانکه نقش محراب عظیمی را با مشاهده محراب مدرسه حیدریه و گنبد علویان( همدان) میتوان احساس کرد.
مقرنس:
مقرنس زیباترین عنصر تزئینی است که برای پوشانیدن گوشه های خالی بین گنبد و بیا زیر پوشش اصلی طاقها به عنوان تزئین بصورت گنجه ها و بارو دیواره ها در قسمت بالا بصورت کتیبه و یا روی سر ستون ها با مصالح مقاوم مختلف ساخته میشود. در ساختن این عنصر ساختمانی، استاد کاران همه هنر خود را در بوجود آوردن هرجه بیشتر سلیقه و زیبایی بکار میبرند و به همین دلیل اشکال مختلف و ترکیب آنها بستگی به هنر هر کدام از آنان دارد و همانطوطر که گفته شد همه آننها از چند آلت محدود استفاده می کنند ولی طرز قراردادن آنها پهلوی هم و روی یکدیگر بستگی به مهارت واستادکاران آن دارد.
قسمتهای مختلف مقرنس (واحد مقرنس) ربع گنبدهای کوچک و مقعری است که بطور مرتب یا متضاد پهلوی یکدیگر یا روی یکدیگر قرار داده می شود و ردیغها و قطعه های افقی و عمودی را به وجود می آورد که دیده شده است را می توان به چند دسته تقسیم کرد: 1- مقرنس های جلوه دهنده 2- مقرنس های روی هم 3- مقرنس های معلق 4- مقرنس های لانه زنبوری
نکته قابل ملاحظه توجه در تمام مقرنس ها آن است که بیشتر آلت های اصلی مورد استفاده آنها یکنواخت می باشد که عبارتند از: تخته هه که معمولاً به شکل ستاره های چند پر بوده و بصورت افقی بکار رفته می شود که از پشت بوسیله مهار به به طاق اصلی متصل بوده و تکیه گاه ها و بقیه قسمت های مقرنس می باشد و سطوح مختلف سازنده ی بدنه های مقرنس که هم قسمت به شکلی دیده می شود و هر کدام نوع مخصوص خودرا دارا می باشد نظیر پوکه ها که معمولاً با سه زاویه مختلف بستگی به محل اجرا ساخته می شود، ترنج تند و تند طاسها
یکسو و دو سو،تیزه نی، تخته ها بصورتچهار دو لنگه، پنج پره،شش پره،شمسه عرقچین که باید برای فراگیری و نحوه کار با استاد کار آن تماس گرفت
چهار نوع مقرنس، ساده- مطین (کشیده)- قوس بتنی شیرازی وجود دارد.
کتیبه های تزئین داخل مقصوره:
اهمیت طاق جعفری یا مقصوره خمار تاش کتیبه های نادرالوجودی است که این بغعه معظم را در عداد یکی از آثار مهم دوره باستانی قرار داده است.
چشمگیرترین قسمت داخل مقصوره که در نوع خودبین تمامی آثار شکوهمند قرن ششم هجری دارای وضع و موقعیتی یگانه می باشد، عبارت است از تزئینات گچبری آن بصورت کتیبه های چند اجرا شده است.نیمی از ازتفاع دیواره های شرقی و غربی مقصوره و بخش کمی از دیواره های دو سوی محراب دارای نمای آجری با بند کشی خاص عهد سلجوقی است. قسمت تزئین شده مقصوره * در فاصله این قسمت تازیر کاربندی گنبد واقع شده به نحوی که تمامی دیوار غربی و شرقی و بخشهایی از دو ضلع شمالی و جنوبی را در برگرفته است. در این گنبد پنج کتیبه گچبری شده و جود دارد. کتیبه اول به خط ثلث و قلم درشت در هشت ضلعی گنبد گچبری شده، کتیبه دوم به خط کوفی جلی و بسیار زیبا که عرض آن حدود نیم متر و یا طرزی بدیع و ظریف گچبری شده است و نمونه از شاهکار هنرهای زیبا است که مانند آن در سراسر ایران محدود است. این کتیبه از ضلع غربی از زیر کتیبه اول آغاز شده و تا ضلع شرقی ادامه می یابد. البته در محل محراب چند متری بریده و سپس آغاز گشته است و به همین ترتیب تا انتهای دیوار شمالی ادامه پیدا می کند. کتیبه سوم به خط کوفی مارپیچی از سمت شرق احراب آغاز شده و در سمت غرب تمام می شود.از اول تا اخر سوره بقره در آن نوشته شده و خط آن از حیث ظرافت و زیبایی از نوادر صنعت -خط محسوب می شود. کتیبه چهارم به خط نسخ ثلث است که از طرف شرق محراب آغاز شده و در انتهای شمالی پایان می پذیرد که خود آشیان خمارتاش بن عبداله رحمه اله ازخود باقی گذارده و مصارف آنرا تعیین کرده است. کتیبه پنجم به خط نسخ کوفی که از ضلع غربی شروع شده و در آخر همان ضلع پایان یافته و شرح تقسیم آب خمار تاش است. کتیبه های مزبور در بالای دیوارها با توجه به ارتفاع و خیز گنبد،بگونه ای خیره کننده، مجموعه ای هماهنگ و متناسب را بوجود آورده و توانسته است فضای حد فاصل بین دیوار ساده قسمت پایین و زیر گنبد را پر سازد و به آن نوعی جذبه ببخشد. با اینکه دست کم از حدود قرن چهارم باید پدیده تزئینی وارد نشده است. با اینکه دست کم از حدود قرن چهرم باید پدیده تزئینی گتیبه های گچبری در آثار مختلف برهعخورد می شود. ولی با جرات می توان گفت که در هیچ بنایی چنین جایگاه و موقعیتی به کتیبه های تزئینی داده نشده است و در هیچ اثری یک کتیبه تا این حد اهمیت خودرا به عنوان یک پدیده تزئینی معماری ثابت نکرده است.
جالبترین و زیباترین و دل انگیزترین کتیبه های داخل مقصوره نخست عبارت است از کتیبه کوفی گلدار بالا و سپس کتیبه ی تزئینی دالبر زیر آن. کتیبه کوفی گلدار داخل مقصوره شاهکاری است که نظیر آن در کمتر اثری می توان یافت. ساقه های محکم و کشیده کلمات آنچنان با مهارت و استحکام طرح شده اند که گویی نقش عمده ای در استوار نگه داشتن گنبد بر عهده دارند و توانایی آن را دارند که وزن با اقار بندی زیر گنبد را تحمل سازند. حالت برجسته کلمات نسبت به زمینه بر کار نقش های گل و گیاه چنان سایه روشنی بوجود آورده که بیننده را به حالت وهم وخیال فرو می برد. باید دانست که در اصل در بخش های گود و فرو رفته کتیبه، رنگ آبی وجود داشته که با توجه به رنگ سفید نوشته های کوفی کتیبه، بر جلوه مجموعه به میزان زیادی افزوده است. در این کتیبه برجسته، فضای وسیعی با ارتفاع نزدیک 4/2 متر دورتا دور وسیله یک حاشیه ی دالبر مرکب از یک کتیبه کوفی کم برجسته ترین شده است. این حاشیه جالب از بالا توسط کتیبه گلدار مورد بحث و از پایین توسط یک کتیبه دیگر محدود شده است.
زمینه ای که کتیبه ی مزبور بر روی آن اجرا شده عبارت است از دیوار آجری با بندکشی های پهن و نقش دار خاص عهد سلجوقی. این کتیبه با زیبایی و ظرافت خاص خور، جلوه و شکوه چشمگیر به مقصوره بخشیده است. چنانکه هر بیننده ای با شوق و اشتیاق فراوان پیچ و خط های آنرا دنبال می کند . وجود کتیبه یک سطری زیر کتیبه کوفی دالبر دار به خط نسخ نزدیک به ثلث، گذشته از نقش که در تکمیل ساختن مجموعه ای تزئینات مقصوره بر عهده دارد از نظر تنوع خطوط تزئین ایوان نیز اثر ارزشمند و زیبایی به شمار میرود. با توجه به کتیبه های داخل بنا این اثر در اوایل قرن ششم هجری قمری توسط امیر ابو حضور زاهد خمارتاش بن عبداله عمادی در دوران سلطنت سلطان محمد فرزند ملک شاه سلجوقی ساخته شده است.
تاریخ آغاز بنا 507 هجری و اتمام سفت کاری و اسکلت بنا در 508 به اعتبار دیگر 509 و بالاخره پایان کلی بنا و تزئینات آن به سال 514 هجری ثبت شده است
نقشه شبستان عبارت از مربعی است که طول هر ضلع آن 5/14 متر می باشد، چنانکه گفته شد از ایوان مقابل آن به دیوار شمالی شبستان متصل گردیده با سه ورودی بدان متصل و راه می یابد. عرض دیواره اصلی شبستان در این قسمت 55/2 متر است . دیواره های شرقی و غرب شبستان به دو قسمت پایین و بالا تقسیم می شود . قسمت پایین که نماسازی آن جدیدترو مربوط به زمان ایجاد شبستان های جالب شرقی و غربی است وقسمت بالا که به صورت اصلی و اولیه خود مربوط به دوران سلجوقی باقی مانده است.
قسمت بالای دیوارهای مقصوره را جایی کتیبه های کوفی مارپیچی روی آن اجرا شده است، دارای نماسازی و آجرچینی و بندکشی نقش را به خاص دوره سلجوقی است. در قسمت طاقها، بند کشی روی دیوار حالت ترکیبی خاص یافته و مجموعه آنها بصورت طرح های هندسی و خط بنایی جلوه تر گشته است. در قسمت حد فاصل طاق های هشت گانه یعنی باریک های زاویه دار و طاق های بالا لز بند کشی های مزبور نشان هایی نیست و شکرذل آجر چنین نشان می دهد که بعلت تعمیرات بعدی این وئضع از بین رفته است. احتمال دارد که در این قسمت به علت فشار خاصی که بر آن وارد میشود در فواصل نیز به انجام نوعی آجرچینی جفت و جور اقدام شده باشد. بر روی قسمت بر روی قسمت بالای دیوارهای مقصوره ، در چهار جانب کتیبه های تزئینی ارزنده ای قرار دارد که صحبت شد.
کتیبه کوفی مسجد جامع:
مشخصات کتیبه کوفی مورق مسجد جامع قزوین:
خط کوفی مورق: این نگارش با استفاده از نقاشی برگ درختی مزیین میشود. به این معنی که زوینه آن با استحفاده از فرم های برگ درختی تزئین میشده و به " کوفی فاطمی" نیز شهرت دارد که در قرون دوم و سوم هجری در مصر رواج داشته و از خطوط رایج در کشور های عراق، سوریه و ایران بوده است. در این خط انتهای حروف و کلمات بوسیله برگ های تزئینی و اسلیمی تکمیل میشود. خط کوفی کتیبه مسجد جامع قزوین که در اینجا آورده شده است از نوع مورق است، که عرض آن 68 سانتیمتر و حاشیه خطی بالا و پایین آن به قطر دو سانتیمتر است که با طرزی بدیع و شگجفت انگیز و ظریف گچبری شده است و نمومه از شاهکارهای هنری است و مانند آن در سراسر ایران محدود است
این کتیبه از ضلع غربی پایین تر از کتیبه نخستین آغاز شده و از طول غربی دیوار تا مقداری از دیوار جنوبی امتداد می یابد. این کتیبه ،یک ردیف سه ضلع مربع دیوار شبستان را در بر گرفته و دنبال کتیبه بعد از کلمه( عقود ها) بصورت کتیبه دو ردیف با کلمه "سجلاتها" آغاز و تا پایان کتیبه ادامه یافته است.
در ضلع شمالی به واسطه معبر ایوان به گنبد، چند متری بریدگی هست و مجدداً لز خاور شروع میشود و تا انتهای دیوار شرقی ادامه می یابد. در طرفین این بریدگی، خطوط، ریزتر شده و هر دو طرف دو ردیف یا دو سطر به عرض 34 سانتیمتر که جمع عرض کتیبه در دو سطر 68 سانتیمتر میباشد. این قسمت دارای سه حاشیه خطی جمهاً به عرض 6 سانتیمتر می باشددر این کتیبه چند قسمت مختصر ریخته شده و بقیه سالم است و هیچگونه ناخونا نیز ندارد.
متن عربی کتیبه:
بسم الله الرحمن ارحیم- قال الله تعالی و ما تقدمو الا نفسکم من خیر تجدوه و عندالله هو خیر و اعظم اجرا- یقول خمارتاش بن عبداله وقفت علی هذه القبه والمدرسه الملاصفه لها ثلاثه ارباع قریه هراس آباد و خمسه عشر سهماً من قریه جیوران و جمیع بستان جیلاز (جیلان) و جمیع بستان آمامان بطریق الجوسق و جمیع التروم الباسطه بطرف (بطریق) نهر ابهر و مادونه و یشتمل علی ثمانیه عشر بستاناً و سهماً و احداً من سهمین من جمیع الرحی المعروفه بقایمان مع جمیع الغیضین اللتین بخلفهما و هی علی وادی دیزج و جمیع الحوانیت التی بقزوین تکاد و مع الا… وقفاً صحیحاً علی ما تنطق به عقودها…
متن فارسی کتیبه:
خدای والا گفته است خوبی هایی که برای خود پیشاپیش می فرستید آنها را نزد خدا خواهید یافت و آن از نظر خوبی و مزد از چیز های دیگر بهتر است. خمارتاش پسر عبداله میگوید: وقف نموده ام بر این گنبد و مسجد (مدرسه) متصل به آن سه ربع قریه هراس آباد 15سهم از قریهد جیوران و همه ی بستان جیلاز یا جیلان و همه بستان امامان در راه جوسق( کوشک) و همه گسترده در راه (در طرف) رودابهرو پایین آن و مشتمل است به 18 بستان و یک سهم از دو سهم آسیاب معروف به قلمستان با دو بیشه ای که در پشت آن است و در دره دیزج واقع شده و همه ی آسیاب های قزوین … وقف صحیح طبق عهد نامه…
در غربی مسجد:
چنانکه که گفته شد آخرین طاق های سمت چپ ایوان به راهروی سر پوشیده ای ختم میگردد این راهرو در برابر دومین در ورودی مسجد قرار دارد که در سمت غربی آن واقع است. و به کوچه، (حلاجان) که در پشت ضلع غربی مسجد قرار دارد راه می یابد
سر در ورودی مزبور که در کوجه حلاجان واقع است بسیار ساده میباشد در دو جانب آن دو سکو قرار دارد. در بالای سر در غربی کتیبه ای از کاشی لاجوردی بخط نسخ قرار دارد که آیاتی درآن نقش شده است " قال اله تبارک و تعالی فی کتاب الکریم- انما یعمر مساجد اله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصوه و اتوالزکات ولم یخشی الله فسمی اولیک ان یکون من المدین من این جعلتم سقایه الحاج و عماره المسجد الحرام من آمن باله الله و الیوم اللخر و جاهد و فی سبیل الله لا یستون عند اله و اله لا یهدتی القوم الظالمین الذین آمنو و ماجدو و جاهدو فی سبیل اله باه و الیم و انفسهم اعظم درجه عنداله و اولیک هم الفائزون"
از ورودی مزبور با دو پله به هشتی یا دالان سر پوشیده ای داخل میشویم. بالای در چوبی ورودی مزبور نعل درگاهی بصورت یک قطعه الوار قرار دارد که بر روی لآن قطعه چوبی سراسری کوبیده اند. قطعه چوب مزبور اثر نفیس و ارزنده ای است که بر روی آن مطالبی با خط کوفی نوشته شده و در فواصل آن نقش گل و برگ دیده می شود.